Bractwa cerkiewne w Rzeczypospolitej
Mironowicz Antoni
Geneza bractw cerkiewnych
W drugiej połowie XV w. zmieniły się relacje wyznaniowe w miastach Wielkiego Księstwa Litewskiego i na ziemiach ruskich Korony. W 1434 r. na terenie ziemi halickiej i na Podolu zostało zniesione dawne prawo ruskie, a na jego miejsce wprowadzono polskie. Zmiany te dotyczyły również cechów rzemieślniczych. Na ziemiach ruskich Korony mieszczanie prawosławni byli odsuwani od uczestnictwa we władzach miejskich. Po raz pierwszy doszło do konfliktów wyznaniowych w cechach rzemieślniczych na terenie miast o zróżnicowanej strukturze wyznaniowej. W celu obrony interesów ekonomicznych, narodowych i religijnych ludności prawosławnej powstały bractwa cerkiewne1.
Pochodzenie tego specyficznego zrzeszenia wiernych, charakterystycznego dla społeczności prawosławnej na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego, nie jest do końca wyjaśnione2. Niektórzy historycy odnoszą ideę powstania bractwa do okresu pogańskiego, kiedy funkcjonowały jeszcze silne związki rodowe. Według Mikołaja Hruszewskiego, grecka „fratria” to nic innego, jak południowosłowiańskie „bractwo”3. Według tej teorii, w Europie Zachodniej więzy rodowe przekształciły się w cechy lub zawodowe organizacje nazwane bractwami (fraternitas). W społeczeństwie wschodniosłowiańskim zamiast związków rodowych tworzyły się związki rodowo-terytorialne, przyjmując nazwę bractwa. Z czasem organizacje te nabierały charakteru religijnego (szacunek dla patronów szczególnie czczonych, uroczyste obchodzenie świąt związanych z tradycją rodową). Cerkiew w tym wypadku stanowiła centrum związku religijnego. Według Mikołaja Hruszewskiego, w drugiej połowie XV w. organizacje brackie poddane były silnym wpływom cechów rzemieślniczych. Cechy wyrastały z tego samego korzenia co bractwa, a ich struktura wewnętrzna była zbliżona do organizacji brackich. Cechy rzemieślnicze w wielu wypadkach stały się podstawą funkcjonowania bractw cerkiewnych. Z kręgu społeczeństwa cechowego rekrutowała się największa liczba członków bractw4. Iwan Flerow genezę bractw na ziemiach litewsko-białoruskich interpretował jako powstanie nowych organizacji cerkiewnych, rozwiniętych pod wpływem prawa magdeburskiego5. Według Flerowa, „mieszczanie danego miasta, przyjmujący prawo magdeburskie, otrzymywali wewnętrzne prawa, swoje sądy i urzędy. Władza administracyjna należała do burmistrzów i rajców, sądowa zaś do wójtów, ławników i sędziów. Rzemieślnicy byli skupieni w cechach. Cechy tworzyły korporacje, posiadające własną regułę, władzę i broń. Rzemieślników jednego cechu nazywano bractwem. Bractwo cechowe posiadało własną cerkiew, na której utrzymanie łożyło środki pieniężne (...). Cechy i bractwa cerkiewne posiadały wiele elementów wspólnych: wspólny zarząd, własny sąd, coroczne wybieranie czterech braci do kierowania sprawami brackimi, wspólny skarb, do którego wpływały pieniądze. Bractwa cechowe i cerkiewne posiadały podobne obowiązki wobec swych członków (pomoc chorym, rodzinom zmarłych)”6. Flerow w swym porównaniu nie zauważał podstawowej różnicy między bractwami a cechami. Cechy oprócz spraw rzemieślniczych posiadały jedynie częściowo religijny charakter, podczas gdy bractwa cerkiewne miały niemal wyłącznie konfesyjne oblicze swej działalności. Z kolei Stiepan Gołubiew uważał, że bractwa rozwijały się na zasadzie prawa patronatu, funkcjonującego w XV-XVII w. na terenie Rzeczypospolitej. W dobrach szlacheckich patronat był jednoosobowy. W miastach rządzących się prawem magdeburskim opiekunami cerkwi pozostawali sami mieszczanie. Cerkiewne bractwa — według S. Gołubiewa — to nic innego jak rozwijające się pod kolektywnym patronatem (ktitorstwem) związki religijne7. Wypada zaznaczyć, że specyficzne związki religijne zrzeszały przeważnie grupę ludzi o jednakowych zainteresowaniach i najczęściej wykonujących tę samą pracę. Pogląd ten wydobywa na pierwszy plan element cerkiewnej działalności bractw, pomijając inne formy działalności (politycznej, społecznej, kulturalnej).
