Polityka narodowościowa PRL
Mironowicz Eugeniusz
Wstęp
Jednym z nierozwiązywalnych problemów II Rzeczypospolitej była kwestia mniejszości narodowych. Stanowiły one trzecią część mieszkańców kraju, politycznie i kulturowo ciążyły najczęściej ku ośrodkom ościennym. Polskie elity polityczne, którym udało się doprowadzić do odzyskania niepodległości w 1918 r., okazały się zupełnie nieprzygotowane do włączenia wielomilionowej masy obywateli do budowy wspólnego wielonarodowego państwa. Naród zaś po długoletniej niewoli miał trudności z zaakceptowaniem jako równoprawnych obywateli osób mówiących innymi językami lub pozostających w kręgu innych niż katolickie wyznań, obrządków lub religii. Wybrano zatem najprostszy wariant polityki narodowościowej — wzmacniania polskości metodami administracyjnymi. Efekty z reguły okazywały się odwrotne niż przewidywano. Po II wojnie światowej problem narodowościowy stracił na ostrości, głównie w wyniku znacznego zmniejszenia się liczby ludności niepolskiej. Ponadto przyjęta dla celów politycznych doktryna mówiąca, iż Polska stała się państwem jednolitym etnicznie, ukierunkowywała działania władz na pomniejszanie problemu i podejmowanie prób dopasowywania rzeczywistości do głoszonych teorii. W wyniku wielu zbieżnych czynników, w sposób niezamierzony, powojenne władze komunistyczne realizowały model polityki narodowościowej najbardziej zbliżony do koncepcji narodowych demokratów. Żydzi i Niemcy poprzez emigrację prawie zostali odizolowani od społeczeństwa polskiego, a proces asymilacji Białorusinów i Ukraińców został mocno zaawansowany[1].
Ze zrozumiałych względów kwestia narodowościowa interesowała polityków, historyków i publicystów w okresie międzywojennym. Powstało wówczas wiele wartościowych prac o charakterze naukowym lub publicystycznym, stanowiących do dziś ważne źródło wiedzy o sytuacji ludności niepolskiej w II Rzeczypospolitej[2]. Znacznie więcej natomiast pozostawało wciąż pytań, zarówno odnoszących się do polityki władz wobec poszczególnych zbiorowości narodowych, jak również stosunku tychże narodów do państwa polskiego. W pierwszych latach po wojnie, ze względu na zaostrzoną cenzurę oraz drażliwość tematu, unikano jego eksponowania zarówno w nauce, jak publicystyce. Bardziej sprzyjające warunki do badania kwestii związanych z mniejszościami narodowymi w Polsce w okresie międzywojennym, zaistniały dopiero w latach sześćdziesiątych, lecz efekty badań historyków podejmujących tę tematykę pojawiły się w następnych dziesięcioleciach. Największy wkład do poznania zagadnienia mniejszości narodowych w II Rzeczypospolitej wnieśli: Aleksandra Bergman[3], Jerzy Tomaszewski[4], Andrzej Chojnowski[5], Janusz Żarnowski[6], Jerzy Holzer[7], Krystyna Gomółka[8], Eugeniusz Kopeć[9], Stanisław Mauersberg[10], Mirosława Papierzyńska-Turek[11], Bronisław Makowski[12], Piotr Łossowski[13], Ryszard Torzecki[14], Przemysław Hauser[15], Dariusz Matelski[16].
