Sylwester Czetwertyński
biskup białoruski
Mironowicz Antoni
Archimandryta czetwertyński
Sylwester Światopełk-Czetwertyński pochodził ze znanego rodu ruskiego, wywodzącego swój początek od księcia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego. Prawnuk Włodzimierza Wielkiego, Michał Światopełk, został wielkim księciem kijowskim. Jego syn Jarosław objął we władanie księstwo włodzimierskie. Z kolei syn Jarosława — Jerzy zajął w 1157 r. księstwo turowskie i pińskie oraz opanował część Wołynia. Syn Jerzego — Światopełk odziedziczył po ojcu księstwo turowskie i część Wołynia. Potomkowie Światopełka przyjęli jego imię za przydomek rodowy. Kolejni właściciele ziem na Wołyniu i w księstwie turowskim swoje nazwiska rodowe przyjmowali od nazw miejscowości. Nazwa książąt czetwertyńskich pojawiła się w końcu XIV w. Książę Aleksander (zm. po 1388) po przejęciu czwartej części ziem na Polesiu nazwał je Czetwertnią, a sam przyjął tytuł księcia czetwertyńskiego1. Tytuł książęcy Czetwertyńskim został przyznany w 1569 r.2
Sylwester Czetwertyński pochodził z linii na Starej Czetwertni. Jego dziadek książę Hryhory, dziedzic na Starej Czetwertni, był podkomorzym łuckim (1638). Metropolita Piotr Mohyła wymienił go w testamencie w 1646 r. wśród wybitnych przedstawicieli szlachty prawosławnej. Książę Hryhory Czetwertyński zmarł w 1651 r. i został pochowany w monasterze w Starej Czetwertni3. Synowie księcia Hrehorego — Zachariasz, Andrzej i Wacław — odegrali ważną rolę w dziejach Kościoła prawosławnego II połowy XVII w. Zachariasz i Wacław wraz z ojcem uczestniczyli w elekcji metropolity Sylwestra Kossowa w 1647 r.4 Syn Zachariasza, Hrehory, przyjął imię zakonne Gedeon i w 1670 r. najpierw został biskupem łuckim i ostrogskim, a w latach 1685-1690 pełnił godność metropolity kijowskiego. Metropolita cały swój majątek zapisał Kościołowi prawosławnemu i ubogim. Drugi syn księcia Hrehorego — Andrzej został katolikiem, ale jego syn Janusz powrócił do prawosławia. Janusz wstąpił do wojska cara Piotra I i brał udział w wojnie ze Szwedami i Turkami po stronie Rosji. Najmłodszy syn księcia Hrehorego — Wacław był podkomorzym łuckim, łowczym wołyńskim (1662), chorążym żytomierskim oraz starostą życzyńskim i daniczowskim (1666). Książę Wacław Czetwertyński był prawosławnym posłem wołyńskim na zjeździe w Lublinie w 1679 r., na którym rozpatrywano sprawy cerkiewne. Właściciel Starej Czetwertni nie zgodził się na przyjęcie dogmatów niezgodnych z wiara prawosławną i zdecydowanie odrzucił propozycję przyjęcia unii. Podobne stanowisko wcześniej zajął Wacław Czetwertyński na zjeździe wołyńskiej szlachty prawosławnej w 1676 r.5 Książę zmarł w 1694 r. jako dziedzic Starej Czetwertni.
Sylwester był synem Wacława i Ludwiki Wojna Orańskiej, podsędkówny czernihowskiej. Pierwsze imię, które otrzymał ostatni właściciel Starej Czetwertni, to Stefan. Stefan Czetwertyński, pomimo że znaczna część rodziny przeszła na katolicyzm, pozostawał przy prawosławiu, wzorując się na swoim stryjecznym bracie biskupie łuckim Gedeonie (1663-1684), który w latach 1684-1690 pełnił godność metropolity kijowskiego. Pod jego wpływem Stefan wstąpił do klasztoru Przemienienia Pańskiego w Starej Czetwertni, przyjmując imię zakonne Sylwester. Sylwester Czetwertyński otrzymał staranne wykształcenie w domu rodzinnym. Wielokrotnie towarzyszył swemu ojcu w zjazdach szlachty prawosławnej, na których odrzucano wszelkie tendencje unijne względem Kościoła prawosławnego. Podczas wyjazdów książę zdobył bogate doświadczenie polityczne, poznał ówczesne elity Kościoła prawosławnego. Jeszcze za życia duchowny był określany jako „mąż wielkiej nauki i gorliwości pasterskiej”6. Cechy te mnich Sylwester wykazał po 1702 r., kiedy jako ihumen został wybrany przełożonym monasteru czetwertyńskiego i jego ktitorem7.