Według Pawła Jefimienki, bractwa cerkiewne były rozwinięciem starosłowiańskich bractw rodowych. Jefimienko rozpatruje bractwa jako ostatni etap procesu rozwojowego: z bractw rodowych, poprzez gildie, bractwa rzemieślników do bractw cerkiewnych. P. Jefimienko wprowadza jeszcze pojęcie „dobrowolnego rodu”. Według tej teorii bractwa nie powstały z chwilą wydania dokumentu (aktu) mówiącego o ich powstaniu, lecz istniały wraz z pojawieniem się wspólnoty wyznaniowej, w której one funkcjonowały8. Bractwa powstały w odległej przeszłości w oparciu o organizacje rodowe, stanowiące religijno-społeczne tło funkcjonowania zbiorowości9. XIX-wieczni historycy rosyjscy uważają, że bractwa nie były organizacjami oryginalnymi, a bezpośrednio kontynuowały zadania ruskich starych „bratczin”. Takie założenie nie uwzględnia odmiennych warunków funkcjonowania wspólnot wyznaniowych na Rusi północno-wschodniej i w Wielkim Księstwie Litewskim. Bractwa na terenie Rzeczypospolitej poza celami kulturalno-oświatowymi zajmowały się obroną interesów prawosławia i narodowości ruskiej. „Bratcziny” na Rusi północnej nie pełniły podobnych zadań. Wreszcie staroruskie „bratcziny” funkcjonowały w XII i XIII w., a pierwsze bractwa na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego powstały w połowie XV i rozwinęły się w XVI i XVII w. w okresie konfliktów wyznaniowych.
Zachodniej koncepcji genezy bractw bronił Nikołaj Suworow. Według niego instytucje brackie przybyły z Europy Zachodniej10. Podobnie jak Iwan Flerow powstanie bractw na ziemiach litewsko-białoruskich interpretował on jako powstanie nowych organizacji cerkiewnych rozwiniętych pod wpływem prawa magdeburskiego11. Obaj jednak nie zauważali podstawowych różnic między bractwami a cechami. N. Skabałanowicz poszedł dalej w ocenie wpływu prawa magdeburskiego na rozwój bractw. W ich rozwoju historycznym wyróżnia on trzy główne okresy: 1) w początkowej fazie bractwa stanowiły odmianę gildii z tą różnicą, iż działalność bractw nie miała tak wykrystalizowanego charakteru jak gildie, a głównie skoncentrowana była na potrzebach Cerkwi, stąd też ich późniejsza nazwa „bractwa cerkiewne”. Tego typu bractwa funkcjonowały w XV w., a większego znaczenia nabrały w następnym stuleciu12; 2) w II poł. XVI i XVII w. w bractwach cerkiewnych kształtowały się cele pozareligijne. Ich działalność przyjęła charakter obronno-religijny (autor nawiązuje tu do działań obronnych gildii)13; 3) w XVII w. powstawały bractwa o obliczu kupiecko-rzemieślniczym, które poza celami religijnymi prowadziły sprawy handlowe i rzemieślnicze14.
Aleksander Papkow łączył powstanie bractw cerkiewnych z organizacjami parafialnymi i z dawnymi bractwami miodowymi. Pierwsze bractwa miodowe powstały przy cerkwiach. Zgodnie ze starym zwyczajem w czasie głównych świąt cerkiewnych tłoczyły one miód i ustawiały „piry”15. Podobny pogląd na temat powstania bractw wyraził inny historyk tego okresu F. Żudro16.