W latach sześćdziesiątych pojawiły się także pierwsze publikacje naukowe na temat ludności niepolskiej zamieszkującej w PRL. Obecność cenzury oraz brak pełnego dostępu do materiałów archiwalnych odbierała jednak badaczom możliwości przedstawiania wszystkich aspektów tego problemu. Trudno bowiem wyobrazić, na przykład, bezstronne opisanie polityki wobec niemieckiej mniejszości narodowej w sytuacji, gdy władze państwowe powoływały instytucje naukowe, których celem było wykazanie, że taka społeczność na ziemiach polskich pojawiła się w wyniku ekspansji i podbojów oraz, że w efekcie historycznego zwycięstwa nad Niemcami w 1945 r. została ona odrzucona za Odrę i Nysę Łużycką. Dominacja propagandy nad naukową oceną dokonujących się po wojnie procesów wynikała z potrzeb bieżącej polityki oraz doraźnych interesów elit partyjnych. Dlatego niezmiernie trudno było historykom, wbrew wszechobecnej propagandzie o równości i internacjonalizmie, pisać o faktach świadczących o dyskryminacji obywateli niepolskiej narodowości. Mimo, iż pojawiło się wiele publikacji o problemie ukraińskim, lecz literatura zarówno beletrystyczna, jak i naukowa, miała przede wszystkim uzasadniać słuszność decyzji władz o przesiedleniach tej ludności w pierwszych latach po wojnie[17]. Nie dawała natomiast odpowiedzi na pytanie o koszty ekonomiczne, społeczne i polityczne podejmowanych wówczas działań. Przez długie lata nie czyniono także żadnych prób wyjaśnienia okoliczności przeprowadzenia antyżydowskiej akcji w latach sześćdziesiątych, w wyniku której przytłaczająca większość obywateli tej narodowości lub pochodzenia musiała opuścić Polskę.
Pojawienie się w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych pierwszych analitycznych prac o mniejszościach narodowych w powojennej Polsce poszerzało krąg osób zainteresowanych tą tematyką badawczą[18]. Renesans badań naukowych nad sytuacją ludności niepolskiej w PRL nastąpił w połowie lat osiemdziesiątych, często za sprawą reprezentantów tych środowisk. Wcześniej jednak podczas stanu wojennego, na łamach prasy podziemnej, a później także oficjalnej, rozpoczęła się wielka dyskusja o charakterze sąsiedztwa Polaków z innymi narodami. Swojego rodzaju próbą podsumowania tej debaty była książka Kazimierza Podlaskiego (Bohdana Skaradzińskiego) stanowiąca dość przejrzystą analizę stosunków polsko-białoruskich, polsko-litewskich i polsko-ukraińskich w historii najnowszej tych narodów[19].
Na początku lat dziewięćdziesiątych zaistniały także sprzyjające okoliczności polityczne do publikacji dorobku w tej dziedzinie. Zniesienie cenzury i koniunktura polityczna były czynnikami sprzyjającymi badaniom nad różnymi pograniczami, zarówno o charakterze etnicznym, jak kulturowym. Aspiracje Polski by wejść do struktur europejskich wymagały uregulowania wielu kwestii związanych z istnieniem na terenie kraju mniejszości narodowych. Wiedza na ten temat stawała się zatem ogólnie potrzebna.
W ostatnim dziesięcioleciu pojawiło się stosunkowo dużo prac na temat spraw narodowościowych w Polsce po II wojnie światowej. Powstały one z udziałem przedstawicieli różnych dziedzin nauki — historyków, socjologów, kulturoznawców, politologów. Szczególnie wiele do poznania tych zagadnień wniosły opublikowane wyniki badań Andrzeja Sadowskiego[20], Zbigniewa Kurcza[21], Andrzeja Saksona[22], Beaty Ociepki[23], Krzysztofa Tarki[24], Krystyny Kersten[25], Aliny Całej[26], Eugeniusza Misiły[27], Romana Drozda[28], Piotra Madajczyka[29], Grzegorza Janusza[30], Cezarego Żołędowskiego[31].
