Кара за службу народу
Абразкі ссыльнага жыцця
Пецюкевіч Мар'ян
Уводзіны
Зь вёскі Цяцеркі празь Сібір у Польшчу — так у вялікім скарачэньні можна прадставіць жыцьцёвы шлях Мар’яна Пецюкевіча, беларускага дзеяча і этногафа, сібірскія ўспаміны якога чытач зараз трымае ў руках. Аўтар пісаў іх у 70-я і 80-я гады ў Польшчы, жывучы і працуючы ў Торуні. Аддаленасьць ад роднай Беларусі, пражываньне сярод палякаў не прычынілася да страты беларускай сьвядомасьці. Наадварот, Мар’ян Пецюкевіч ніколі не расставаўся са сваёй беларускасьцю, жыў зь ёю да апошніх дзён свайго жыцьця. Па сабе пакінуў багатую спадчыну ў выглядзе публікаваных этнаграфічных прац і непублікаваных успамінаў, лістоў. Паволі вяртаюцца яны, разам зь іх аўтарам, у духоўную спадчыну беларусаў, назалежна ад гэтага, дзе яны жывуць.
Беларускі лёс
Пры нагодзе выданьня ўспамінаў варта падаць пару зьвестак пра іхняга аўтара, беларускага інтэлігента, якога лёс не пашкадаваў у пасьляваенны час. Мар’ян Пецюкевіч ня быў тут вынятковай адзінкай. Падобнага лёсу дасьведчылі і іншыя беларускія інтэлігенты — арышты, допыты, ссылкі, турма пасьля ІІ сусьветнай вайны многім зь іх так дапяклі, што беларускасьць стала выключна іх прыватнай справай. Асабліва адносіцца гэта да тых, якім прыйшлося жыць у Народнай Польшчы. Дзеячы міжваеннага беларускага руху ня мелі магчымасьцяў рэалізацыі сваіх нацыянальных ідэяў. Пэўныя шанцы на дзейнасьць у галіне беларускай культуры (са шматлікімі абмежаваньнямі) стварыла ў 1956 г. Беларускае Грамадзка-Культурнае Таварыства, Тыднёвік „Ніва”. Беларусам лічыў сябе Мар’ян Пецюкевіч таксама ў пасьляваеннай Польшчы, куды ў 1957 г. прыехаў пасьля ссылкі.
Мар’ян Пецюкевіч нарадзіўся 24 верасьня 1904 г. у каталіцкай сялянскай сям’і ў вёсцы Цяцеркі на Браслаўшчыне. Пачатковую адукацыю атрымаў у Шаўлянах. Пасьля І сусьветнай вайны вучыўся ў Беларускай Гімназіі ў Вільні і Радашкавічах (да 1928 г.). Студыяваў этнаграфію і этналёгію ва Ўнівэрсытэце Стэфана Баторыя ў Вільні, у 1938 г. атрымаў званьне магістра філязофіі. Падчас студыяў працаваў у Бібліятэцы Ўсходняй Эўропы ў Вільні (пазьней: імя Врублеўскіх). Быў актыўным дзеячом беларускага нацыянальнага руху, зь якім сутыкнуўся ў беларускай гімназіі; дзеячом Беларускага Студэнцкага Саюзу, Беларускага Інстытуту Гаспадаркі і Культуры, Беларускага Навуковага Таварыства, першым рэдактарам беларускага часопіса „Шлях Моладзі” (у 1930-1931 гадах).
З уваходам у Вільню саветаў Мар’ян Пецюкевіч вёў на віленскім радыё беларускамоўныя перадачы, стаў дырэктарам Бібліятэкі імя Врублеўскіх. Калі Вільня была перададзена літоўцам, стаў дырэктарам Беларускага Музэя. На пачатку нямецка-савецкай вайны зьехаў на нейкі час у вёску. Закончыўшы настаўніцкія курсы ў Вільні, кароткі час працаваў павятовым інспэктарам асьветы ў Ашмяне. Затым выкладаў беларускую мову ў Мэдычным Інстытуце ў Новай Вілейцы. Пасьля вайны жыў і працаваў зь сям’ёй на гаспадарцы ў Немэнчынку на Віленшчыне. 27 сакавіка 1949 г. разам зь сям’ёй (жонкай і дзьвюма дочкамі) арыштаваны і сасланы ўва Ужур Краснаярскага краю. Там працаваў у калгасе імя Жданава на пасадзе пчалавода. 31 ліпеня 1952 г. на аснове пастановы Генэральнага Пракурора Літоўскай ССР арыштаваны і сасланы на 25 гадоў у Варкуту. У 1957 г. пасьля разгляду справы быў звольнены і прыехаў у Польшчу. Дзякуючы дапамозе прафэсараў этнолягаў Казіміра Машынскага і Марыі Знамяроўскай-Прыфэровай у 1959 г. пачаў працу ў Этнаграфічным Музэі ў Торуні. Працаваў там да 1970 г., калі адышоў на пэнсію. Памёр у Торуні 25 верасьня 1983 г.