Analizując zagadnienie genezy bractw należy podnieść problem roli elementu świeckiego w życiu Kościoła prawosławnego. W dawnej Rzeczypospolitej patronat nad poszczególnymi parafiami wiejskimi sprawowali właściciele majątków, a w miastach — mieszczanie, od schyłku XVI w. zorganizowani w bractwa cerkiewne. Udział świeckich w sprawowaniu opieki nad Cerkwią nie wynikał z idei ruchu reformacyjnego, ale z tradycyjnej dla Kościoła wschodniego „soborowości”. Praktyka taka nie była zwyczajem, a prawem ustrojowym Cerkwi17. Mikołaj Kojałowicz udowodnił, że bractwa powstały w oparciu o cechy miejskie, składające się z rzemieślników tej samej branży18. Zadaniem ich była obrona interesów grupy rzemieślniczej. Z czasem samodzielne organizacje cechowe tworzyły zamknięte struktury, odgrywając ważną rolę w życiu społeczno-politycznym miasta. Na zgoła inne przesłanki powstania bractw zwrócił uwagę E. N. Miedyński. Uważał on bractwa cerkiewne za formę obrony prawosławnej społeczności Rzeczypospolitej w obliczu jej narodowego i religijnego zagrożenia19. W najnowszych opracowaniach poświęconych dziejom bractw cerkiewnych obserwuje się powrót do szukania ich genezy w cechach rzemieślniczych, funkcjonujących w miastach na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego20.
W miastach o zróżnicowanej strukturze wyznaniowej statuty cechowe faworyzowały katolików. Rzadko panowały w nich stosunki tolerancyjne21. Cechy były w zasadzie instytucjami katolickimi, chociaż należeli do nich wyznawcy innych wyznań chrześcijańskich. W ich wewnętrznej strukturze uprzywilejowane stanowiska zajmowali katolicy. System ten powodował narastanie nietolerancji wyznaniowej wewnątrz cechów22. Był to dodatkowy impuls do tworzenia przez prawosławnych organizacji zawodowych o charakterze religijnym.
Konflikty wyznaniowe w cechach i sytuacja, w jakiej znalazła się Cerkiew prawosławna, legły u podstaw powstania bractw cerkiewnych. Swoją działalnością objęły one kwestie wyznaniowe, kulturalno-oświatowe i społeczno-polityczne. Istotny wpływ na taki stan rzeczy miał rozwój ruchu reformacyjnego, przygotowywanie unii i wzrost zamożności mieszczaństwa ruskiego23. Bez względu na to, jaki czynnik miał decydujący wpływ na ukształtowanie się bractw cerkiewnych (nadanie praw magdeburskich, specyficzne stosunki wyznaniowe i społeczne w miastach Wielkiego Księstwa Litewskiego), należy zaznaczyć, że posiadały one własną ruską tradycję, której bezpośredniej analogii nie możemy znaleźć w zachodnioeuropejskich gildiach i cechach. Bractwa na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej nie były organizacjami masowymi, lecz skupiały najaktywniejszą część społeczności prawosławnej (np. bractwo lwowskie w swej długiej historii nie liczyło jednocześnie więcej niż 50 członków). Bractwa, mimo swego nielicznego składu, w sprawach wolności religijnej i swobodnego rozwoju kultury narodowej wyrażały podstawowe interesy narodu ruskiego24.
Pierwsze bractwo cerkiewne powstało na terenie Wilna około 1450 r. w oparciu o cech kuśnierski. Powodem jego powstania były stosunki panujące w wileńskich cechach rzemieślniczych. W większości cechów władze były zdominowane przez osoby wyznania rzymskokatolickiego. Pomimo formalnego równouprawnienia religijnego cechy wymagały od swych członków pewnych zobowiązań względem Kościoła łacińskiego (płacenia składek duchowieństwu, uczestniczenia w nabożeństwach katolickich). Obowiązek uczestniczenia w nabożeństwach kościelnych wszystkich członków organizacji cechowej znajdujemy w wielu statutach cechów wileńskich np. szewskim i rzeźniczym25. W niektórych cechach rzemieślniczych różnowiercy mogli uwolnić się od obowiązku uczestniczenia w nabożeństwach Kościoła katolickiego poprzez wniesienie odpowiednich sum w charakterze kary za nieobecność. Życie cechowe było regulowane według świąt Kościoła katolickiego. Podczas wyborów władz cechowych pierwsi głosowali katolicy, a następnie rzemieślnicy innych wyznań. Podobna sytuacja panowała przy zabieraniu głosu. Stan taki odbiegał od ducha przywileju Zygmunta Kiejstutowicza z 1432 r. nadającego mieszczanom wileńskim prawa magdeburskie i upodabniający ustrój administracyjny miasta do Krakowa. Rada miasta z burmistrzem była wybierana spośród mieszkańców Wilna. Do rady miejskiej mieli prawo wybierać „połowicu zakonu rymskoho, a połowicu zakonu hreckoho”26. Liczba burmistrzów Wilna miała być równa „religii rzymskiej i greckiej”. W tej sytuacji uprzywilejowane stanowisko rzymskich katolików w cechach rzemieślniczych zmusiło prawosławnych członków cechów do tworzenia własnych organizacji o charakterze wyznaniowym. W ten sposób powstały pierwsze bractwa cerkiewne w Wilnie.