Zagadnienie polityki narodowościowej władz PRL pojawiało się w opracowaniach wielu autorów. Najczęściej podejmowane były próby opisania sytuacji poszczególnych zbiorowości, rzadziej powstawały prace uogólniające[32]. Z reguły historycy ze środowisk mniejszościowych, badając własne społeczności, wykazywali tendencje do eksponowania krzywd doznanych przez nie od rządów polskich, zaś historycy polscy, szczególnie publicyści, doszukiwali się argumentów uzasadniających określoną politykę, względnie przedstawiali opinię, że wszelkie zło, jakie miało miejsce w polityce wobec mniejszości narodowych, było produktem systemu komunistycznego. Analiza dostępnych materiałów archiwalnych pozwala jednak na stwierdzenie, że działania władz komunistycznych w stosunku do poszczególnych zbiorowości narodowych najczęściej spotykały się aprobatą społeczeństwa polskiego. Powojenne wysiedlenia Niemców lub Ukraińców bynajmniej nie dokonywały się wbrew woli Polaków. Z reguły na najniższych szczeblach władzy domagano się zwiększania metod represyjnych w stosunku do społeczności reprezentujących inne tradycje narodowe. Niewątpliwie ogromny wpływ na postawy społeczeństwa polskiego miały doświadczenia z okresu okupacji niemieckiej. Hitlerowcy bowiem najczęściej podsycali wszelkie antagonizmy etniczne, a efekty ich polityki miały po wojnie wpływ nie tylko na stosunki polsko-niemieckie, lecz także polsko-ukraińskie, polsko-słowackie i, w mniejszym stopniu, na polsko-litewskie i polsko-białoruskie. Warto jednak zauważyć, że na styku różnych kultur narodowych odżyły wszystkie przedwojenne fobie i uprzedzenia. Powojenny antysemityzm także nie był wyłącznie produktem systemu komunistycznego, ani indoktrynacji hitlerowskiej z okresu okupacji. Zarówno wydarzenia pierwszych lat powojennych oraz 1956 i 1968 roku pokazywały jak łatwo można było w Polsce wywoływać nastroje antysemickie. Kolejne fale emigracji Żydów społeczeństwo polskie przyjmowało najczęściej z milczącą aprobatą.
Kadry partyjne i administracyjne sprawujące władzę w Polsce stanowili w większości ludzie pochodzenia plebejskiego. Uosabiali oni w dużej mierze hierarchię wartości środowisk z których wyszli. Tymczasem internacjonalistyczne hasła głoszone przez propagandę komunistyczną były obce i mało zrozumiałe dla większości społeczeństwa. Dlatego praktyka polityki narodowościowej była przeważnie rozbieżna z głoszonymi przez partię teoriami. Nie obowiązywały w tej dziedzinie żadne trwałe zasady. Polityka zmieniała się zależnie od potrzeb ekip aktualnie sprawujących władzę. Ponadto najczęściej wobec poszczególnych mniejszości stosowano odmienne metody postępowania. I tak na przykład w okresie forsowania doktryny państwa jednolitego etnicznie w latach 1945-1947 władze centralne wspierały działania umacniające tożsamość słowackiej grupy narodowej. Wynikało to jednak nie z przekonania elit politycznych o słuszności takiej polityki, lecz nacisków rządu czechosłowackiego, uzależniającego postępowanie wobec polskiej mniejszości narodowej na Zaolziu od sytuacji Słowaków zamieszkujących skrawki terytorium Spisza i Orawy położone w granicach państwa polskiego.