Pierwszy monaster nad Styrem został ufundowany przez Czetwertyńskich w 1437 r. Ufundował go Aleksander Światopełk — syn Michała, księcia kijowskiego8. Hrehory Czetwertyński wraz z żoną Maruszą ze Skrzyńskich 30 września 1618 r. ufundowali żeński monaster w Starej Czetwertni pw. Podniesienia Św. Krzyża. Ihumenią tego monasteru została ciotka fundatora — Maria z Hulewiczów Bałabanowa. Wcześniej na terenie rodowej rezydencji w latach 1600-1604 wybudowano murowaną cerkiew Przemienia Pańskiego9. W 1619 r. przy tejże cerkwi został przez Hrehorego Czetwertyńskiego odnowiony monaster męski. Pierwszym ihumenem klasztoru został Herasym Uhorski, który sprawował duchową opiekę również nad monasterem żeńskim10.
Początek XVIII w. charakteryzował się narastaniem nietolerancji wobec ludności prawosławnej. Klęski poniesione przez wojska saskie w wojnie północnej zmusiły Augusta II do czynienia starań o pozyskanie życzliwości ludności prawosławnej. 14 listopada 1705 r. król wydał prawosławnym uniwersał, w którym zalecał „wszystkim tak duchownym jako świeckim zwierzchnościom i obywatelom aby onym żadnych krzywd, gwałtów i przeszkód w cerkwiach, dobrach i osobach onych respektem ich wiary nie czynili, ale i owszem przy prawach, przywilejach dawnych nabożeństwach i obrzędach przyzwoitych, każdego spokojnie zachowali, a osobliwie w monasterze wileńskim Świętego Ducha Zakonnikom Wielkiego Bazylego, jako też i ludziom świeckim greckie religii tam znajdującym się wyżej mianowanych wolności uczestnikami być pozwalamy”11. Wydany w Grodnie uniwersał, choć nie dotyczył bezpośrednio eparchii białoruskiej, dawał społeczności prawosławnej podstawę do starań o jej obsadzenie. Warto przypomnieć, że był to pierwszy uniwersał królewski przedstawiciela dynastii saskiej, który potwierdzał dawne prawa i przywileje Kościoła prawosławnego, w tym prawo do swobodnego odprawiania nabożeństw.
Pobyt Sylwestra na archimandrii czetwertyńskiej charakteryzował się walką ze zwolennikami unii. Brat Sylwestra, Gabriel, podsędek bracławski, przyjął katolicyzm i w 1711 r. Janowi Bogusławowi Horainowi, podczaszemu wołyńskiemu sprzedał Starą Czetwertnię12. Nabywca Czetwertni był stronnikiem króla Stanisława Leszczyńskiego, podczas gdy Czetwertyńscy zachowali wierność Augustowi II Sasowi. Horainowie odgrywali ważną rolę polityczną, zwłaszcza Aleksander — biskup smoleński (1710) i żmudzki (1716), stronnik Augusta II. Czetwertyńscy, pomimo że utracili własność nad Czetwernią, zachowali prawo patronatu nad znajdującymi się tam monasterami — żeńskim i męskim. Nowy właściciel Czetwertni Jan Bogusław Horain przekazał tamtejszy monaster żeński unitom. Ihumen Sylwester, znany ze swej impulsywnej natury, najechał zbrojnie na klasztor i rozpędził unickie zakonnice. W odpowiedzi szlachcic Horain zajął monaster męski. Wydarzenia te spowodowały wieloletni konflikt o budynki obu monasterów. Również w następnym okresie monaster męski w Starej Czetwertni pozostawał przy prawosławiu. Czetwertyńscy próbowali odzyskać władzę nad monasterem żeńskim. W 1712 r. władyka Sylwester wraz z bratem Gabrielem sądził się z Hulewiczami o patronat nad klasztorem żeńskim w Starej Czetwertni i o nie wnoszone fundusze należne męskiemu monasterowi Przemienienia Pańskiego13. Klasztory pozostawały pod patronatem Czetwertyńskich aż do 1715 r. tj. do wyjazdu Sylwestra Czetwertyńskiego do Mohylewa14. Monaster żeński Podniesienia Św. Krzyża przeszedł na unię dopiero w 1739 r., kiedy ktitorami nad nim przestali być przedstawiciele rodu Czetwertyńskich15. Prawdopodobnie wówczas do unii przystąpił męski monaster Przemienienia Pańskiego. Stara Czetwertnia powróciła do Czetwertyńskich po 1740 r. Odkupił ją książę Michał, syn Gabriela, podkomorzy bracławski, ale jako katolik nie przywrócił klasztorom prawosławnego charakteru16.