Bractwa posiadały własne domy i rządziły się specjalnym statutem regulującym ich życie wewnętrzne. Członkowie bractwa na własny koszt wyrabiali świece, sycili miód, który był spożywany podczas wielkich świąt (Boże Narodzenie, Wielkanoc). Na czele bractw stali wybierani corocznie starostowie, którzy przy pomocy kluczników zarządzali majątkiem bractwa. Starostowie rozstrzygali spory i konflikty między członkami bractwa, sprawowali nadzór nad życiem moralnym i religijnym. Pierwsze bractwa wileńskie były więc stowarzyszeniami o celach religijno-towarzyskich, skupiającymi rzemieślników wyznania prawosławnego.
Rozwój bractw cerkiewnych nastąpił w miastach Wielkiego Księstwa Litewskiego w pierwszej połowie XVI wieku. Powstawaniu nowych bractw towarzyszył wzrost politycznego znaczenia mieszczaństwa w miastach posiadających prawa magdeburskie, rozwój życia religijnego, na który wpływ miała reformacja, oraz upowszechnienie się kultury renesansowej. W miastach o mieszanej strukturze wyznaniowej powstawanie bractw było wywołane nie tylko potrzebami religijnymi, ale także względami społeczno-politycznymi. Posiadanie legalnej organizacji pozwalało członkom bractwa skuteczniej bronić ich świeckie interesy. Wśród społeczności brackiej rozwinął się ruch dążący do reformowania Cerkwi, a zwłaszcza do podniesienia poziomu moralnego i umysłowego duchowieństwa i wiernych.
Tendencje reformatorskie najwcześniej pojawiły się wśród prawosławnego mieszczaństwa Wilna i Lwowa. Już na początku XVI wieku w Wilnie w oparciu o cech garbarski, kupiecki i kuśnierski powstało kilka bractw cerkiewnych27. Regulaminy nowo powstałych bractw, zwane ustawami, były podobne do statutów organizacji cechowych. Bractwa posiadały własny samorząd i same rozstrzygały sądy nad swoimi członkami. Wszyscy zobowiązani byli do wnoszenia składek i sycenia miodu w ważniejsze święta. Podobne bractwa powstały we Lwowie przy cerkwiach Zwiastowania NMP, Zaśnięcia NMP i św. Mikołaja28. Bractwa zajmowały się przeważnie sprawami religijnymi i filantropijnymi. Niektóre z nich utrzymywały szpitale, opiekowały się wdowami i sierotami, udzielały kredytów zubożałym członkom, organizowały uroczystości świeckie i religijne.
Geneza tego niezwykłego fenomenu, jakim były bractwa cerkiewne w XVI-XVIII wieku, wynikała z wielu czynników. Na powstanie bractw istotny wpływ miały zasady ustrojowe Kościoła prawosławnego oraz jego sytuacja na ziemiach litewsko-białoruskich. Wszystkie wyżej wymienione zjawiska funkcjonujące na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego miały znaczący wpływ na ukształtowanie się nowego charakteru bractw cerkiewnych. Ich powstanie wynikało więc już nie tylko z ustroju cechowego miast i panujących w nich stosunków wyznaniowych, ale ze wzrostu świadomości religijnej i kulturowej ludności ruskiej.
1 K. Chodynicki, Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska. Zarys historyczny 1370-1632, Warszawa 1934, s. 90, 91; J. Woliński, Polska i Kościół prawosławny. Zarys historyczny, Lwów 1936, s. 24, 25; A. Podraza, Dzieje ziem ukraińskich do 1569 r., [w:] Ukraina. Teraźniejszość i przeszłość, pod red. A. Podrazy, Kraków 1970, s. 250, 251; A. Mironowicz, Kościół prawosławny w państwie Piastów i Jagiellonów, Białystok 2003, s. 231-233.
