Bractwa cerkiewne w Rzeczypospolitej
Mironowicz Antoni
Zakończenie
Dzieje bractw cerkiewnych w Rzeczypospolitej wskazują, że nie były one instytucjami masowymi. Zawsze skupiały najbardziej aktywną część społeczności prawosławnej. Stauropigialne bractwo lwowskie nigdy nie miało więcej aniżeli pięćdziesięciu członków. Pomimo nielicznego składu rola bractw miała charakter ogólnospołeczny. W dawnej Rzeczypospolitej bractwa cerkiewne wyrażały polityczne i religijne interesy społeczności ruskiej. Obrona prawosławia, obok działalności filantropijnej i oświatowej, stała się dla nich zadaniem priorytetowym. Kościół prawosławny zawsze miał w bractwach solidne wsparcie w wypełnianiu swej misji. Bractwa zostały wierne prawosławiu nawet wtedy, kiedy od „wiary greckiej” odeszła hierarchia i duchowni. U schyłku I Rzeczypospolitej przy prawosławiu pozostały jedynie te ośrodki, które miały na swym terenie bractwa cerkiewne. Do nich też na ziemiach litewskich i białoruskich odwoływała się hierarchia cerkiewna w XIX w. w okresie szczególnie trudnym dla prawosławia. Metropolita Dionizy w końcu lat dwudziestych ubiegłego stulecia widział w nich jedyną siłę wspierającą hierarchię cerkiewną. Ich rolę rozumieją też obecni światli hierarchowie i duchowni Kościoła prawosławnego w Polsce.
Rozwój bractw cerkiewnych w dawnej Rzeczypospolitej i ich restytucja w XIX i XX w. świadczy o roli, jaką odgrywali świeccy w życiu Kościoła prawosławnego. W Kościele bizantyjskim i rosyjskim taki masowy udział świeckich w życiu religijnym nie był możliwy. Głos bractw cerkiewnych, zwłaszcza w warunkach szlacheckiej Rzeczypospolitej i zagrożenia dla Kościoła prawosławnego ze strony innowierców, był zawsze odbierany z największą powagą. A więc nie liczebność osób skupionych w bractwach cerkiewnych, a ich siła oddziaływania decydowały o roli tej organizacji w dziejach prawosławia na ziemiach Rzeczypospolitej. Bractwa prowadziły więc szkoły cerkiewne, szpitale i przytułki, uruchamiały drukarnie, które wydawały potrzebną Kościołowi prawosławnemu literaturę cerkiewną, broniły praw Kościoła i społeczności ruskiej na sejmach, sejmikach, przed trybunałami i sądami. Elity społeczności ruskiej wspierały materialnie parafie świeckie i zakonne. Starszyzna bractwa nadzorowała życie moralne duchownych i wiernych. Ten zbiorowy patronat doprowadził do pozytywnych przemian w Kościele prawosławnym. W XVII i XVIII w. to bractwa cerkiewne przejęły na siebie przywileje i obowiązki wynikające z prawa ktitorstwa i patronatu. Postawa szlachty i mieszczaństwa ruskiego określiła rolę bractw cerkiewnych jako głównego obrońcy prawosławia. Panujący w nich swoisty demokratyzm w podejmowaniu decyzji jedynie wzmacniał instytucje brackie.
Po upadku I Rzeczypospolitej, w warunkach polityczno-religijnych XIX w., rola bractw cerkiewnych i elementu świeckiego uległa całkowitej zmianie. Rosyjski Kościół Prawosławny godził się na restytucję bractw wyłącznie na terenie etnicznie i wyznaniowo mieszanym. Ale i w tych uwarunkowaniach świadomość znaczenia świeckich w życiu cerkiewnym była duża. Bractwa przejmowały prowadzenie szkół, bibliotek, opiekę nad zubożałymi i chorymi wiernymi. Ograniczeniem działalności bractw było ich pozostawanie pod stałym nadzorem hierarchii cerkiewnej. Dopiero w II Rzeczypospolitej bractwa cerkiewne odzyskały swoją niezależność i podmiotowość w strukturach Kościoła prawosławnego. Wracano do tradycji dawnej Rzeczypospolitej — znacznego zaangażowania się świeckich w życie swego Kościoła. W konsekwencji bractwa na Wołyniu, w Wilnie i Grodnie stały się wyrazicielami religijnych i narodowych postaw społeczności prawosławnej. W ich kręgu pojawiły się projekty białorutenizacji i ukrainizacji Kościoła prawosławnego oraz obrony jego niezależności. Mimo konfliktów z hierarchią bractwa cerkiewne pozostawały nadal jedynym jej realnym wsparciem.
Jeszcze trudniej jest określić rolę bractw w Polsce powojennej. Praktycznie bractwa cerkiewne działają od 1989 r. Opisane w dwóch ostatnich rozdziałach formy działalności bractw wskazują na kultywowanie wielkiej tradycji organizacji cerkiewnych z czasów dawnej Rzeczypospolitej i okresu międzywojennego. Aktywność świeckich skupionych w bractwach jest tak samo ważna dziś, jak i w minionych stuleciach. Do takiej refleksji nasuwają podobieństwa problemów, z jakimi spotykają się bractwa na styku z miejscowymi biskupami i duchowieństwem oraz podobieństwem zadań, przed którymi stoją współczesne organizacje cerkiewne. Nadal niesienie pomocy duchowej i materialnej bliźnim jest aktualne. Wciąż pierwszoplanowym zadaniem pozostaje pogłębianie świadomości religijnej wiernych. Bractwa mają również wiele do zrobienia w rozwoju oświaty i kultury prawosławnej oraz we wsparciu materialnym swojej Cerkwi. Historyczne doświadczenia działalności bractw cerkiewnych wskazują na stałą potrzebę funkcjonowania tego typu organizacji dla dobra Kościoła prawosławnego i jego wiernych.