Навейшая гісторыя Беларусі
Мірановіч Яўген
Беларусь у складзе Расіі
У канцы XVIII стагоддзя большасць беларускай шляхты падвярглася паланізацыі. Хаця прадстаўнікі гэтай грамадскай праслойкі называлі сябе ліцьвінамі — насельнікамі Вялікага княства Літоўскага — аднак думалі палітычнымі катэгорыямі Рэчы Паспалітай, так як мазавецкая ці малапольская шляхта. Каталіцкае веравызнанне, мова, культура ўчынялі іх падобнымі да польскай эліты і заадно адрознівалі іх ад мясцовага народу. Старабеларуская літаратурная мова, на якой калісьці былі створаны статуты Вялікага княства Літоўскага, у сапраўднасці стала мовай мёртвай. Рознымі беларускімі гаворкамі карысталіся сялянства, маламестачковае насельніцтва і дробная шляхта. У выніку падзелаў Рэчы Паспалітай і далучэння ўсіх беларускіх зямель да Расіі ў 1795 г., афіцыйна дзяржаўнай мовай стала руская, але фактычна да 1863 г. у публічным ужытку пераважала польская. Грамадскае павышэнне асоб плебейскага паходжання найчасцей рабіла іх палякамі або расіянамі.
Многае ўказвае на тое, што ў перыяд паўстання 1863 г. у колах польскіх элітаў панавала даволі распаўсюджанае перакананне, што беларусы з’яўляюцца ўскраінным (kresowym) польскім людам. Царская адміністрацыя ў сваю чаргу прыняла тэзіс, што беларусы — гэта “истинно русский народ”, і рабіла многа намаганняў, каб гэтая тэорыя стала рэчаіснасцю. Не абазначае гэта, што ў ІІ палове ХІХ ст. не існавалі паняцці “беларус”, “беларусы”, “беларуская мова”. Наадварот, гэтымі тэрмінамі ахвотна карысталіся не толькі расійская адміністрацыя, але і навука, культура і асвета. Беларускасць, аднак, выступала ў гэтым выпадку ў кантэксце акрэсленай геаграфічнакультурнай прасторы, выключна як адзін з рэгіянальных кампанентаў расійскай супольнасці.
Беларуская пісьменнасць ХІХ стагоддзя, асабліва перыяду паўстання 1863 г., стваралася галоўным чынам у асяроддзі каталіцкай шляхты, ссылалася на польскую традыцыю змагання з Расіяй, ідэалізавала каталіцызм і колішнюю Рэч Паспалітую, прапагандавала супольнасць палітычных інтарэсаў Польшчы і Беларусі ў якасці яе правінцыі. Гэтая творчасць уздзейнічала аднак выключна на каталіцкае насельніцтва, якое складала ўсяго 20 працэнтаў ад агульнай колькасці жыхароў Беларусі. Адначасна непрыхільны тон тадышняй публіцыстыкі аблягчаў расійскім уладам мабілізацыю мясцовых праваслаўных элітаў да процідзеяння гэтым тэндэнцыям.
У другой палове ХІХ ст. развіваліся дзве беларускія інтэлектуальныя плыні, якія адлюстроўвалі тадышнія рэлігійныя падзелы. Паколькі католікі і праваслаўныя жылі быццам бы ва ўзаемнай духовай адасобленасці, падтрымоўванай, дарэчы, палітыкай расійскіх улад, таму нацыянальная ідэя гэтых двух канфесійных асяроддзяў развівалася рознымі шляхамі. Сярод праваслаўных вельмі папулярнай была ідэя заходнерусізму, вельмі блізкая царскай дактрыне расійскага народа, які складалі “велікарусы” (расіяне), “маларусы” (украінцы) і “заходнерусы” (беларусы). Галоўны ідэолаг гэтага руху — Міхаіл Каяловіч — патрабаваў увесці беларускую мову ў дзяржаўныя школы і ўрадавыя ўстановы ў Беларусі. Прапанаваў ён таксама правядзенне радыкальнай аграрнай рэформы, а ў яе выніку — падзел вялікай зямельнай уласнасці і перадачу зямлі сялянам. Гэты апошні пастулат Каяловіча не быў доказам яго грамадскага радыкалізму, а толькі вынікам разважанняў “заходнерусаў” вакол нацыянальных пытанняў. Зыходзілі яны з перадумовы, што вялікая зямельная ўласнасць у Беларусі знаходзіцца перш за ўсё ў руках палякаў, а тых лічылі чужаземцамі, якія непрыхільна, а нават варожа ставяцца да беларусаў. Разглядалася нават — асабліва ў час паўстання 1863 г. — магчымасць перасялення палякаў “у Польшчу”, значыць, у межы Варшаўскага герцагства. Палякамі — паводле Каяловіча — лічыліся ўсе пражываючыя ў Беларусі католікі. Не дапускаў ён магчымасці ўзнікнення нацыянальнай катэгорыі беларусаўкатолікаў. “Заходнерусы” лічылі, што беларусы, якія перайшлі на каталіцызм, самі адракліся ад сваёй нацыянальнасці і сталі палякамі.
Пасля пацыфікацыі паўстання 1863 г. “заходнерускі” рух, па прычыне свайго грамадскага радыкалізму, аказаўся не надта выгадным саюзнікам для царскіх улад і таму скора быў ён выведзены на абочыну грамадскапалітычнага жыцця. Аднак выступаў ён ад імені больш за 70 працэнтаў жыхароў Беларусі і гэты факт асноўным чынам паўплываў на працэс фарміравання беларускай нацыянальнай ідэалогіі ў канцы ХІХ ст. Заходнерусізм прадрашыў таксама аб тым, што каталіцкія эліты перасталі думаць аб Беларусі ў катэгорыях традыцыі Рэчы Паспалітай і стаў прычынай адарвання беларускай ідэі ад псіхалагічнакультурнага польскага кантэксту.
