Права на волю

Бюлетэнь Праваабарончага Цэнтру Вясна

3/1999

Сітуацыя - Мова пад забаронай

Сітуацыя, пра якую чытачы “Права на волю” даведаюцца з гэтага артыкула, камусьці можа падацца ненатуральнай, непраўдападобнай альбо нават надуманай. Аднак, ў сёньняшняй Беларусі гэта, на жаль, звычайная рэальнасьць...

Усё пачалося з таго, што электрамеханік дзяржпрадпрыемства “Белаэранавігацыя” Уладзімір Плакса напісаў на імя дырэктара заяву на матэрыяльную дапамогу. На беларускай мове.

Уладзімір ужо шэсць год прынцыпова піша і размаўляе пабеларуску, так што крок – лагічны. Яго непасрэдны начальнік Мікалай Іванюшчанка наклаў рэзалюцыю: “Уважаемый Плакса В.С.! Перепишите на русском языке”. Можа быць, Мікалаю Сцяпанавічу падалося, што падначалены такім чынам замахваецца на ягоны аўтарытэт ці што яшчэ – невядома.

Далей падзеі развіваліся імкліва. Яшчэ ў 1997 годзе намесьнік дырэктара “Белаэранавігацыі” Ю.Кладаў на сходзе працоўнага калектыву забараніў Плаксу весці аператыўныя размовы і тэхдакументацыю на беларускай мове. Потым М.Іванюшчанка адмовіўся падпісаць заяву на дапамогу па той прычыне, што яна напісаная пабеларуску.

Летась гісторыя паўтарылася: заява, напісаная пабеларуску, была зноў адпрэчаная. Плакса пасля гэтага звярнуўся да дырэктара “Белаэранавігацыі” І.Шыманца з просьбай ацаніць дзеяньні Іванюшчанкі і Кладава. Сакратарка ягоную заяву прымае, але не рэгіструе: маўляў, унутраныя паперы неабавязкова рэгістраваць. Тройчы Уладзімір хадзіў да сакратаркі – тая стаяла, нібы скала.

Плакса звярнуўся ў камісію па працоўных спрэчках. Тут вынік быў: спачатку паперу згубілі, потым Уладзіміру адмовілі ў разглядзе канфлікту, бо “адсутнічаюць непаразуменьні паміж наймальнікам і работнікам” (Кладаў і Іванюшчанка не наймальнікі).

Нарэшце 24 траўня 1998 года Плакса атрымаў прамежкавую перамогу: М.Іванюшчанка дазволіў яму пісаць як паруску, так і пабеларуску. Праўда, толькі заявы на матэрыяльную дапамогу.

Летась у чэрвені Уладзімір зноў наведаў сакратарку, нагадаў пра свае праблемы і папярэдзіў, што зьбіраецца зьвяртацца ў пракуратуру. Уладзімі ра Плаксу дапусьцілі ў кабінет дырэктара. І.Шыманец і ягоны намесьнік Ю.Кладаў растлумачылі Уладзіміру, што ІСАО (Міжнародная арганізацыя грамадзянскай авіяцыі, куды Беларусь уваходзіць таксама) карыстаецца чатырма мовамі: англійскай, іспанскай, французскай і рускай. Таму і ён, Уладзімір Плакса, павінен карыстацца рускай мовай (чаму не англійскай ці іспанскай, што было б ня менш "лагічна", кіраўнікі не патлумачылі). Беларускую мову Уладзіміру парэкамендавалі для “курылкі” і прыбіральні. Такім чынам, вызначылася месца беларускай мовы ў беларускай жа авіяцыі... У выпадку ж, калі Плакса не прыслухаецца да парады старэйшых таварышаў, яму паабяцалі "знайсьці" іншае месца працы. У канцы размовы сп. Шыманец загадаў сп. Кладаву скласьці сьпіс незадаволеных тым, што Плакса карыстаецца беларускай мовай.

Пасьля гэтага Уладзімір зьвярнуўся ў пракуратуру.

У Мінскай транспартнай пракуратуры заявай Плаксы займаўся малодшы саветнік юстыцыі А.Грыгор’еў. Ён спаслаўся на міжнародныя стандарты ІСАО, арт. 28, 37 Чыкагскай канвенцыі аб міжнароднай грамадзянскай авіяцыі, згодна якой Беларусь абавязуецца прадастаўляць аэранавігацыйныя сродкі і забяспечваць кіраваньне паветраным рухам. “З улікам вышэйвыкладзенага, — пісаў у адказе сп. Грыгор’еў, — патрабаваньні адміністрацыі дзяржпрадпрыемства “Белаэранавігацыя” аб выкарыстаньні Вамі рускай мовы пры вядзеньні тэхдакументацыі і аператыўных перамоў, зьяўляюцца абгрунтаванымі”.