Konstrukcja niniejszej pracy powstała przy uwzględnieniu tej właśnie zmienności polityki narodowościowej w poszczególnych latach historii PRL oraz specyfiki postępowania wobec poszczególnych mniejszości. W latach 1944-1947 zdecydowanie tworzono model państwa polskiego jednolitego etnicznie. Metodami administracyjnymi próbowano upodobnić rzeczywistość do teorii. Stalinizacja życia publicznego w latach 1948-1954 spowodowała transformację radzieckiego modelu polityki narodowościowej do praktyki postępowania wobec mniejszości narodowych w Polsce. Oznaczało to powstrzymanie działań asymilacyjnych w stosunku do Białorusinów i Ukraińców, ograniczenie represji w stosunku do Niemców, z drugiej zaś strony likwidację różnorodności form życia narodowego Żydów. Postępująca od 1955 r. odwilż polityczna w Polsce wywołała falę żywiołowych wystąpień przeciwko wszystkim mniejszościom narodowym. Społeczeństwo polskie upatrywało w tych środowiskach ostoję systemu komunistycznego. Nastroje nacjonalistyczne były wzmacniane działaniami niektórych przedstawicieli aparatu partyjnego pragnących oczyszczenia ze zbrodni popełnionych w okresie stalinowskim poprzez oskarżanie o ich sprawstwo funkcjonariuszy niepolskiego pochodzenia. W latach 1956-1958 centralne władze PZPR podjęły próbę zrealizowania polityki narodowościowej w oparciu o zasadę równości wszystkich obywateli. Szybko jednak przywrócono logikę postępowania wobec mniejszości narodowych zgodną z obowiązującymi normami w polskim życiu politycznym. Powołanym w 1956 roku towarzystwom społeczno-kulturalnym wyznaczono funkcje realizatorów polityki partii we własnych środowiskach, chociaż interesy poszczególnych zbiorowości narodowych nie zawsze były tożsame z interesami PZPR. Szczególnie wyraźnie ta rozbieżność stała się widoczna w końcu lat sześćdziesiątych, gdy władze państwowe ponownie uaktywniły kurs na asymilację ludności niepolskiej.
Ze względu na brak dostępu do materiałów archiwalnych rozważania na temat polityki narodowościowej władz PRL musiałem zakończyć na przedstawieniu kierunków działań ekipy gierkowskiej. Doświadczenia uczą, że nie zawsze publicystyka i literatura wspomnieniowa daje wiedzę zgodną z tą, którą można uzyskać na podstawie materiałów archiwalnych. Może ona stanowić cenne źródło uzupełniające informacje zawarte w dokumentach lub ułatwiające interpretację poszczególnych zjawisk, lecz niezwykle trudno na jej podstawie rekonstruować fakty. Zbyt mało jest natomiast opracowań analityczno-naukowych, by mogły one stanowić podstawę do określenia charakteru polityki narodowościowej w latach osiemdziesiątych. Uogólnienia zawarte w zakończeniu pracy odnoszące się do tego okresu są wynikiem własnych obserwacji i wiedzy uzyskanej głównie ze źródeł o charakterze publicystycznym.
Przedmiotem analizy w tej pracy jest polityka władz w stosunku do tych grup narodowych, których istnienie na terenie Polski wynikało z sąsiedztwa terytorialnego, stanowiło jakiś problem polityczny, posiadający zaszłości historyczne oraz zauważalnych swoją liczebnością. Chodzi zatem o Litwinów, Białorusinów, Ukraińców, Słowaków, Niemców i Żydów. W tym ostatnim przypadku Żydzi, chociaż nie mieli w sąsiedztwie Polski własnego państwa, to ich rola w historii najnowszej kraju była istotna, a ponadto stale stanowili przedmiot szczególnego zainteresowania rządzących komunistów. Pomijam natomiast zagadnienie polityki władz wobec Romów, Ormian, Greków, Rosjan, Tatarów, Czechów. Większość z tych społeczności z powodu rozproszenia i niewielkiej liczebności nie stanowiła żadnego problemu politycznego, nie wywoływała więc zainteresowania władz, graniczącego z koniecznością projektowania wobec nich jakiegoś modelu postępowania. W tej grupie liczebnością wyróżniali się Romowie, lecz ci nie byli traktowani jako współnota narodowa, lecz jedynie etniczna. Polityka władz wobec nich koncentrowała się na przystosowaniu do osiadłego trybu życia[33].
1 Według badań Andrzeja Sadowskiego prowadzonych na początku lat dziewięćdziesiątych zaledwie 27 proc. prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny — powszechnie uważanych za Białorusinów — skłonnych było określić swoją narodowość jako białoruską. Przytłaczająca większość — 62 proc. — deklarowała narodowość polską: Pogranicze polsko-białoruskie. Tożsamość mieszkańców, Białystok 1995, s. 73.