Крыніц беларускага нацыянальнага адраджэння ў каталіцкім асяроддзі трэба шукаць, так як і ў праваслаўным, у палове ХІХ ст. Найчасцей пачыналася яно з зацікаўнення сыноў апалячанай шляхты гісторыяй сваіх родаў, мясцовасці, даследаваннем культуры мясцовага насельніцтва. Паводле іх меркаванняў, аспрэчванне тэзісу аб асіміляцыі беларускай шляхты абазначала б адабрэнне тэорыі “заходнерусаў”, якая ўсіх католікаў на беларускай зямлі лічыла чужым элементам. Многія інтэлігенты шляхецкакаталіцкага паходжання, якія пачыналі даследаваць мінулае, усведамлялі сабе наяўнасць блізкіх культурнамоўных сувязей уласнага роду з мясцовым сялянствам. Не пераставалі яны быць палякамі, але яшчэ больш ахвотна спасылаліся на легенды Вялікага княства Літоўскага, міфы аб “тутэйшасці”, “краёвасці”. Вінцэнт ДунінМарцінкевіч (1808—1884) пісаў, што адчуваў ён сябе чалавекам польскай культуры і адначасна быў свядомы свайго літоўскага (беларускага) паходжання. Будучы шляхціцам, ён не быў у змозе ўвайсці ў тую сферу культуры, у якой апынуліся сялянскія масы. Такіх праблемаў не было ў інтэлігенцыі, якая адарвалася ад засценка і ягонай традыцыі. Францішак Багушэвіч (1840—1900), хаця не адчуваў ніякіх эмацыянальных сувязей з узнікаючай нацыянальнай ідэяй, аднак з прычыны салідарнасці з сялянскім асяроддзем напісаў вядомы заклік да беларусаў: “Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі!”. Багушэвіч, падобна як і ДунінМарцінкевіч, пісаў на беларускай мове, але ў адрозненні ад Марцінкевіча гэтую мову лічыў “сваёй”.
У канцы ХІХ ст. з’явілася новае пакаленне беларускай інтэлігенцыі, нацыянальная свядомасць якога склалася не ў выніку працяглых роздумаў, а толькі шляхам выхавання ў сямейным асяроддзі. У 1898 г. вучні мінскай гімназіі Іван і Антон Луцкевічы арганізавалі нефармальную групу з мэтай вывучэння гісторыі, этнагарфіі і беларускай грамадскай думкі. Супольна з пісьменнікам Казімірам Кастравіцкім збіралі яны кніжкі і ўсялякія іншыя публікацыі на згаданыя тэмы. Іх бацька — Іван Луцкевіч — сябраваў з ДунінымМарцінкевічам і часта гасцяваў у яго доме. Аб беларускасці маладых Луцкевічаў, будучых дзеячаў беларускага нацыянальнага руху, прадрашыў выбар іхных бацькоў.
На пачатку васьмідзесятых гадоў ХІХ ст. беларускія студэнты, якія вучыліся ў Пецярбургу, заснавалі некалькі гурткоў сацыялістычнага і рэвалюцыйнага характару. Найчасцей былі яны беларускімі структурамі ў расійскім нарадавольніцкім руху. У 1883—1884 гадах пецярбургскія студэнты выпусцілі некалькі адозваў, адрасаваных жыхарам Беларусі. Напісаны яны былі на рускай мове, а іх загалоўкі — “Да беларускай моладзі”, “Да беларускай інтэлігенцыі”, “Пасланне да землякоўбеларусаў” — сведчаць аб эвалюцыі нацыянальных поглядаў у коле “заходнерусаў”. Аўтары гэтых публікацый, якія падпісваліся псеўданімамі “Шчыры беларус” ці “Даніла Баравік” пераконвалі беларусаў, што ў беларускага народа ёсць свае інтарэсы, іншыя чым у расіян і палякаў, што Беларусь як краіна мае свае прыкметы, такія як этнаграфія, мова, менталітэт і культура насельніцтва. У адозве “Да беларускай інтэлігенцыі”, што распаўсюджвалася ў Беларусі пад канец 1883 г., яе аўтары пісалі, што народ, які калісьці страціў сваю эліту і выстаяў паланізацыю і русіфікацыю, заслугоўвае таго, каб стаць свабодным ад чужых паноў і манархаў. У выдадзеных беларускімі нарадавольцамі ў 1884 г. двух нумарах часопіса “Гоман” былі сфармуляваны іх палітычныя і нацыянальныя пастулаты. Будучыню Беларусі бачылі яны ў дэмакратычнай Расіі, якая была б федэрацыяй шматлікіх нацый. Беларусы — адзін з элементаў гэтага саюза народаў, мелі атрымаць права “вырашаць аб сваім лёсе”. Пастулат аўтаноміі для Беларусі ў складзе расійскай дзяржаўнасці рашуча аспрэчваўся расійскімі сацыялістамі з “Народнай волі” як недарэчны, які стварае новую нацыю — беларускую.
Зусім іншую пазіцыю ў адносінах да беларускіх нацыянальных памкненняў прадстаўлялі польскія сацыялісты. Згодна рашэнням ІІІ З’езда Польскай сацыялістычнай партыі (ПСП) ад чэрвеня 1895 г., гэтая партыя намервалася падтрымоўваць сепаратысцкія рухі народаў, якія насялялі Расійскую імперыю. Пры дапамозе ПСП удалося ў Кракаве ў 1896 г. выдаць і пераправіць кантрабандай у Беларусь другое выданне “Дудкі беларускай” Францішка Багушэвіча — своеасаблівай ідэалагічнай інструкцыі для беларускага нацыянальнага руху.
На пачатку ХХ стагоддзя сталіцай беларускага інтэлектуальнага жыцця быў Пецярбург. У вышэйшых школах сталіцы Расіі вучылася многа маладых беларусаў. Большую частку іх складалі людзі шляхецкага паходжання. Атмасфера ў расійскім студэнцкім асяроддзі спрыяла ўзніканню розных арганізацый, якія адмоўна ставіліся да тадышняй рэчаіснасці. Апрача згаданых беларускіх нарадавольцаў, якія прадстаўлялі адзін з варыянтаў заходнерусізму, неўзабаве з’явіліся нефармальныя групоўкі, гуртуючыя студэнтаў з каталіцкага асяроддзя. Так як і нарадавольцы, былі яны сацыялістамі. Ад папярэднікаў розніліся яны тым, што не праяўлялі энтузіязму для любой формы сувязі Беларусі з Расіяй.
У 1902 г. па ініцыятыве Вацлава Іваноўскага была створана Беларуская рэвалюцыйная партыя (БРП). Нямнога вядома аб праграме гэтай арганізацыі. З адозвы БРП “Да інтэлігенцыі”, выдадзенай восенню 1902 г. на польскай мове вынікае, што партыя аддавала перавагу асветнай працы з беларускім народам. Прыметнік “рэвалюцыйная” ў назве арганізацыі перш за ўсё адлюстроўваў моду, якая панавала ў студэнцкім асяроддзі, паколькі ніякага перавароту гэтая партыя рабіць не намервалася. Неадкладнай задачай прызнана было пашырэнне асветы на роднай мове і ведаў пра мінулае свайго народа. У 1903 г. сузаснавальнікі БРП, браты Іван і Антон Луцкевічы, давялі да расколу ў партыі і стварылі сваю арганізацыю — Беларускую рэвалюцыйную грамаду (БРГ). Вацлаў Іваноўскі ў сваю чаргу заснаваў Круг беларускай народнай прасветы і культуры і даў пачатак сістэматычнаму выдаванню літаратуры на беларускай мове.