Сярод беларусаў у Народнай Польшчы
Пасьля прыезду ў Польшчу ў 1957 г. Мар’ян Пецюкевіч, хаця жыў і працаваў у Торуні, зьвязаўся з тадышнім беларускім рухам на Беласточчыне. Дзейнічаў у навуковым гуртку БГКТ, быў адным са стваральнікаў Літаратурнага Аб’яднаньня „Белавежа”, арганізаваў этнаграфічныя экспэдыцыі па Беласточчыне, пісаў у „Ніву”, дапамагаў сваімі ведамі пра беларускі нацыянальны рух гісторыкам Юраму Туронку і Аляксандры Бэргман. Усё гэта аднак не давала сатысфакцыі, адчувалася ідэалягічная прэсія на дзейнасьць БГКТ і „Нівы”. З другога боку, аднавіў знаёмствы са сваімі раскіданымі па Польшчы даваеннымі сябрамі. Мікола Дварэцкі жыў у Штутаве пад Гданьскам. У яго Мар’ян Пецюкевіч праводзіў кожны год два тыдні на пераглядзе пчол. Яны былі пасіянатамі пчалярства. У Інавроцлаве жыў пад зьмененым прозьвішчам Язэп Найдзюк. У Аўгустове на Беласточчыне — Аўген Аніська, а ў Шчацінку — Аўгенава сястра Алена Казлоўшчыца. Сустракаліся з нагоды 25 Сакавіка — на той час, здаецца, адзіныя ў Польшчы, якія ў сяброўскім зацішшы сьвяткавалі ўгодкі Беларускай Народнай Рэспублікі і марылі пра незалежнасьць Беларусі. У БГКТ пра такія сьвяты ня чулася. Маладыя дзеячы ня ведалі пакутнай беларускай гісторыі.
Мар’ян Пецюкевіч бачыў патрэбу арганізацыі Беларускага Музэя ў Польшчы1. Апрацаваў „Апытальнік да народнага адзення, абутку і аздоб”, выдадзены БГКТ у 1959 г. Правёў этнаграфічныя экспэдыцыі на Сакольшчыне і Гайнаўшчыне. Георгій Валкавыцкі, галоўны рэдактар „Нівы”, назваў Мар’яна Пецюкевіча „заслужаным для беларускай культуры дзеячом” і ўспамінаў, як ён падняў духа этнаграфічных досьледаў2. „Ніва” ў „Этнаграфічным куточку” зьмяшчала Пецюкевічавы здымкі з экспэдыцый.
Мар’ян Пецюкевіч, найчасьцей падпісваючыся сваімі ініцыяламі, зьмяшчаў у „Ніве” артыкулы пра родную мову, беларускія імёны і прозьвішчы, пра традыцыйныя беларускія сьвяты і абрады, урэшце ўспаміны пра дзеячоў беларускага руху, напрыклад Браніслава Тарашкевіча, зь якім быў асабіста знаёмы. Праўда, часта наракаў на ідэалягізм у „Ніве”, перарабляньне ягоных артыкулаў або наагул не зьмяшчаньне іх у тыднёвіку. Цяжка яму, былому рэдактару, было пагадзіцца з тымі абмежаваньнямі. Сёньня можна сказаць, што яго публікацыі ў „Ніве” павышалі яе інтэлектуальны ўзровень. Пісаў таксама пад псэўданімам Дзед Марцін жартоўныя гісторыі, дзе высьмейваў беларускія слабасьці. Спадчына вартая зьмяшчэньня пад адной вокладкай.
Кантактуючыся ў навуковым гуртку БГКТ з пасіянатамі навейшай гісторыі Беларусі, служыў ім сваімі ведамі. Асабліва скарыстала на ўспамінах Мар’яна Пецюкевіча Аляксандра Бэргман, калі пісала кніжку пра Браніслава Тарашкевіча. Як успамінала, ён зьвярнуў увагу на іншых беларускіх дзеячоў, неабавязкова грамадоўцаў і капэзэбоўцаў, якія тады асабліва яе цікавілі. Лісты Мар’яна Пецюкевіча да Аляксандры Бэргман яшчэ чакаюць публікацыі. Будучы перад М. Пецюкевічам у інтэлектуальным даўгу, А. Бэргман напісала пасьля сьмерці Пецюкевіча пра яго ўклад у яе дасьледаваньні3. Раней, з нагоды 70 угодкаў ад народзінаў, юбілейны атрыкул напісаў Віктар Швэд, у якім падкрэсьліў заслугі Пецюкевіча для вывучэньня народнай культуры беларускага асяродзьдзя на Беласточчыне (М. Пецюкевіч сабраў і навукова апрацаваў звыш тысячы экспанатаў)4.