*
Po przejściu prawosławnych biskupów przemyskiego, lwowskiego i łuckiego na unię Kościołowi prawosławnemu w Rzeczypospolitej pozostało tylko jedno władyctwo — białoruskie. Jednak biskupowi białoruskiemu podlegały tylko parafie w obrębie dawnej diecezji połockiej. Nad pozostałymi terenami Rzeczypospolitej jurysdykcję sprawował rezydujący poza granicami państwa metropolita kijowski. Południowo-wschodnie krańce diecezji metropolitalnej pozostały pod zarządem koadiutora metropolity kijowskiego, biskupa perejasławskiego17. W wyniku konwersji biskupów przemyskiego, lwowskiego i łuckiego Kościół prawosławny utracił ponad 3 000 parafii. Diecezja przemyska przed oficjalnym przejściem na unię liczyła 31 dekanatów z 1 120 parafiami, z których dwie trzecie pozostawały przy prawosławiu. Przed przystąpieniem do unii biskupstwo lwowskie posiadało 35 dekanatów z 1 286 parafiami prawosławnymi18. Biskupstwo łucko-ostrogskie obejmowało obszar Wołynia. Na terenie diecezji łucko-ostrogskiej w 1664 r. funkcjonowało tysiąc parafii prawosławnych19. Ich liczba w 1702 r. nie zmniejszyła się, kiedy władyctwo łuckie przyjęło unię.
Istotne zmiany w polityce wobec Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej nastąpiły po śmierci Jana III Sobieskiego (1674-1696). August II Sas (1687-1732) na początku swego panowania potwierdził prawa dysydentom religijnym oraz przywileje licznych monasterów i cerkwi prawosławnych20. Diecezja białoruska po śmierci biskupa Teodozego Wasilewicza (1669-1678) formalnie pozostawała nieobsadzona. Obsada na katedrze białoruskiej nastąpiła dopiero po interwencji rezydenta rosyjskiego w Warszawie Aleksego Nikitina u króla polskiego. Aleksy Nikitin, z polecenia cara Piotra I i na prośbę mieszkańców Mohylewa, domagał się od króla Augusta II Sasa zapewnienia praw ludności prawosławnej. Monarcha, pod presją Rosji, rozwiązał sprawę obsady diecezji białoruskiej. Na godność władyki mohylewskiego został wybrany Serapion Polchowski (1697-1704), archimandryta słucki, zatwierdzony przywilejem królewskim 30 września 1697 r. Uroczysta konsekracja nowego biskupa odbyła się 14 września 1698 r. w monasterze kijowsko-pieczerskim. Sakramentu święceń Serapionowi Polchowskiemu udzielił metropolita Barlaam Jasiński w asyście Dymitra Tuptały (późniejszego św. Dymitra, biskupa rostowskiego)21. W akcie nominacyjnym biskup Serapion otrzymał eparchię białoruską z Mohylewem, Mścisławiem i Orszą, łącznie ze wszystkimi dobrami, katedralnym monasterem św. Spasa w Mohylewie i wsiami do niego należącymi. Przywilej gwarantował również swobodę działalności władyki w granicach jego diecezji „bez żadnej tak unitów Ritus Graeci, jako i ludu polskiego przeszkody”22. Na mocy tego przywileju władyka Serapion objął katedrę mohylewską w grudniu 1699 r.