І З’езд БРГ, які адбыўся ў Вільні ў снежні 1903 г. прыняў праграму набліжаную да расійскай партыі сацыялістаўрэвалюцыянераў (эсэраў), якая вырасла на глебе нарадавольніцкай традыцыі. Нацыянальнае пытанне ставілася ў праграме не надта выразна. Партыя патрабавала, каб усе народы Расіі атрымалі свабоду, але не акрэслівала, так як зрабілі выдаўцы “Гоману”, межаў гэтай свабоды. Пастулат аўтаноміі для Беларусі да 1905 г. БРГ не прапагандаваўся. Гэтая справа раздзяляла БРГ і ПСП. Польскія сацыялісты выказваліся ў той час за нейкую форму самастойнага дзяржаўнага існавання Беларусі, вядома, у саюзе з Польшчай. Узнікненне БРГ і яе праграма ўказваюць на загладжванне адрозненняў паміж рэвалюцыйнай плынню, выцекшай з заходнерусізму, і беларускімі рэвалюцыянерамі каталіцкашляхецкага паходжання. На пачатку ХХ ст. у беларускім руху выразна дамінавала прарасійская арыентацыя.
Аднак найбольш пякучай справай у Беларусі было не столькі нацыянальнае, колькі аграрнае пытанне. Правадыры БРГ бачылі ў сялянстве сілу, якая магла б ажыццявіць нацыянальныя ідэі. Справа будучай уласнасці зямлі раздзяляла БРГ не толькі ад ПСП, але таксама і ад расійскіх эсэраў. Польскія сацыялісты, свядомыя таго, што вялікая зямельная ўласнасць у большасці належыць палякам, не ўзнімалі гэтай праблемы. Яе раздзел паміж сялян прапанавалі разгледзець у больш спрыяльных палітычных умовах. Эсэры, так як і ў выпадку ўсёй Расіі, выказваліся за перадачу зямлі сялянскім камунам. Дзеячы Беларускай рэвалюцыйнай партыі былі прыхільнікамі перадачы яе ў карыстанне паасобным земляробам.
Рэвалюцыя 1905 г. у Расійскай імперыі прынесла верыфікацыю ўплываў паасобных сацыялістычных партый на тэрыторыі Беларусі. Беларуская рэвалюцыйная грамада, якая ў канцы 1904 г. памяняла назву на Беларускую сацыялістычную грамаду (БСГ), вяла сваю дзейнасць перш за ўсё ў сялянскім асяроддзі. У гарадах Беларусі дамінавалі расійскія, яўрэйскія і польскія сацыялістычныя арганізацыі. У 1905 г. БСГ вярнулася да гоманскай ідэі аўтаноміі для Беларусі ў складзе дэмакратычнай і федэратыўнай Расіі. Кожны народ, які састаўляе федэрацыю — паводле БСГ — павінен мець свой парламент, выбіраць сабе чыноўнікаў, гаварыць і пісаць на сваёй мове. Выкананне гэтага апошняга пастулата дапамагло партыі заснаванне ў Мінску ў канцы 1905 г. сваёй друкарні.
У студзені 1906 г. ІІ З’езд БСГ далейшае кіраванне партыяй даручыў Вацлаву Іваноўскаму, Аляксандру Бурбісу і братам Луцкевічам. Новая праграма гэтай арганізацыі прадугледжвала змаганне за пераўтаварэнне Расіі ў дэмакратычную і федэратыўную рэспубліку і за дзяржаўную аўтаномію Беларусі, у складзе гэтай структуры, з парламентам у Вільні.
17 кастрычніка 1905 г. цар Мікалай ІІ адмяніў усе рэстрыкцыі, якія тармазілі развіццё нацыянальных моў у Расійскай імперыі. Для арганізаваных палітычных структур у Беларусі адкрываліся шырэйшыя магчымасці прапагандаваць свае ідэі ў народзе. 1 верасня 1906 г. з’вілася першая легальная беларуская газета “Наша доля”. Выйшла яна тыражом 10 тыс. экземпляраў, у тым ліку 6 тыс. было надрукаваных кірыліцай для праваслаўных і 4 тыс. — лацінкай для католікаў. Першы нумар выклікаў сенсацыю і вялікае зацікаўленне сярод віленскіх элітаў. За два дні ў Вільні было прададзена 3 тыс. паасобнікаў, 5 тыс. — трапіла на правінцыю, а рэшту канфіскавала паліцыя. Таксама чарговыя нумары выдання канфіскаваліся з прычыны радыкалізму прапагандаваных на яго старонках поглядаў на грамадскія справы. Толькі два з ліку шасці выйшаўшых нумароў дайшлі да чытачоў. Неафіцыйна “Наша доля” была органам БСГ, а рэдагавалі яе лідэры партыі — Іван і Антон Луцкевічы, Казімір Кастравіцкі (Карусь Каганец), Алаіза Пашкевіч (Цётка), Францішак Умястоўскі і, праўдападобна, Вацлаў Іваноўскі. Прадбачваючы заняпад газеты, браты Луцкевічы спярша прабавалі змякчыць тон больш радыкальных публікацый уласнымі палемічнымі артыкуламі, а пасля заснавалі новы легальны беларускі штотыднёвік “Наша ніва”, накіраваны ў большай ступені на прапагандаванне асветнай працы з народам, чым інструкцый для рэвалюцыянераў. “Наша ніва”, становячыся цэнтрам масавай грамадскай інфармацыі, дала пачатак сапраўднаму рэнесансу інтэлектуальнага жыцця ў Беларусі, інспіравала творчасць цэлай плеяды пісьменнікаў беларускага адраджэння — Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча, Алеся Гаруна, Міхася Арла, Сяргея Палуяна, Змітрака Бядулі. Штотыднёвік у 1906—1915 гадах быў найбольш значным асяродкам беларускага нацыянальнага жыцця. У рэдакцыі працавалі самыя выдатныя беларускія літаратары, публіцысты і палітычныя дзеячы. Іх творчасць даходзіла ва ўсе куткі Беларусі, а нават да беларускіх эмігрантаў у Амерыцы. Выданне да 1912 г. друкавалася кірыліцай і лацінкай, пазней — выключна кірыліцай. Беларуская ідэя дзякуючы “Нашай ніве” пераставала быць элітарнай з’явай і станавілася паўсюднай. Рэдакцыя ў сваю чаргу паслядоўна прапагандавала канцэпцыю беларускай нацыянальнай, культурнай і духовай супольнасці, асобнай ад польскай і расійскай.