Успаміны
Мар’ян Пецюкевіч сваё жыцьцё запісаў ва ўспамінах. У 1998 г. выдавецтва Таварыства Беларускай Культуры „Рунь” у Вільні надрукавала за сродкі дачкі Мар’яна Пецюкевіча — Марылі, аўтабіяграфічную кнігу ўспамінаў „У пошуках зачараваных скарбаў”.
У 1999 г. другая дачка Мар’яна Пецюкевіча, Міраслава, даслала мне тры рукапісныя сшыткі сібірскіх успамінаў свайго бацькі пад агульным загалоўкам „Кара за службу народу” з прыпіскам у дужках „Сабе і музе”. Прачытаўшы, я падумала, што сшыткі могуць зацікавіць беларускага чытача, незалежна ад месца яго пражываньня. Мар’ян Пяцюкевіч напрыканцы свайго жыцьця апісаў тры гады прабываньня ў ссылцы ў Сібіры (1949-1952). Чытач ня знойдзе ў іх характэрнага гэтаму тыпу ўспамінаў стогну і нараканьняў на лёс. Няма ў іх характэрнай ссыльным успамінам мартыралёгіі. Часамі нават можна мець уражаньне, што Мар’яну Пецюкевічу пашчасьціла спазнаць асаблівы кавалак сьвету — Сібір. Кара, якая сустрэла аўтара, усё ж такі не была ўзнагародай за яго дзейнасьць на беларускай ніве. Але як мог успрыняць новыя грамадзкія і прыродныя ўмовы жыцьця адукаваны этнограф? Штодзённае жыцьцё ў новых грамадзка-палітычных умовах, ад якіх была зусім незалежная сібірская прырода, стала тэмай успамінаў пра нечаканыя новыя кліматычныя асаблівасьці, зьвяркоў і пчолак, пра людзей розных чыноў і нацыяў, прымушаных жыць у савецкай сыстэме. Рэалістычны і калярытны вобраз гэтага жыцьця, апісаны Мар’янам Пецюкевічам, аспрэчвае некаторыя міты наконт „ссыльнага” пытаньня. На аснове запісаных вобразаў бачны чалавек у сапраўднасьці, зь яго слабасьцямі і каштоўнасьцямі. Сыстэма стаецца рамкамі, у якіх людзі захоўваюцца прыхільна і добразычліва, хаця ссыльныя, паводле тадышняй намэнклятуры, былі „ворагамі народу”. У сібірскіх калгасных умовах трэба было неяк пражыць, не галадаць. Дапамагала прырода і людзі, асабліва сібіракі.
Мар’ян Пецюкевіч з жарсьцю этнографа апісвае жыцьцё ў Сібіры, людзей розных прафэсіяў, чыноў і нацыяў, сьвяты і абрады, сібірскую прыроду. Калгаснае жыцьцё ссыльных можна сабе ўявіць чытаючы аповеды пра „сабантуй”, крадзеж сена і пшаніцы, сьвяткаваньне Калядаў і Вялікадня. Аўтар малюе тыпы людзей і іх характары: лейтэнанта-службоўца Ўласіка, хітрага кітайца Ван-Фу, працавітай Андрыеўскай і многіх іншых.
Успаміны напісаныя адметнай беларускай мовай, з падвіленскім дыялектам. Шмат у ёй русізмаў, якія пераказваюць спэцыфіку пражываньня ў расейскай савецкай сыстэме. Палянізмы, у сваю чаргу, вынікаюць з пражываньня аўтара і многіх герояў на тэрыторыі даваеннай Польшчы. Выдаўцы стараліся захаваць стылістычныя і моўныя асаблівасьці рукапісу. Рэдактарам давялося ўвесьці аднолькавы правапіс, стараючыся захаваць арыгінальную форму „тарашкевіцы”, якой карыстаўся аўтар успамінаў.
Мар’ян Пецюкевіч, прыяжджаючы ў беластоцкую „Ніву”, усё расказваў тадышняму галоўнаму Георгію Валкавыцкаму, як было ў Сібіры. Калі аповеды паўтараліся, а галоўны быў заняты працай, параіў Мар’яну Пецюкевічу, што большая карысьць будзе, калі той усё запіша. Пра публікацыю сібірскіх успамінаў да 80-х гадоў ня можна было нават марыць. Самае важнае, што ніхто не бараніў пісаць іх менавіта „сабе і музе”. Прыйшоў іншы час і ўспаміны можна выдаць асобнаю кнігай. Пры нагодзе дзякуем спадару Георгію Валкавыцкаму за творчую інсьпірацыю.
Варта сказаць пару слоў і пра дочкі Мар’яна Пецюкевіча, якія пасьля сьмерці бацькоў ня выкінулі рукапісы ў сьмецьце, што бывае з такога тыпу запісамі. Іхны лёс няпэўны, бо ніколі не вядома, як аднясуцца да іх нашчадкі. Тое, што спадчына Мар’яна Пецюкевіча захоўваецца і шануецца, сьведчыць пра павагу дочак і да бацькі, і да таго, чым ён у сваім жыцьці займаўся.