За волю

Раман

Акула Кастусь

---

Разьдзелы 12-22

12.

Спачатку новая пазыцыя на працы замінала шматлікім плянам прыватнага жыцьця. Трэба было пераарганізоўваць, перайначваць, перамяшчаць, устанаўляць новае. Доўгія гадзіны працы. Алесь нават сябе занядбаў. За ўсякую цану новую пазыцыю трэба было замацаваць, наставіць на непахісную аснову. Не пасьлізьніся, бо Зэлман хутка на тваё месца знойдзе іншага. На працягу чатырох тыдняў Алесь апынуўся на добрым шляху. Цяжкая праца прыносіла плёны. Нават ня пытаўшыся ўласьніка Трыфты Тоні Алесь ведаў, што Зэлман быў зь яго задаволены. Вера выдатна спраўлялася на сваёй дзялянцы.

У адну сонечную, Богам блаславёную, нядзелю Алесь пастанавіў, што трэба, як ён жартаваў, праветрыцца. Запрасіў Веру й тая адразу згадзілася. Вярнуўшыся з царквы й парафіяльнага збору, каля гадзіны трэцяй пасьля паўдня націснуў званок пры дзьвярох памешканьня дзяўчыны. Блюза ў кветкі, спадніца гармонікам у складкі, валосы ў пучок, ружовенькі, незапэцканы ніякімі штучнымі прыкрасамі тварык распрамяніўся на прывітаньне.

— Куды паедзем? — спыталася.

— Куды хочаш. Кажы, завязу.

— Чакайце, зараз, — усьміхнулася Вера. — Я-б хацела паехаць туды, дзе многа зелені й вады, дзе можна пахадзіць і паплаваць, і нічога не рабіць а толькі з сонейкам гуляць...

— Добра, — згадзіўся Якімовіч. — Калі йдзе пра тое, каб нічога не рабіць, дык пабачым на месцы.

Алесь завярнуў свой Олдсмабіл, лёгка ўціснуўся ў вулічную хвалю, што плыла ў кірунку возера, а там шмыгнуў на той вялікі экспрэсвэй у захаднім кірунку. Хвілін дваццаць пасьля зьехаў на малую дарогу, якая прывяла да возера. Калі-ж і тая дарога згубілася недзе ў высокай, дзікай траве ў старым, што адміраў, садзе, дзяцюк спыніў аўтамабіль пад старой разложыстай яблыняй. Зьдзіўленая дзяўчына вылезла з аўтамабіля, разглядалася.

— Эй, гэта цудоўна! — усклікнула яна. — Я спадзявалася, што мы едзем некуды дзе ёсьць цывілізацыя.

— Яе, гэтай цывілізацыі, поўна й тут, — адказаў Алесь. — Толькі глянь навокал.

Вера заўважыла яшчэ два аўты, што стаялі воддаль. З-над возера далятаў гоман. Алесь узяў ваўнянае пакрывала із свайго аўта, Вера прыхапіла падарожную торбу. У траве вышэй каленяў ледзь пратаптаная сьцежка абрывам спушчалася да пляжы. Ля вады сядзелі старэйшыя, дзеці гулялі ў пяску й боцькаліся ля берагу ў вадзе. Няшмат людзей, раскошна тут. Лёгкі вецярок з паўдня ледзь варушыў ваду. Возера гэта, якое фактычна ёсьць морам, бо праз раку Сан Лорэнс лучылася з Атлянтычным акіянам, гэтае несалёнае мора сяньня даволі спакойнае. Воддаль на гарызоньце застылі, здавалася, пярынкі ветразяў лодак зь мясцовага яхт-клюбу.

— Як тут цудоўна! — захаплялася Вера. — Поўна месца, адзін другому на нагу не наступіць.

— Я задаволены, што табе падабаецца. Добрае месца, дый мала хто сюды прыяжджае. Цяпер што будзем рабіць? Хочаш купацца?

— Што за пытаньне! Недзе мой купальнік тут узяла. А дзе перапрануцца?

— Можаш у аўтамабілі.

— Окэй, пачакай.

— Я нікуды не ўцякаю.

Гутарку вялі ў сяброўскім тоне. Адразу ў іх так пайшло, безь якіх-небудзь намаганьняў. Алесь чакаў няшмат, разаслаў тое пакрывала, ляжаў на жываце, цешыўся сонцам. Калі дзяўчына зьявілася з саду, дзяцюку карціла добра сьвіснуць з захапленьня, але стрымаўся.

— Ого! Якая ты прыгожая!

Вера пазірала на Алеся ўважна, быццам каб упэўніцца ў ягонай шчырасьці.

— Ці можаш мне сказаць якім плянам яны карысталіся, калі цябе праектавалі?

— Захоўваешся так, як быццам ніколі дзяўчыны ў купальніку ня бачыў! — дакарала Вера зь ледзь выразнай усьмешкай, што кружыла навокал выдатна аформленых вуснаў.

— Мне здавалася, што ты не запярэчыш шчыраму захапленьню. Ляля, цаца, спакуса! Ты належыш у казачныя прыгажуні, табе хвалу павінны сьпяваць розныя гарлапаны-маестры са сцэнаў, а красой тваёй павінны насалоджвацца мільёны!

— Гэта хто так сказаў?

— Я кажу! І прысягаю, што зусім шчыра.