Пасля 1910 г. пачалі ўзнікаць іншыя беларускія перыядычныя выданні: з сатырычным ухілам — “Пялун”, “Крапіва” або адрасаваныя да сялян, напрыклад, “Хатка”, выдаваная Аляксандрам Уласавым. Ідэалагічную канкурэнцыю для сацыялістычнай “Нашай нівы” стараўся стварыць заснаваны ў 1913 г. каталіцкі штотыднёвік “Беларус”, які фінансава падтрымоўвала княгіня Магдалена Радзівіл. “Беларус” паклаў аснову пад будову фундаментаў беларускай кансерватыўнай думкі, якая была адказам на пашырэнне сацыялізму сярод моладзі. Па прычыне пазнейшых палітычных здарэнняў працэс гэты быў спынены.
Выбары ў расійскую Думу ў 1907 г. сталі паказчыкам уплываў і папулярнасці розных партый, якія дзейнічалі ў Беларусі. Апрача ўсерасійскіх прыхільных ураду груповак, такіх як “Саюз 17 кастрычніка”, сваіх кандыдатаў вылучыла таксама заснаванае ў 1906 г. “Рускае ўскраіннае таварыства”, якое з’яўлялася новай формай заходнерусізму. Гэтым групоўкам дасталася ў Беларусі 36 дэпутацкіх мандатаў (80,5%). Паражэнне на выбарах пацярпеў блок сацыялістычных партый, які складалі БСГ, ПСП, Усеагульны яўрэйскі рабочы саюз (Бунд) і Расійская сацыялдэмакратычная рабочая партыя (РСДРП). Сацыялісты не атрымалі ніводнага мандата.
Выбарчае паражэнне стала прычынай спынення дзейнасці Беларускай сацыялістычнай грамады. Сяляне, у якіх беларускія сацыялісты шукалі падтрымкі, прагаласавалі за заходнерускія групоўкі. БСГ гуртавала пераважна людзей, якія выводзіліся са шляхецкіх і чыноўніцкіх колаў. Не ўмелі яны паўплываць на свядомасць вясковага насельніцтва, якое заставалася пад уздзеяннем Праваслаўнай царквы і ўрадавай прапаганды, распаўсюджваемай школай, арміяй, установамі і лаяльнымі ў адносінах да царызму заходнерускімі арганізацыямі. Большасць лідэраў БСГ абмежавала сваю актыўнасць да асветнай працы з народам.
У 1906—1907 гг. у пецярбургскай выдавецкай суполцы “Загляне сонца і ў наша ваконца” выйшлі друкам тры падручнікі па беларускай мове. У 1907 г. паўсталі першыя прыватныя школкі, у якіх навучанне вялося на беларускай мове. Немагчыма вызначыць памеры гэтай з’явы, але гэта не былі адзіночныя выпадкі. Восенню 1907 г. адбыўся з’езд настаўнікаў гэтых школ, які заснаваў нелегальны Беларускі настаўніцкі саюз.
У Пецярбургу, Вільні, Мінску паўставалі многія новыя арганізацыі — літаратурныя, культурныя, асветныя, выдавецкія суполкі. У 1907—1912 гг. адна толькі рэдакцыя “Нашай нівы” выпусціла 31 кніжку, у тым ліку 12 надрукаваных лацінкай. У Вільні неўзабаве паўсталі новыя выдавецтвы — “Наша хатка”, “Палачанін” і Беларускае выдавецкае таварыства (БВТ). Гэтае апошняе, якім загадваў Вацлаў Іваноўскі, адкрыла нават сваю кнігарню — адмысловы асяродак распаўсюджвання беларускай літаратуры.
Апрача прыгожага пісьменства, гістарычнай літаратуры і падручнікаў БВТ рыхтавалася друкаваць кніжачкі для набажэнства і Свяшчэннае Пісанне на беларускай мове.
Актыўнасць нешматлікай беларускай інтэлігенцыі была настолькі відавочнай, што выклікала процідзеянне расійскіх нацыяналістычных груповак. Расійскія газеты, якія выдаваліся ў Мінску і Вільні — “Белорусский вестник”, “Минское слово” і заходнеруская “Белорусская жизнь” (з 1911 г. — “СевероЗападная жизнь”), вялі пастаянную ідэалагічную вайну з “Нашай нівай”. Выдаўцы “СевероЗападной жизни”, праўду кажучы, не аспрэчвалі існавання беларускай нацыянальнасці, але беларускай літаратурнай мовай, культурнай мовай беларусаў — пераконвалі — з’яўляецца мова Гогаля і Пушкіна. Друкаванне кніжак і перыядычных выданняў на беларускай мове называлі яны польскакаталіцкай інтрыгай.
Беларускія нацыянальныя імкненні таксама з недаверам успрымаліся некаторымі польскімі асяроддзямі. “Кур’ер літэўскі” (“Kurier Litewski”), “Пшэглёнд віленьскі” (“Przegląd Wileński”), а таксама іншыя польскія перыядычныя выданні не раз унушалі, што “Наша ніва” і кніжкі на беларускай мове выдаюцца за дзяржаўныя грошы, а канчатковай мэтай гэтых старанняў з’яўляецца русіфікацыя народу, які мае схільнасці да польскай культуры. “Сумніўнай ёсць справа, — пісаў В. Чачот, — ці сённяшні люд ацаніў бы дабрадзейства, якое хочуць яму аказаць нацыяналісты, вучачы яго іх уласнай гаворкі замест культурнай польскай мовы”. Беларускую мову ў польскім віленскім друку часта называлі “грубай мовай”, а яе распаўсюджванне — “адцягваннем простанароддзя ад польскасці”. Польскія публіцысты беларусаўкатолікаў прынцыпова прылічалі да польскага народа. Паўсюднай была боязь, што развіццё беларускага руху можа пагражаць польскай зямельнай уласнасці ў Беларусі.
Саюзнікамі беларускай інтэлігенцыі не былі таксама сяляне, ад імя якіх рэвалюцыянеры і пазітывісты фармулявалі свае пастулаты. Слабасць беларускіх эканамічна прывілеяваных слаёў — мяшчанства, памешчыкаў і інтэлектуальнай эліты, якія звычайна былі істотнай умовай развіцця культуры і нацыянальнай ідэалогіі, была прычынай кволасці беларускіх патрабаванняў на фоне інтэнсіўна змагаючыхся польскіх і расійскіх уплываў. Плебейскі характар беларускай грамадскасці стаў прычынай таго, што грамадскія пытанні, а не нацыянальныя, вызначалі яе свядомасць.