Далей Уладзімір звяртаецца ў Беларускую рэспубліканскую транспартную пракуратуру. Як можна меркаваць з адказу намесьніка беларускага транспартнага пракурора Л.Нікалаева, станоўчы зрух акрэсьліўся: “Патрабаваньне начальніка базы ЭРТОС Іванюшчанкі М.С. перапісаць заяву Плаксы У.С. на рускай мове замест беларускай супярэчыць канстытуцыйна замацаванаму раўнапраўю дзьвюх моў, на што ўказана адміністрацыі...” Але "падстаў для пракурорскага ўмяшаньня" не ўстаноўлена. І Плакса піша ў Генеральную пракуратуру Рэспублікі Беларусь.

Да справы мужа падключылася жонка, Вольга. Яна зьвярнулася да начальства мужа і папрасіла даць тлумачэньні па моўнаму пытаньню. Іван Уладзіміравіч Шыманец іх даў, папрасіўшы папярэдне прабачэньня “за непрадуманыя дзеяньні сваіх падначаленых”.

Што датычыць мовы, то дырэктар спаслаўся на Канстытуцыю РБ (са зьмяненьнямі і дапаўненьнямі, прынятымі пазьней), Закон РБ “Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь” 1990 года, а таксама на знаёмыя нам стандарты ІСАО. Іван Уладзіміравіч прывёў такія аргументы: усе краіны СНД рыхтуюць авіясьпецыялістаў на рускай мове, на ёй жа – уся авіятэрміналогія. А прымяненьне беларускай мовы можа прывесьці да памылак і, урэшце, да парушэньня бясьпекі палётаў.

Гэта, вядома, моцны аргумент, толькі Плакса неўдзельнічае ў кіраваньні палётамі і не вядзе перамоў з экіпажамі самалётаў. Мэтазгодна задаць таксама рытарычнае пытаньне: на якой мове гавораць між сабою і пішуць заявы, скажам, немцы, палякі ці ўкраінцы? Няўжо на рускай?

Але ж у нас ёсьць Закон “Аб мовах” 1990 года, праўда, са зьмяненьнямі і дапаўненьнямі 1998 года. Тым ня менш, у арт. 9 чытаем: ”Тэхнічная і праектная дакументацыя ў Рэспубліцы Беларусь рыхтуецца на беларускай або рускай мове, а з улікам прызначэньня – на іншай”. Заўважце: і на беларускай, і на рускай.

Уладзімір Плакса, абараняючы сваё права, вырашыў пайсьці афіцыйным шляхам. Многія, вельмі многія рабілі гэтаксама. Вынік быў аднолькавы. У тым сэнсе, што выніку не было ўвогуле.

Справай, між тым зацікавіўся Канстытуцыйны суд. Настолькі, што Плакса атрымаў адказ ад самога старшыні КС Г. Васілевіча: “... У сувязі з важнасьцю ўздымаемых вамі пытаньняў Канстытуцыйным судом унесены прапановы на імя Старшыні Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу РБ А.А.Малафеева аб устанаўленьні мер адміністратыўнай адказнасьці за парушэньне названага заканадаўства...” Такім чынам: за парушэньне моўнага заканадаўства ў нас нават не прадугледжаная адказнасьць.

Пасьля гэтага, праўда, заварушылася і Беларуская транспартная пракуратура. Яна папярэдзіла Кладава і Іванюшчанку аб недапушчальнасьці парушэньня Закона “Аб мовах”, пра што і пасьпяшалася паведаміць Уладзіміру. Занепакоіліся таксама ў Дзяржкамітэце па авіяцыі. Намесьнік старшыні У.Ермакоў запэўніў, што “прымяненьне рускай мовы ў транспартнай сферы... не супярэчыць Закону “Аб мовах РБ”. Верагодна, беларускай – таксама?

І на гэтым усё? Не, Уладзімір Плакса падаў зыскавую заяву ў Кастрычніцкі суд г.Мінска. Ён хацеў, каб яго непасрэдныя начальнікі Кладаў і Іванюшчанка папрасілі ў яго прабачэньня, а таксама заплацілі кампенсацыю за маральныя страты.

Суд заяву ў Плаксы не прыняў... Уладзімір Плакса зараз у роздумах: ці не падаць заяву ў Пастаянную камісію па правах чалавека пры ААН?..