Unormowanie spraw związanych z obsadą biskupstwa białoruskiego nie zahamowało rozszerzenia unii. Na sejmie warszawskim 1699 r. uchwalono konstytucję, która zobowiązywała króla do zwołania synodu unitów i prawosławnych, aby tych ostatnich podporządkować jurysdykcji papieża. Na sejmie tym zabroniono prawosławnym zamieszkiwania w Kamieńcu Podolskim23. Zwierzchność biskupa unickiego uznało w 1702 r. stauropigialne bractwo lwowskie. Zmiana wyznania przez ordynariuszy diecezji przemyskiej, łuckiej i lwowskiej spowodowała przejście na unię większości klasztorów prawosławnych. Do unii przystąpiły ośrodki zakonne w Biesiadach (1700), Bilczu (1700), Czortkowie (1700), Dobrzanach (1700), Dubiszczach (1695), Gródku (1700), Hołowczyńcach (1700), Hołubicach (1700), Horodyszczu (1702), Hoszczy (1700), Hoszowie (1700), Jasnogrodzie (1720), Jazienicach (1700), Jusyptyczach (1700), Kamieńcu Litewskim (1700), Kaniowie (1722), Kołodeżnie (1702), Kołomyi (1700), Kosowie (1700), Krasnopuszczy (1700), Krechowie (1721), Krzemieńcu (1725), Ladawie (1700), Lebedynie (1739), Lewkowiczach (1714), Lubarze (1702), Lwowie (św. Jerzego, św. Onufrego, św. Jan Ewangelisty — 1700, Zaśnięcia NMP — 1708), Łucku (św. Jana Ewangelisty — 1702, św. Krzyża — 1720), Łukomli (1714), Mielcu (1707), Milczy (1702), Perehińsku (Narodzenia NMP, św. Onufrego — 1700), Podhorcach (1700), Podgrodziu (1700), Podhorodyszczu (1700), Pietryczu (1700), Poczajowie (1712), Pohodni (1700), Satanowie (1707), Smolnicy (1691), Sokolcu (1700), Strakłowie (1702), Suszycy Wielkiej (1691), Sinkowie (1700), Trembowli (1700), Tarnopolu (1700), Topolnicach (1691), Tryhorach (1723), Turkowicach (1703), Uhornikach (1710), Uhrynowie (1700), Uliczu (1691), Ułaszkowcach (1700), Uniowie (1700), Zahajcach (1721), Zahorowie (1703), Zawałowie (1700), Zbarażu (1700), Żyznomirzu (1700), Żółkwi (1700) i wielu innych miejscowościach24. Na całym obszarze dawnych diecezji łuckiej, przemyskiej i lwowskiej przy prawosławiu pozostał jedynie Skit Maniawski na Pokuciu25.
Zanim biskup Serapion objął diecezję mohylewską na unię przeszły następujące parafie prawosławne w województwie mścisławskim: św. Eliasza w Mścisławiu, Chosławiczach, Szamowie, Kożuchowiczach, Krasnej Słobódce, Chodosowiczach, Chwastowie, Kołodzieży, Połkowiczach, Szumiaczu, Dołhowiczach, Hniwisku, Lubowiczach, Koleśnikach, Mazykach, Kamiance, Juszkowiczach, Dniesinie, Zasielu, Zalewkach, Karniłowie, Założu, Werbiżach, Starym Siele; w powiecie orszańskim: św. Mikołaja w Lubawiczach, Wniebowzięcia NMP w Lubowiczach, Szyłowie, Bibinowiczach, Zaczerneczach, Pohostyszczach, Mieżewie; w ekomomii mohylewskiej: Hladkach, Błahowiczach, Hołowczynie, Czerykowie, Moszonakach, Kamionce, Gródku, Chocietowie, Dołhym Mchu, Niczyporowiczach, Nowym Bychowie, Tajmanowie, Zimnicy, Bachani, św. Spasa w Hołowczynie, w tymże miasteczku św. Trójcy i św. Mikołaja, Wodawie, Kudzinie, Kniażycach „i na drugich miejscach w województwie mścisławskim i powiecie orszańskim pokazuje się cerkiew więcej odebranych”; w województwie witebskim: Rudni dwie, Mikulinie, Wierzchowcach; w województwie połockim: św. Eliasza w Bieszenkowiczach, Suszowie, Świeczy, Szatiłowie; „w Newelszczyźnie i Siebieszczyźnie cerkwi kilkanaście odebrano”; w powiecie rzeczyckim i „na drugich miejscach w tym powiecie wiele cerkwi odebrano”; „w województwie mińskim i powiecie mozyrskim także cerkiew odebrano”; w powiecie orszańskim w Niadzeli; w województwie nowogródzkim: w Kajdanowie, Stanowie, Ruczycy, Starosielu, Zaziewiu, Wołmiensku, Kryłowie, Cielakowie, Lubeczu, Lebiedziewie, Jaczonce; „od cerkwi w tymże województwie i księstwie słuckim będącym parafie do unii przyłączono przez wiele różne Ich Mości duchownego i świeckiego stanu ludzie”26. Wymienione źródło wskazuje na szeroką skalę zjawiska przechodzenia parafii prawosławnych na unię na terenie diecezji białoruskiej.