Насельніцтва Беларусі ў пачатку ХХ стагоддзя
У 1897 г. быў праведзены першы перапіс насельніцтва Расійскай імперыі. Яго вынікі былі аб’яўлены толькі ў 1905 г. У пяці губернях ПаўночнаЗаходняга краю — Магілёўскай, Мінскай, Віцебскай, Віленскай і Гродзенскай — пражывала 8 518 247 чалавек, у тым ліку 5 408 420 беларусаў (63,5%), 1 202 129 яўрэяў (14,1%), 492 921 расіянін (5,8%), 424 236 палякаў (5,0%), 377 487 украінцаў (4,4%), 288 921 літовец (3,4%), 272 775 латышоў (3,2%), 27 311 немцаў (0,3%), 8 448 татараў (0,1%), 19 658 прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцей (0,2%). Амаль 480 тысяч беларусаў жыло паза межамі пяці названых губерняў, галоўным чынам на Смаленшчыне і Чарнігаўшчыне. Беларускай мовай у найбольшай ступені карысталася насельніцтва Магілёўскай (82,4%) і Мінскай (76%) губерняў. На гэтай мове размаўляла 56% жыхароў Віленскай, 52% Віцебскай і 42% Гродзенскай губерняў. Рассяленне беларускамоўнага насельніцтва было таксама нераўнамернае і ў паасобных губернях. У Віленскай губерні, напрыклад, у Вілейскім павеце складалі яны 86,9% жыхароў, а ў Віленскім павеце — толькі 26%. Таксама і ў Сакольскім павеце Гродзенскай губерні беларускамоўнае насельніцтва складала 83,9% ад агульнай колькасці жыхароў, а ў суседнім Беластоцкім павеце гэтая катэгорыя насельніцтва займала трэцяе месца (26,1%) за палякамі (34,2%) і яўрэямі (28,3%). Беларускай мовай карысталася амаль 90% насельніцтва Краснага павета Смаленскай губерні і 70% Сумскага павета Чарнігаўскай губерні.
Рэлігійная структура насельніцтва Беларусі ў пэўнай ступені адрознівалася ад моўнай. Праваслаўныя складалі 70,4% усіх жыхароў, католікі — 13,5%, яўрэі — 14,0%, а прадстаўнікі іншых канфесій — 2,1%.
Пераважная большасць беларускага насельніцтва — 85,5% — жыла на вёсцы. Астатнія найчасцей былі жыхарамі малых мястэчак. У губернскіх цэнтрах жыло толькі 2,6% беларусаў. У гарадах на тэрыторыі Беларусі дамінавала яўрэйскае насельніцтва, якое складала 53,5% усіх гараджан.
Паводле перапісу ад 1897 г. найбольш палякаў пражывала ў Гродзенскай і Віленскай губернях, а ў некаторых паветах складалі яны большасць жыхароў. Але ўжо ў Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай губернях іх удзел у агульнай структуры насельніцтва складаў толькі 2,3%. Рашучую большасць польскамоўнага насельніцтва, асабліва ў выпадку названых губерняў, складала шляхта. З ліку 153 тыс. чалавек, якія належалі да гэтай грамадскай праслойкі, 43,3% палічыла сваёй роднай мовай беларускую, 33,8% — польскую і 19,1% — рускую. Сярод амаль паўмільённай масы расіян толькі 5% складалі земляробы, а чыноўнікі і іх сем’і — 51,8%. Рускую мову роднай прызналі 61,5% працэнта праваслаўных, астатнія ўказалі на беларускую.
У ліку 5,4 млн. чалавек, якія размаўлялі на беларускай мове, 81% складалі праваслаўныя, 18,5% — католікі, 0,4% — стараверы, 0,03% — лютэране. Амаль 40% чыноўнікаў і 60% настаўнікаў усіх тыпаў школ назвалі сябе беларускамоўнымі. Можна меркаваць, што значная частка духоўных, чыноўнікаў, настаўнікаў сваю беларускасць разумела ў катэгорыях заходнерусізму, а не паводле канцэпцыі прапагандаванай “Нашай нівай”. У выпадку шляхты моўны крытэрый праўдападобна не прадрашаў пытання нацыянальнай свядомасці асоб, якія належалі гэтай грамадскай праслойцы.
Час вайны, міграцыі і рэвалюцыі (1914—1917)
Першая сусветная вайна, з пункту гледжання беларускіх палітычных і нацыянальных інтарэсаў, пачалася зарана. Застала яна беларускія эліты без выразнай канцэпцыі дзеяння ў выпадку парушэння існуючага геапалітычнага парадку, а само грамадства — у стадыі ўваходжання на шлях фарміравання нацыі. Вайна аказалася, аднак, каталізатарам перамен у свядомасці сялянскіх мас. Разбурыла яна іх ізаляваны ад вонкавага свету спосаб жыцця. Дамінацыя элементаў натуральнай гаспадаркі на беларускай вёсцы не прымушала сялян кантактавацца са светам, які знаходзіўся паза межамі найбліжэйшай мясцовасці. Праўда, гэтыя ўмовы ахоўвалі сялянскае асяроддзе ад уплываў чужога акружэння і яго асіміляцыйнага ўздзеяння, але адначасна перашкаджалі кантактам са сваёй інтэлігенцыяй. Вайна выгнала са сваіх сядзіб мільёны людзей, давяла да канфрантацыі з чужым светам і дасведчанасці, якой не ведалі іхныя продкі.
Беларусь з першых дзён вайны стала прыфрантавой паласой. У жніўні 1914 г. на яе тэрыторыі ўведзена было ваеннае становішча, забаронены былі публічныя сходы, гандаль газетамі і кніжкамі без дазволу ўлад. У той час арганізаваліся шматлікія патрыятычныя маніфестацыі і набажэнствы. Неўзабаве размясцілася тут паўтарамільённая расійская армія. У самым Мінску раскватаравалася 150 тыс. салдат. У армію былі прызваны сотні тысяч жыхароў Беларусі.
З увядзеннем ваеннага становішча большасць беларускіх арганізацый спыніла сваю дзейнасць. Выходзілі аднак два перыядычныя выданні — “Наша ніва” і “Беларус”.
“Наша ніва” да мабілізацыі і прагандысцкай падрыхтоўкі да вайны паставілася без энтузіязму, змяшчаючы публікацыі, якія паказвалі яе лютасць і бяссэнсавасць. Каталіцкакансерватыўны “Беларус” да дзеянняў расійскіх улад паставіўся са зразуменнем, падкрэсліваючы іх намаганні накіраваныя на запэўненне бяспечнасці краіне і яе жыхарам.
Паражэнне расійскіх армій ва Усходняй Прусіі ў канцы жніўня 1914 г. схіліла ўлады да рэвізіі палітыкі ў заходніх губернях, да змякчэння некаторых абмежаванняў ваеннага становішча і пошукаў падтрымкі з боку элітаў, прадстаўляючых паасобныя нацыянальнасці. У красавіку 1915 г. віленскія губернскія ўлады дазволілі заснаваць Беларускае таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны (БТДПВ), якога маршалкам стаў Вацлаў Іваноўскі, а намеснікамі — Антон Луцкевіч і Вацлаў Ластоўскі. Неўзабаве аддзелы Таварыства паўсталі ў Мінску, Вілейцы, Друскеніках, Полацку, Гродне. У выдадзенай у чэрвені 1915 г. лістоўцы “Да грамадзян Беларусі” БТДПВ заклікала насельніцтва прыйсці з дапамогай асобам, якія страцілі маёмасць, сем’і, здароўе. Таварыства, як легальная арганізацыя, было таксама зручнай шырмай для вядзення нацыянальнай дзейнасці. У вялікай меры структуры БТДПВ выкарыстоўваліся беларускай інтэлігенцыяй для вядзення дзейнасці не зусім згоднай са статутам.