2 Poglądy historyków na temat genezy bractw cerkiewnych por.: Makarij, Istorija Russkoj Cerkwi, t. X, Sankt-Pietierburg 1879, s. 509, 510; J. D. Isajewicz, Bratstwa ta ich rol w rozwytku ukrajińskoji kultury XVI-XVII wici, Kyjiw 1966, s. 37-40; L. Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce, [w:] Kościół w Polsce. Studia nad historią Kościoła Katolickiego w Polsce, pod red. J. Kłoczowskiego, t. II, cz. 2, Kraków 1969, s. 832; A. Mironowicz, Geneza bractw cerkiewnych, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, nr 2 (6), Białystok 1996, s. 22-30.
3 M. Hruszewśkyj, Istorija Ukrajiny-Rusy, t. VI, Kyjiw – Lwiw 1907, s. 500.
4 Tamże, s. 501-503. Według Siergieja Sołowiowa, bractwa powstały z tzw. „bratczin”, tj. organizacji wywodzących się ze związków rzemieślniczych Nowogrodu i Pskowa. Zob.: S. M. Sołowiow, Bratcziny, „Russkije Biesiedy”, nr 4, 1856, s. 108-117.
5 I. O. Flerow, O prawosławnych cerkownych bratstwach, protiwoborstwowawszych unii w jugo-zapadnoj Rossii w XVI, XVII i XVIII st., Sankt-Pietierburg 1857, s. 14.
6 Tamże, s. 15.
7 S. T. Gołubiew, Istorija Kijewskoj Duchownoj Akadiemii, Kijew 1886, s. 79-83. Podobny pogląd o genezie bractw wyraziła Wanda Łuksza, W sprawie prawosławnych bractw miodowych w Wilnie, „Atheneum Wileńskie”, t. XIII, z. 2, Wilno 1938, s. 288.
8 P. Jefimienko, Bratstwo i sojuzy niszczich, „Kijewskaja Starina”, Kijew 1883, nr 9, s. 277, 316.
9 Tamże, s. 235.
10 N. S. Suworow, Uczebnik cerkownogo prawa, Moskwa 1913, s. 116, 117.
11 I. O. Flerow, O prawosławnych cerkownych bratstwach..., s. 14.
12 N. Skabałanowicz, Zapadnojewropiejskije gildii i zapadnorusskija bratstwa, „Christijanskoje Cztienije”, 1875, cz. II, nr 9-10, s. 290-313.
13 Tamże, s. 313-319.
14 Tamże, s. 319-327.
15 A. A. Papkow, Bratstwa. Oczerk istorii zapadno-russkich prawosławnych bratstw, Sankt-Pietierburg 1900.
16 F. Żudro, Istorija Mogilewskogo Bogojawlenskogo bratstwa, „Mogilewskije Jeparchialnyje Wiedomosti”, 1889, nr 29, s. 453.
17 W. Zaikin, Uczastije swietskogo elemienta w cerkownom uprawlenii, wybornoje naczało i „sobornost’” w Kijewskoj Mitropolii w XVI-XVII w., Warszawa 1930, s. 49-64.
18 M. O. Kojałowicz, Cztienija o cerkownych zapadnorusskich bratstwach, „Dień”, 1882, nr 36-42.
19 E. N. Miedynskij, Bratskije szkoły Ukrainy i Biełorussii w XVI-XVII w., Moskwa 1954.
20 J. D. Isajewicz, Bratstwa ta ich rol..., s. 60; L. Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce, s. 832; A. Mironowicz, Kościół prawosławny w dawnej Rzeczypospolitej, Białystok 2001, s. 43-45.
21 J. Ptaśnik, Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce, Warszawa 1949, s. 124, 125.
22 J. Morzy, Geneza i rozwój cechów wileńskich do końca XVII w., „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza”, Seria Historia, z. IV, Poznań 1959, s. 33.
23 A. P. Grickiewicz, Socyalnaja bor’ba gorożan Biełorussii w XVI-XVIII w., Minsk 1979, s. 122, 123.
24 J. D. Isajewicz, Bratstwa ta ich rol..., s. 60.
25 K. Chodynicki, O stosunkach wyznaniowych w cechach wileńskich od XV do XVIII w., [w:] Księga pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera, t. I, Lwów 1925, s. 117-131; tenże, Kościół prawosławny..., s. 90-92.
26 P. Dubiński, Zbiór praw i przywilejów miastu stołecznemu W. X. Lit. Wilnowi nadanych, Wilno 1788, s. 5.
27 W. Łuksza, W sprawie prawosławnych bractw miodowych..., s. 288.
28 M. Hruszewśkyj, Istorija Ukrajiny-Rusy, t. VI, s. 506-508.