Od początku swego samodzielnego panowania Piotr I (1682-1725) starał się ingerować w sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej. Do takiej interwencji dawał mu podstawę traktat Grzymułtowskiego. Artykuł IX wspomnianego traktatu upoważniał cara do opieki nad prawosławiem na terenie całej dawnej metropolii kijowskiej. Już posłowie carscy, którzy przybyli do Polski w 1690 r. aby podpisać ten układ, rozdawali w napotkanych po drodze cerkwiach i monasterach odpisy tekstu porozumienia. Przedłużająca się ratyfikacja traktatu w polskim sejmie wzbudziła niezadowolenie cara. W liście do rezydenta w Warszawie z 18 lipca 1690 r. Piotr I pisał, że „sprawa wiary jest najbardziej doniosła i ważna, i drugiej bardziej ważnej sprawy nie ma”27. Ratyfikacja traktatu przez sejm polski nastąpiła dopiero w 1710 r., kiedy Piotr I uzyskał zdecydowaną przewagę w wojnie północnej.
Przyczyną ratyfikacji traktatu Grzymułtowskiego nie była zmiana polityki państwa w stosunku do Kościoła prawosławnego, lecz osłabienie pozycji Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej i ingerencja sąsiadów w jej sprawy wewnętrzne. Nadając moc konstytucyjną artykułowi IX traktatu nie czyniono wielkiego ryzyka, albowiem wszystkie diecezje prawosławne, z wyjątkiem białoruskiej, pozostawały w rękach unitów. Również to ostatnie biskupstwo nie było obsadzone, albowiem po śmierci jego ordynariusza Serapiona Polchowskiego w 1704 r. nie wybrano nowego władyki28. Do tekstu traktatu dodano w konstytucji charakterystyczny ustęp, który miał zabezpieczać interesy Kościoła katolickiego. „Niezależnie od wszystkich powyższych ustaleń zastrzega się nienaruszalność wiary rzymskokatolickiej łącznie z jej obydwoma obrządkami łacińskim i greckim zgodnie z teraźniejszym stanem posiadania”29. Pod presją Rosji i sytuacji międzynarodowej August II Sas 14 listopada 1705 r. wydał wspomniany wyżej uniwersał, w którym potwierdzał prawa i wolności „wszystkich obywatelow y kapłanow Ritus Graeci w błagoczestiwey wierze extra Unionem cum Ecclesia Romana w Koronie Polskiey y Wielkim Księstwie Litewskim będących”30.
1 L. Wojtowicz, Kniaziwśki dynastyji Schodnioji Jewropy, Lwiw 2002, s. 72, 162.
2 S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. III, Lwów 1906, s. 23-24.
3 K. Niesiecki, Herbarz Polski, t. III, Lipsk 1839, s. 265.
4 Archiw Jugo-zapadnoj Rossii izdawajemyj wremiennoju Kommisijeju dla razbora driewnich aktow (dalej: Archiw JZR), cz. II, t. 1, Kijew 1861, s. 347; J. Wolff, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku, Warszawa 1895, s. 46-47.
5 Volumina Legum, t. III, s. 942; Archiw JZR, cz. II, t. IV, Kijew 1910, s. 32-33.
6 S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. III, s. 24.
7 A. Boniecki, Herbarz Polski, t. IV, Warszawa 1901, s. 6.
8 K. Niesiecki, Herbarz Polski, t. III, s. 264.
9 Encyklopedia powszechna S. Orgelbranda, t. VI, Warszawa 1861, s. 544; Pamiatniki gradostroitielstwa i architiektury Ukrainskoj SSR, t. II, Kijew 1985, s. 99-100; Narys istoriji Wasylijanśkoho czynu Swiatoho Josafata, Rym 1992, s. 197.
