Sylwester Czetwertyński
biskup białoruski
Mironowicz Antoni
Wstęp
Po opracowaniu biografii Sylwestra Kossowa, Teodozego Wasilewicza, Józefa Nielubowicza Tukalskiego i Józefa Bobrykowicza1 przedstawiam sylwetkę kolejnego władyki białoruskiego Sylwestra Czetwertyńskiego. Wszystkie wymienione postacie łączy pobyt na katedrze białoruskiej (władyctwo mścisławsko-orszańsko-mohylewskie), tak ważnej w dziejach Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej. Z biskupstwa białoruskiego Sylwester Kossow i Józef Nielubowicz Tukalski objęli godność metropolitów kijowskich. Józef Bobrykowicz był pierwszym władyką powołanym na katedrę w Mohylewie. Z kolei Teodozy Wasilewicz stał się symbolem walki o zachowanie eparchii białoruskiej. Wymienieni biskupi byli ordynariuszami diecezji białoruskiej w latach 1633-1678. W odróżnieniu od swych poprzedników Sylwester Czetwertyński pełnił funkcję biskupa w zupełnie innych warunkach, kiedy to po 1702 r. na terenie całej Rzeczypospolitej pozostała jedyna eparchia prawosławna.
W ostatnich latach ukazały się liczne publikacje o dziejach Kościoła prawosławnego w Europie Środkowo-Wschodniej. Podnoszono w nich jego rolę w historii państw tego regionu, omawiano status prawny i strukturę organizacyjną. Wiele miejsca poświęcono stosunkom między Kościołem wschodnim i zachodnim. Nowym zadaniem badawczym jest spojrzenie na losy Kościoła przez pryzmat doświadczeń wybitnych postaci tego czasu. Ukazanie działalności wybitnych hierarchów na tle dziejów Kościoła prawosławnego otwiera nowe możliwości badawcze, podnosi problem miejsca jednostki w całokształcie wydarzeń.
Postać Sylwestra Czetwertyńskiego ma charakter wyjątkowy, ponieważ władyka nie był biernym obserwatorem wielkich wydarzeń pierwszej połowy XVIII w., lecz sam w istotny sposób kreował ówczesną rzeczywistość. Czetwertyński, pochodzący ze znakomitego rodu książęcego, był jedną z wielkich postaci tego czasu. Należący do elity ówczesnego społeczeństwa prawosławnego, doskonale wykształcony, stał się gorliwym obrońcą prawosławia, ktitorem wielu cerkwi i monasterów. Sylwester Czetwertyński, mnich i archimandryta monasteru w swej rodzinnej Starej Czetwertni, w 1707 r. został wybrany biskupem białoruskim. Podobnie jak jego przodkowie posiadał duże możliwości oddziaływania na sytuację wyznaniową i polityczną Rzeczypospolitej. W trudnym dla kraju okresie nieustannych konfliktów wewnętrznych i wojny północnej musiał podejmować istotne decyzje o jakże brzemiennych dla losów całego Kościoła prawosławnego skutkach. Czetwertyński był oskarżany o zbytnią lojalność względem cara Piotra I, o nadmierną ambicję i chęć zawładnięcia majątkami klasztornym i poza eparchią. Jakkolwiek oceniać jego działalność, jednak trzeba przyznać, że biskup Sylwester Czetwertyński zawsze kierował się dobrem Kościoła prawosławnego. Nie zawsze rozumiany przez duchowieństwo i metropolitę kijowskiego znalazł się w centrum wydarzeń religijnych i politycznych. Każda decyzja biskupa musiała uwzględniać uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne Rzeczypospolitej. Wybór lepszego rozwiązania dla Kościoła prawosławnego często kolidował z posłuszeństwem wobec władz duchownych i lojalnością wobec państwa. W sytuacji wielkiego zamętu politycznego decyzje elit prawosławnych, a do nich należy zaliczyć Sylwestra Czetwertyńskiego, często były wypadkową wielu czynników, a zwłaszcza stanu aktualnych stosunków polsko-rosyjskich.
Ukazując najważniejsze etapy życia Sylwestra Czetwertyńskiego pragnę zwrócić uwagę na skomplikowaną sytuację wyznaniową w Rzeczypospolitej. Tylko w takim szerokim przedstawieniu sytuacji wyznaniowej można zrozumieć działalność wybitnego męża stanu i hierarchy Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej w I ćwierćwieczu XVIII wieku.
Opracowanie biografii Sylwestra Czetwertyńskiego zostało dokonane w oparciu o nieliczne źródła i monografie poświęcone rodowi Czetwertyńskich. Autor wykorzystał wiele opracowań poświęconych dziejom Kościoła prawosławnego w XVII i XVIII w. Dzisiejszy stan wiedzy o sytuacji Kościoła prawosławnego w I połowie XVIII wieku pozwala na pełniejszą prezentację sylwetki wybitnego hierarchy i biskupa białoruskiego Sylwestra Czetwertyńskiego.
1 A. Mironowicz, Teodozy Wasilewicz, archimandryta słucki, biskup białoruski, Białystok 1997; Metropolita Józef Nielubowicz Tukalski, Białystok 1998; Sylwester Kossow, biskup białoruski, metropolita kijowski, Białystok 1999; Józef Bobrykowicz, biskup białoruski, Białystok 2003. Sylwetki innych biskupów białoruskich z XVIII wieku omówiłem w pracy Diecezja białoruska w latach 1697-1772, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, nr 19, Białystok 2003, s. 77-96. Por. rec.: R. Degiel, Nowe prace Antoniego Mironowicza, „Barok. Historia — Literatura — Sztuka”, R. VI, nr 1 (11), Warszawa 1999, s. 222-226.