У выніку наступлення нямецкіх войскаў летам 1915 г. лінія фронту перасунулася на тэрыторыю Беларусі. Адступаючыя на ўсход расіяне распаўсюджвалі несапраўдныя весткі аб здзеках нямецкіх салдат над праваслаўным мірным насельніцтвам. Пад уплывам прапаганды, распаўсюджваемай таксама ў цэрквах, агромная лавіна людзей рушыла на ўсход. Сяляне загружалі вазы рухомай маёмасцю і падаваліся ў напрамку найбліжэйшай чыгуначнай станцыі ўказанай уладамі. Згодна з прынятай тактыкай спаленай зямлі, расійскія салдаты падпальвалі апусцелыя будынкі.
Невядомы дакладныя даныя аб маштабе бежанства. У палове 1916 г. на тэрыторыі Расіі прабывала 1,3 млн. чалавек з беларускіх губерняў, а ў маі 1918 г. было іх на мільён больш. Пераважную большасць бежанцаў складалі праваслаўныя жыхары Гродзенскай і Віленскай ды заходніх паветаў Мінскай губерняў. На захад ад лініі фронту, які праходзіў праз сярэдзіну Беларусі, засталіся перш за ўсё католікі і яўрэі, якія не паддаліся істэрыцы, выкліканай расійскімі ўладамі, і не пакінулі сваіх вёсак і мястэчак. Католікі, якія звычайна ў штодзённым жыцці карысталіся беларускай мовай, знаходзіліся аднак пад уздзеяннем кліру, які кіраваўся польскімі інтарэсамі, а тыя не патрабавалі пакідаць зямлю з прычыны змены акупанта.
Большасць бежанцаў з Беларусі папала ў Курскую, Разанскую, Екацерынбургскую, Харкаўскую, Саратаўскую і Самарскую губерні ды ў Маскву і Петраград (назва Пецярбурга ад 1914 г.).
Восенню 1915 г. фронт замацаваўся на лініі Дзвінск— Баранавічы—Пінск. Па абодвух баках гэтай лініі стаяла каля 2,5 млн. салдат. Наяўнасці такой колькасці войска спадарожнічалі рэквізіцыі коней, быдла, свіней, збожжа, знішчэнне пасяўной плошчы ў шырокай прыфрантавой паласе. Пагоршвала гэта становішча астаўшагася на месцы мірнага насельніцтва, якое абедзве арміі прымушалі працаваць на сваю карысць — капаць равы, будаваць дарогі, даваць падводы.
У канцы 1915 г. у нямецкай акупацыйнай зоне, нягледзячы на спрыяльную палітыку новых улад, беларускае нацыянальнае жыццё значна паслабела. Немцы падтрымоўвалі сепаратысцкія імкненні паасобных нацый, якія пражывалі ў Расійскай імперыі. На акупаваных немцамі абшарах хутка ўзнікалі структуры польскіх і літоўскіх грамадскіх, палітычных, культурных і асветных арганізацый. Беларускі рух не быў так дынамічны перш за ўсё з прычыны бежанства праваслаўнага насельніцтва. Беларусыкатолікі, інакш чым палякі, у выніку нямецкай акупацыі былі пазбаўлены кантакту з большасцю свайго народа. Частка дзеячаў БТДПВ на чале з Вацлавам Іваноўскім выехала ў Расію, у Вільні засталіся працягваць дзейнасць браты Луцкевічы, Францішак Аляхновіч, Алаіза Пашкевіч і Вацлаў Ластоўскі. У снежні 1915 г. удалося ім сарганізаваць настаўніцкія курсы, а неўзабаве адкрыць школу з беларускай мовай навучання.
Развіццю беларускага школьніцтва спрыялі распараджэнні акупацыйных нямецкіх улад, якія нерасіянам забаранялі вучыць сваіх дзяцей на рускай мове. Дзякуючы Касцёлу, памешчыкам і інтэлігенцыі павысілася перш за ўсё значэнне польскай мовы. 16 студзеня 1916 г. генералфельдмаршал Паўль фон Гіндэнбург выдаў распараджэнне, якое ўводзіла абавязак навучаць на роднай мове. У палове кастрычніка 1916 г. у Свіслачы на Гродзеншчыне была адкрыта першая настаўніцкая семінарыя, а ў Вільні аднавіла дзейнасць Беларускае выдавецкае таварыства, выйшла газета “Гоман”, якая выступала за палітычную і культурную аўтаномію для Беларусі ў складзе Расіі. Рэдактарам газеты стаў Вацлаў Ластоўскі.
У канцы 1916 г. у Вільні паўстаў Беларускі клуб — арганізацыя накшталт дыскусійнага форуму для асоб, якія прадстаўлялі розныя палітычныя погляды. Клуб перш за ўсё быў месцам абмяркоўвання спрэчных пытанняў у справе будучыні Беларусі. У 1917 г. віленскія беларусы мелі свой тэатр, якім кіраваў Францішак Аляхновіч, кнігарню і бібліятэку. Стварылі яны новыя арганізацыі — Беларускі настаўніцкі саюз, Беларускае навуковае таварыства, Таварыства дапамогі бедным дзецям.
Апрача Вільні цэнтрамі беларускага нацыянальнага руху былі школы. У канцы 1916 г. было іх толькі восем. Некалькі месяцаў пазней працавала ўжо 50 школ, з ліку якіх 46 знаходзіліся ў беластоцкагродзенскай школьнай акрузе. Аднак была гэта невялікая колькасць у параўнанні з польскім школьніцтвам, якое мела ў сваім распараджэнні сотні школ на тэрыторыі Віленшчыны і Гродзеншчыны. Развіццё беларускага школьніцтва ўдачна тармазілася каталіцкім духавенствам, якое найчасцей выказвалася за пасыланне дзяцей у польскія школы. Лік беларускіх школ павысіўся да 350 толькі ў 1918 г., калі з Расіі пачалі вяртацца праваслаўныя бежанцы і настаўнікі, якія працавалі ў расійскай асвеце да 1915 г. Семінарыя ў Свіслачы, хаця і выпусціла звыш ста настаўнікаў, не была ў змозе вырашыць кадравае пытанне беларускага школьніцтва.