10 Archiw JZR, cz. 1, t. VI, Kijew 1871, s. 471-473; 476-479; W. Dobrowolska, Czetwertyński-Światopełk Hryhory, [w:] „Polski Słownik Biograficzny” (dalej: PSB), t. IV, Kraków 1938, s. 362; M. Wawryk, Narys rozwytku i stanu Wasylijanśkoho czyna XVII-XX st.st., Romae 1979, s. 191; S. Senyk, Women’s Monasteries in Ukraine and Belorussia to the period suppresions, „Orientalia Christiana Analecta”, Roma 1983, vol. 222, s. 18; T. Kempa, Fundacje monasterów prawosławnych w Rzeczypospolitej w pierwszej połowie XVII wieku, [w:] Życie monastyczne w Rzeczypospolitej, pod red. A. Mironowicza, U. Pawluczuk i P. Chomika, Białystok 2001, s. 78; A. Mironowicz, Życie monastyczne w dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Życie monastyczne w Rzeczypospolitej..., s. 36.
11 Archiw Pietiersburskogo Otdielenija Instituta Istorii Rossii w Petersburgu (dalej: APOII), kol. 52, op. 2, kart. 14, nr 3, k. 1-2.
12 A. Boniecki, Herbarz Polski, t. VII, Warszawa 1904, s. 332.
13 Tamże, t. IV, s. 6.
14 M. Korduba, Czetwertyński Sylwester, PSB, t. IV, Kraków 1938, s. 366.
15 M. Wawryk, Narys rozwytku..., s. 191.
16 S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. III, s. 25.
17 L. Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce, [w:] Kościół w Polsce, pod red. J. Kłoczowskiego, t. II, cz. 2, Kraków 1969, s. 859; I. Szaraniewicz, Patryjarchat wschodni wobec Kościoła ruskiego i Rzeczypospolitej Polskiej, „Rozprawy i Sprawozdania z posiedzeń Wydziału Historyczno-Filozoficznego Akademii Umiejętności”, t. X, Kraków 1879, s. 131-134.
18 Monumenta Ucrainae Historica, ed. A. Septyckyj, vol. IV (1671-1701) Romae 1967, s. 293-332; A. Mironowicz, Kościół prawosławny w dawnej Rzeczypospolitej, Białystok 2001, s. 234-236.
19 A. Mironowicz, Kościół prawosławny i unicki w połowie XVII wieku, „Acta Polono-Ruthenica”, t. II, pod red. B. Białokozowicza, Olsztyn 1997, s. 71-79.
20 Dokumenta praw y wolności Obywatelom Korony Polskiey y W. X. Lit. Religii Greckiey Orientalney wyznawcom służące..., Warszawa 1767, k. 75.
21 F. I. Titow, Russkaja prawosławnaja Cerkow´ w Polsko-Litowskom Gosudarstwie w XVII-XVIII w., t. II, cz. 2, Kijew 1905, s. 386-387; A. Deruga, Piotr Wielki a unici i unia kościelna 1700-1711, Wilno 1936, s. 46; S. T. Gołubiew, Gedeon Odorskij, „Trudy Kijewskoj Duchownoj Akadiemii”, Kijów 1900, s. 183.
22 A. Deruga, Piotr Wielki a unici..., s. 43-44.
23 Volumina Legum, t. VI, s. 35.
24 M. Wawryk, Narys rozwytku i stanu Wasylijanśkoho czyna XVII-XX st.st., s. 189-209.
25 M. Drahan, Rozwytok i zanepad Skytu Maniawśkoho 1606-1786, [w:] Skyt Maniawśkyj i Bohorodczenśkyj Ikonostas, Żowkwa 1926, s. 8. W 1724 r. w Skicie Maniawskim przebywało ponad trzydziestu mnichów. J. Celewicz, Istorija Skitu Maniawskogo, Lwow 1887, s. 112.
26 APOII, kol. 52, op. 2, kart. 15, nr 4/1, k. 1-1v.
27 A. Deruga, Piotr Wielki a unici..., s. 31.
28 M. Bendza, Z dziejów prawosławnej diecezji białoruskiej (1700-1720), awnej Uniwersytetu w Białymstoku”, R. I (XII), z. 1 (14), Białystok 1999, s. 132. „Elpis. Czasopismo Teologiczne Katedry Teologii Prawosławnej Uniwersytetu w Białymstoku”.
29 Volumina Legum, t. VI, s. 73.
30 APOII, kol. 52, op. 2, kart. 14, nr 3, k. 1-2. Szerzej por.: A. Mironowicz, Polityka Piotra I wobec Kościoła prawosławnego w Rosji i w Rzeczypospolitej, [w:] Cywilizacja Rosji Imperialnej, pod red. P. Kraszewskiego, Poznań 2002, s. 277-294.