2 Do najwybitniejszych znawców problematyki narodowościowej tego okresu należy zaliczyć Leona Wasilewskiego (Sprawa kresów i mniejszości narodowych w Polsce, Warszawa 1925; Litwa i Białoruś, Zarys historyczno-polityczny stosunków narodowościowych, Warszawa 1925; Sprawy narodowościowe w teorii i w życiu, Warszawa 1929; Skład narodowościowy państw europejskich, Warszawa 1933), Tadeusza Hołówkę (Kwestia narodowościowa w Polsce, Warszawa 1922), Konstantego Srokowskiego (Sprawa narodowościowa na Kresach Wschodnich, Kraków 1924), Andrzeja Krysińskiego (Ludność polska a mniejszości w Polsce w świetle spisów ludności 1921 i 1931, Warszawa 1931), Ludwika Krzywickiego (Rozbiór krytyczny wyników spisu, „Miesięcznik Statystyczny”, 1922, nr 6), Zygmunta Urbańskiego (Mniejszości narodowe w Polsce, Warszawa 1933), Piotra Włodarskiego (Zagadnienia narodowościowej w Polsce Odrodzonej, Warszawa 1936), Władysława Zaleskiego (Ochrona praw mniejszości narodowych w Polsce, Warszawa 1932), Seweryna Wysłoucha (Polacy i Białorusini-katolicy na terenie Wileńszczyzny, Warszawa 1938), Józefa Zarembę (Stosunki narodowościowe w województwie nowogródzkim z uwzględnieniem tła socjalnego, Warszawa 1939), Wiktora Piotrowicza (Wschodnie zagadnienie wyznaniowe, Warszawa 1939).
3 Rzecz o Bronisławie Taraszkiewiczu, Warszawa 1977; Sprawy białoruskie w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1984.
4 Robotnicy Białorusini w Polsce w latach 1919-1939, „Acta Baltico-Slavica”, 1967, t. V; Rzeczpospolita wielu narodów, Warszawa 1985; Ojczyzna nie tylko Polaków. Mniejszości narodowe w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1985; Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1990; Mniejszości narodowe w Polsce w XX wieku, Warszawa 1991.
5 Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921-1939, Wrocław 1979.
6 Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939, Warszawa 1973.
7 Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1974.
8 Białorusini w II Rzeczypospolitej, „Zeszyty Naukowe Politechniki Gdańskiej. Ekonomia”, nr 31, Gdańsk 1992; Między Polską a Rosją. Białoruś w koncepcjach polskich ugrupowań politycznych 1918-1922, Warszawa 1994.
9 Południowo-zachodnie kresy Rzeczypospolitej. Społeczne warunki integracji, Katowice 1981; „My i oni” na polskim Śląsku 1918-1939, Katowice 1986.
10 Szkolnictwo powszechne dla mniejszości narodowych w Polsce w latach 1918-1939, Wrocław 1968.
11 Sprawa ukraińska w Drugiej Rzeczypospolitej 1922-1926, Kraków 1979; Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918-1939, Warszawa 1989.
12 Litwini w Polsce 1929-1939, Warszawa 1986.
13 Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883-1939, Warszawa 1985.
14 Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923-1929, Kraków 1989.
15 Mniejszość narodowa niemiecka w województwie pomorskim w latach 1920-1939, Wrocław 1980.
16 Mniejszość niemiecka w Wielkopolsce w latach 1919-1939, Poznań 1997.
17 Najbardziej znaną publikacją przedstawiającą grozę ukraińskiego podziemia, a tym samym usprawiedliwiającą zasadność przesiedleń Ukraińców w latach 1945-1947, była powieść Jana Gerharda Łuny w Bieszczadach, wprowadzona do szkół jako lektura obowiązkowa. Również wydawana w wielkich nakładach literatura wspomnieniowa, jak np. Władysława Szelągowskiego Wzburzony San (Warszawa 1973) lub Piotra Werszyhory Operacja San — Wisła (Warszawa 1965), jednoznacznie przekonywała o konieczności przeprowadzenia w 1947 r. akcji „Wisła”. Cienia wątpliwości co do słuszności tych decyzji nie pozostawiały także naukowe lub aspirujące do takiego tytułu prace Antoniego Szcześniaka, Wiesława Szoty (Droga do nikąd. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i jej likwidacja w Polsce, Warszawa 1973), Edwarda Prusa (Atamania UPA, Warszawa 1988) i Artura Baty (Bieszczady w ogniu, Warszawa 1987).