19 снежня 1915 г. у Вільні выйшаў “Універсал Канфедэрацыі Вялікага княства Літоўскага”. Быў ён надрукаваны на беларускай, літоўскай, яўрэйскай і польскай мовах. Яго аўтарамі былі браты Іван і Антон Луцкевічы. “Універсал” напісалі яны ў паразуменні з некалькімі прадстаўнікамі пералічаных народаў, а затым канцэпцыяй аднаўлення Вялікага княства Літоўскага, як самастойнай дзяржавы, прабавалі зацікавіць немцаў і цэнтры польскага і літоўскага палітычнага жыцця. Іх прапановы не знайшлі, аднак, ніякага водгуку ў адрасатаў. І палякі, і літоўцы выказваліся за аднаўленне сваіх нацыянальных дзяржаў, а немцы ў сваю чаргу дзяржаўную прыналежнасць Беларусі абумоўлівалі вынікамі вайны з Расіяй.
Беларускае пытанне ўпершыню паявілася на міжнароднай арэне ў красавіку 1916 г. падчас канферэнцыі народаў Расіі ў Стакгольме. У выніку захадаў прысутных на канферэнцыі беларускіх палітыкаў — Івана Луцкевіча і Вацлава Ластоўскага — быў вынесены пастулат палітычнай і культурнай аўтаноміі для Беларусі ў складзе расійскай дзяржаўнасці.
Сітуацыя ў Беларусі на ўсходнім баку лініі фронту была звязана з ходам падзей у Расіі. І хаця ў 1915—1916 гадах у Мінску і Петраградзе дзейнічалі структуры Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны і выходзілі штотыднёвікі “Светач” і “Дзянніца”, аднак іх уздзеянне на беларускае грамадства было нязначнае. Арганізаванне месц працы, кравецкіх, пчалярскіх ці агародніцкіх курсаў для бежанцаў і гульняў для іхных дзяцей — гэта ўся дзейнасць, на якую дзеячам БТДПВ дазвалялі расійскія ўлады. З другога боку, служба ў расійскай арміі сотням тысяч беларускіх сялян прынесла паскораную палітычную адукацыю. Былі яны відавочцамі паступовага падзення аўтарытэту ўлады, арміі і расійскай дзяржавы. Лютаўская рэвалюцыя падштурхнула да дзеяння грамадскія і нацыянальныя групоўкі, якія некалькі гадоў раней далёкія былі ад ідэалаў, з якімі цяпер атаясамліваліся.
У Мінску і многіх іншых гарадах Беларусі падзенне царызму ўспрымалася энтузіястычна. Усе чакалі скорага заканчэння вайны. Антываенную атмасферу згушчаў факт прысутнасці ў Беларусі амаль паўтарамільённай расійскай арміі. Для насельніцтва знаходжанне так вялікай колькасці войска было надта значным абцяжараннем, а для расійскіх салдат вайна, пасля некалькіх спроб выгнання немцаў, цалкавіта страціла сэнс. У Мінску і наваколлі стаяла звыш 150 тыс. салдат. Пераняць кантроль над такой масай войска стараліся таксама бальшавікі, якія, так як ва ўсёй Расіі, пачалі ствараць саветы рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў. Беларусь, аднак, заставалася часткай расійскага палітычнага тэатра, а беларускі нацыянальны рух, хаця пасля лютаўскай рэвалюцыі развіваўся надта інтэнсіўна, знаходзіўся ўсяго толькі на абочыне галоўнага рэчышча падзей 1917 г.
На пачатку сакавіка 1917 г., пасля дзесяцігадовага перапынку, узнавіла дзейнасць Беларуская сацыялістычная грамада. Яе адраджэнне адбылося на аснове структур БТДПВ. Найбольш прыхільнікаў адноўленай партыі знаходзілася ў Мінску, Петраградзе, Віцебску, Бабруйску. За некалькі тыдняў дзейнасці БСГ удалося згуртаваць некалькі соцень членаў, пераважна прадстаўнікоў інтэлігенцыі. Спрыялі гэтаму палітычныя абставіны, а перш за ўсё атмасфера свабоды і папулярнасць лозунгаў аб праве народаў Расіі на захаванне сваёй тоеснасці. На канферэнцыі БСГ 25 сакавіка 1917 г. паўторна была вынесена прапанова ператварыць Расію ў федэратыўную дзяржаву і даць Беларусі аўтаномію з краёвай радай як органам заканадаўчай улады. Апрача таго быў сфармуляваны шэраг прапаноў па правядзенні грамадскіх рэформ — перадача сялянам памешчыцкай зямлі, адмена прымусовай ваеннай службы і замена яе народнай міліцыяй, нацыяналізацыя асветы. На канферэнцыі БСГ прысутнічалі прадстаўнікі Беларускай партыі народных сацыялістаў (БПНС) і некалькіх меншых галіновых арганізацый. Па гэтай прычыне ўдзельнікі канферэнцыі абвясцілі сябе І З’ездам беларускіх нацыянальных арганізацый і абралі выканаўчы орган — Беларускі нацыянальны камітэт (БНК), які ўзначаліў памешчык Раман Скірмунт. Управу БНК складалі: Павел Аляксюк, Браніслаў Тарашкевіч, кс. Вінцэнт Гадлеўскі, Казімір Кастравіцкі, Усевалад Фальскі, Зміцер Жылуновіч, Аркадзь Смоліч, Іван Краскоўскі, Лявон Дубейкаўскі. БНК атрымаў паўнамоцтвы прымаць у свой склад прадстаўнікоў новаствораных беларускіх арганізацый.
Побач БСГ і БПНС дзейнічалі ўжо іншыя беларускія партыі, якія таксама распрацоўвалі розныя праекты наконт будучыні. У Маскве паўстала Беларуская народная грамада, у Петраградзе — каталіцкая Хрысціянская дэмакратычная злучнасць, у Віцебску — Беларускі народны саюз, у Магілёве — Беларускі нацыянальны камітэт, у Гомелі — Саюз беларускай дэмакратыі. Большасць гэтых арганізацый мела сваіх прадстаўнікоў у БНК.
У красавіку 1917 г. дэлегацыя БНК на чале з Раманам Скірмунтам падалася ў Петраград, каб прад’явіць Часоваму ўраду пастулаты наконт аўтаноміі Беларусі. Дэмакратычныя ўлады Расіі, так як і раней царскія, не лічылі, аднак, беларусаў асобным народам і адмовіліся весці перагаворы на гэтую тэму. У такой сітуацыі сацыялісты БСГ, якія пераважалі ў беларускім нацыянальным руху, пачалі шукаць паразумення з расійскімі радыкаламі — эсэрамі і бальшавікамі. Нават сваю прапагандысцкую рыторыку прыпадобнілі яны да той, якой карысталіся рэвалюцыянеры партыі Леніна.
На з’ездзе БСГ у Петраградзе ў чэрвені 1917 г. старшынёю партыі быў абраны камуніст Зміцер Жылуновіч. Сваёй канчатковай мэтай БСГ абвясціла ўвядзенне сацыялістычнага парадку ў Беларусі “цераз развіццё класавай барацьбы і сацыяльную рэвалюцыю”. Гэта абазначала раскол у беларускім руху, паколькі для часткі кіраўніцтва БНК — Скірмунта, Алексюка, кс. Гадлеўскага — чужымі былі погляды, якія прадстаўлялі сацыялісты. У атмасферы пашыраючайся радыкалізацыі грамадскіх настрояў павялічваліся палітычны капітал БСГ і лік членаў партыі. У палове 1917 г. было іх ужо больш за 5 тысяч. Некаторыя з іх былі адначасова членамі расійскіх сацыялістычных груповак. У такой сітуацыі скліканы ў Мінск 8 ліпеня 1917 г. ІІ З’езд беларускіх партый і арганізацый праходзіў пад знакам дамінацыі БСГ. З’езд распусціў Беларускі нацыянальны камітэт з прычыны ягонай кансерватыўнасці і стварыў Цэнтральную раду беларускіх арганізацый і партый, якая мела прадстаўляць “поўнасцю дэмакратычныя” арганізацыі, што ў тадышніх умовах абазначала крайне левыя групоўкі.
У пераломны момант гісторыі, калі вырысоўваліся перспектывы атрымаць хаця б аўтаномію і неабходнай была кансалідацыя ўсіх беларускіх груповак, класавыя інтарэсы ўзялі верх над нацыянальнымі.
Летам 1917 г. палітычная сітуацыя ў Мінску адлюстроўвала стан настрояў у іншых гарадах Расіі. Гаспадарчы хаос, масы дэмаралізаваных салдат, над якімі страцілі кантроль генералы і Часовы ўрад ды вострая бальшавіцкая рыторыка аб патрэбе сілай пераняць “пралетарыятам” уладу сталі прычынай далейшай радыкалізацыі грамадскіх настрояў. Уздзейнічала гэта і на беларускі рух. У верасні 1917 г. частка членаў БСГ перайшла на бальшавіцкі бок. У штораз большай ступені партыя падвяргалася грамадскім настроям і траціла нацыянальную тоеснасць. Толькі чарговы з’езд БСГ у кастрычніку 1917 г. спыніў працэс уліцця гэтай самай вялікай беларускай арганізацыі ў рэчышча ўсерасійскай рэвалюцыі. З’езд старшынёю і ягонымі намеснікамі выбраў больш памяркоўных палітыкаў — Язэпа Дылу, Аляксандра Прушынскага і Аркадзя Смоліча, якія дзеля нацыянальнага інтарэсу згодны былі вярнуцца да супрацоўніцтва з партыямі несацыялістычных напрамкаў. Неўзабаве пасля з’езда БСГ было склікана пасяджэнне Цэнтральнай рады беларускіх арганізацый і партый, якая ўжо на другі дзень перайменавалася на Вялікую беларускую раду (ВБР). У ходзе пасяджэння ВБР, якое працягвалася ад 16 да 24 кастрычніка, яе састаў быў папоўнены прадстаўнікамі вайсковых і самаўрадавых асяроддзяў. Старшынёй выканаўчага камітэта стаў член БСГ Вячаслаў Адамовіч, а ў яго склад увайшлі дзеячы хрысціянскадэмакратычнай плыні — Эдуард Будзька і Павел Аляксюк. ВБР вызначыла сабе ролю вышэйшага органа часовай улады аўтаномнай Беларусі.
5 лістапада праходзіў у Мінску З’езд воінаўбеларусаў Заходняга фронту, які вырашыў падпарадкавацца ВБР і ад яе імя пачаць фарміраванне сваіх узброеных сіл. З гэтай мэтай была створана Цэнтральная беларуская вайсковая рада (ЦБВР), якая бесперашкодна працягвала дзейнасць таксама пасля захопу ўлады ў Беларусі бальшавікамі. Ва ўмовах палітычнага хаосу і бальшавіцкай дэкларацыі аб праве народаў на самавызначэнне стваранне беларускіх структур у расійскай арміі лічылася цалкам натуральнай з’явай, тым больш што мелі яны прадстаўляць Беларусь у складзе Расіі. З’езды воінаўбеларусаў праходзілі ў лістападзе і снежні 1917 г. таксама ў ваенных аркугах паза тэрыторыяй Беларусі — у Кіеве, Адэсе, Смаленску. Усюды прымаліся дэкларацыі падтрымкі для аўтаноміі Беларусі ў складзе федэратыўнай расійскай дзяржаўнасці і заявы аб гатоўнасці садзейнічаць намаганням ЦБВР у справе фарміравання беларускага войска. Некаторыя камандзіры, не чакаючы дазволу расійскіх начальнікаў, самі пачыналі ствараць беларускія нацыянальныя часці.
Бальшавіцкім пераваротам у Беларусі кіравалі людзі звонку — Карл Ландар, Міхаіл Фрунзе, Вільгельм Кнорын, Аляксандр Мяснікоў. Мінскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў практычна без барацьбы захапіў уладу ў горадзе і пераняў кантроль над мясцовымі ваеннымі гарнізонамі. У лістападзе амаль усе вайсковыя фарміраванні ў Беларусі апынуліся пад кантролем бальшавіцкага Ваеннарэвалюцыйнага камітэта Заходняга фронту. Здзейснілася гэта шляхам замены царскіх генералаў малодшымі афіцэрамі, якія былі верныя новай уладзе і атрымалі павышэнне па службе.
Вялікая беларуская рада праігнаравала бальшавіцкі пераварот і паставілася да яго як да чарговай змены ў расійскай эліце ўлады і заадно палічыла яго знакам паглыблення няўстойлівасці палітычнай сітуацыі ў Расіі. ВБР прызнала новы ўрад у Петраградзе, але адмовілася прызнаць легальнай палітычнай уладай існуючы ў Мінску Выканаўчы камітэт Заходняй вобласці і фронту, якім кіраваў Аляксандр Мяснікоў. Бальшавіцкі камітэт ВБР патрактавала як палітычны твор, падпарадкаваны выключна камандзіру расійскай арміі, якая стаяла ў Беларусі. Дзеля ўпарадкавання спраў у краіне Рада рашылася склікаць 5 снежня Усебеларускі з’езд. Меў ён шырока прадстаўляць усе беларускія грамадскія і палітычныя асяроддзі. З’езд, згодна намерам ВБР, павінен быў акрэсліць парадак аўтаномнай Беларусі. Справа дзяржаўнай незалежнасці не абмяркоўвалася ніводнай сур’ёзнай беларускай палітычнай сілай.