18 Pionierami w tej dziedzinie byli Andrzej Kwilecki (Mniejszości narodowe w Polsce Ludowej, „Kultura i Społeczeństwo”, 1963, nr 4; Łemkowie. Zagadnienia migracji i asymilacji, Warszawa 1974), Krzysztof Skubiszewski (Wysiedlenie Niemców po II wojnie światowej, Warszawa 1968), Krystyna Kersten (Przemiany struktury narodowościowej Polski po II wojnie światowej. Geneza i wyniki, „Kwartalnik Historyczny”, 1969, nr 2; Kształtowanie się stosunków ludnościowych, [w:] Polska Ludowa 1944-1950. Przemiany społeczne, Wrocław 1974) i Józef Byczkowski (Mniejszości narodowe w Europie 1945-1974. Wybrane zagadnienia, Opole 1976).
19 Litwini, Białorusini, Ukraińcy — nasi wrogowie czy bracia?, Londyn 1986 (uprzednio książka ukazała się w kraju poza cenzurą, po raz pierwszy w 1983 r.).
20 Narody wielkie i małe. Białorusini w Polsce, Kraków 1991; Pogranicze polsko-białoruskie...
21 Kształtowanie się niemieckiej mniejszości na Śląsku, „Kultura i Społeczeństwo”, 1991, nr 5; Mniejszość niemiecka w Polsce, Wrocław 1995.
22 Mazurzy społeczność pogranicza, Poznań 1990; Stosunki narodowościowe na Warmii i Mazurach, Poznań 1998.
23 Niemcy na Dolnym Śląsku w latach 1945-1970, Wrocław 1994.
24 Litwini w Polsce 1944-1997, Opole 1998.
25 Polacy, Żydzi, komunizm: anatomia półprawd 1939-1968, Warszawa 1992.
26 Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej, Warszawa 1992; Dzieje Żydów w Polsce 1944-1968 (współautorka opr.), Warszawa 1997.
27 Akcja „Wisła”. Dokumenty (opr.), Warszawa 1993.
28 Droga na Zachód. Osadnictwo ludności ukraińskiej na ziemiach zachodnich i północnych Polski w ramach akcji „Wisła”, Warszawa 1997.
29 Przyłączenie Śląska Opolskiego do Polski 1945-1948, Warszawa 1996.
30 Usytuowanie mniejszości narodowych w społeczeństwie i polityce państwa polskiego po 1945 r., [w:] Mniejszości narodowe w polskiej myśli politycznej XX wieku, Lublin 1992.
31 Szkolnictwo narodowościowe w Polsce, „Zeszyty Naukowe Instytutu Nauk Politycznych UW”, 1991, nr 16; Mniejszości narodowe w Polsce, [w:] Społeczeństwo polskie w latach 1989-1994. Zagadnienia polityki społecznej, Warszawa 1996.
32 Próbę koordynacji badań nad historią mniejszości narodowych podjęto w 1996 r. w Instytucie Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk. Zespół historyków kierowany przez Piotra Madajczyka podjął się określenia roli mniejszości narodowych podczas powojennych przełomów politycznych w Polsce. Efektem tych badań była praca zbiorowa Mniejszości narodowe w Polsce. Państwo i społeczeństwo polskie a mniejszości narodowe w okresach przełomów politycznych (1944-1989), red. P. Madajczyk, Warszawa 1998.
33 A. Mirga, Romowie, [w:] Mniejszości narodowe w Polsce..., s. 125-140.