Захоплены Алесь бачыў перад сабою рэдкую красу. Вочы ягоныя, як загіпнатызаваныя, вандравалі ад пальчыкаў на ступнях, па лытках, сьцёгнах, даўжэй затрымаліся на грудзёх. Выдатны экспанат тварэньня геніяльнага майстры дасканаласьці. У дзяцюковым уяўленьні, для параўнаньня, мільгалі мадэлькі, уключна зь мітычнымі Вэнэрамі ды Афрадытамі. А гэтая вось, што перад ім, — сьціпласьць у абдымках прыгажосьці, — павярнулася бокам, правакацыйая іскра ў прамяністых вачох, усьміхнулася.

— Ну як, здала я акзамін?

— Акзамін? — прысьвіснуў Алесь. — У мяне атрымаеш найвышэйшую ацэнку.

Купальнік з двух кавалкаў, ружовага колеру плястыковая шапачка на валосах таксама прыйшліся Алесю да спадобы.

— Калі ласка, прашу, пачакай мяне. Я пайду купальнік надзену.

Калі вярнуўся, дзяўчыны ня было. Заклапочаны, ён аглядаў пляжу. Нехта, хіхікаючы, ззаду закрыў яму рукамі вочы.

— Адгадай хто!

Алесь крутануўся, каб яе злавіць, але дзяўчына хутка высьлізнулася зь ягоных рук, бегла да возера.

— Лаві мяне!

Пакуль Алесь змог нагнаць, яна хутка прабегла плыткую ваду і дала нурца. Алесь даплыў да месца, дзе яна зьнікла. Вада холадам трымала. Раптам дзяцюка нехта ўшчыкнуў за жывот. Алесь раптоўна нырнуў пад ваду. Яе ня было нідзе. Калі ён выплыў, разглянуўся, Вера ўжо ішла па пляжу.

— Гэй там, разява! — памахала яму рукой.

Алесь кінуўся ёй наўздагон. Дзе яна гадавалася? У лесе? Якая хуткасьць, гожасьць цела! Дзяўчына затрымалася і лягла на пакрывала, спакусьлівай усьмешкай вітаючы запыханага дзяцюка.

— Ого-го! Ты запраўды, як маланка. Дзе мне з табой справіцца!

— Можа ты ўжо састарэўся? — кпіла Вера.

— Скажы мне, ці ты вырасла ў лесе, ці ў вадзе?

Ён лёг побач яе, падпёрся правай рукой, прыглядаўся ейнаму твару.

— Ведаеш, як тут цудоўна! Я ня люблю вялікага шумнага гораду. Я вырасла ў абдымках цудоўнае, хоць часам і капрызнае прыроды. Не гавару пра тыя горы скалаў, але-ж там побач была чысьцюсенькая вадзіца вялікага возера ды багатая флёрай і фаўнай, ледзь не бяскрайная пушча. Ох, як гэна ўсё мне падабалася! А ў адной сям’і жыла я ў глыбокім лесе, побач цудоўнага возера і рэчкі зараз-жа за хатай. І ракун, і лось, і казулі былі мне сябрамі. Летам зьбірала грыбы і ягады. Я нядоўга ў гэтым горадзе, што расьце, як звар’яваны, жыву, але мне ўжо тут — адчуваю гэта кажнай клеткай свайго цела, — занадта цесна. Ніколі не замяніла-б таго ды на гэта!

— Дык чаго прыехала ў Радфорд? Ты-ж хіба ня мусіла?

— Захацелася мне пабачыць вялікі й гулкі сьвет, — хлусіла дзяўчына.

Што Алесь Якімовіч сказаў-бы, калі-б ведаў праўду? Але гэты прыгожы хлапец ніяк не падыходзіў да таго тыпу нягоднікаў страйкбрэйкараў, нацыстаў і ваенных злачынцаў, пра якіх гаварылі ў рабочым клюбе Максіма Горкага. Гэткімі-ж ейныя клюбныя сябры і інструктары малявалі амаль усіх пасьляваенных імігрантаў, што не вярнуліся ў Савецкі Саюз пасьля вайны, а апынуліся на гэтым беразе Атлянтычнага акіяну. Да Алеся хопіць часу прыглядзецца. Яна ўжо добра спанатрыла, што бос ёю зацікаўлены. З часу, калі сьвяткавалі ягонае павышэньне, неяк адразу пайшло ўсё на добры лад. Магла чакаць. Першы ход ягоны.

— Ты, пэўне-ж, ня ведаеш краіны, зь якой я паходжу?

Дзяўчына заўважыла, што вочы ягоныя глядзелі дзесьці ў нейкую далёкую, можа перапоўненую імглою, адлегласьць, магчыма, што ў мінуўшчыну.

— Я люблю прыроду, пераважна тую, якую пакінуў удома. Там ёсьць і салавейка, і жаўранак, і бусел, і нават тая нягодніца сарока-белабока, якіх тут няма. Гэта птушкі. А нашы гоні, а нашы пушчы! Белавеская, напрыклад. Некалі каралеўскія і розныя кайзэраўскія ды царскія вяльможы ды розныя меншыя шышкі-магнаты з цэлай Эўропы прыяжджалі туды паляваць на нашых зуброў, дзікоў ды ўсякую іншую дзічыну. А людзі нашы! Добрыя, працавітыя, сумленныя, у Бога веруючыя... Ці ты, Верачка любіш паэзію?

— Так, люблю.

— Ці ты калі чула пра Максіма Багдановіча, беларускага паэта?

— Не, мяркую, што не.

— Выдатны пісьменьнік і паэт. Калі зацікавішся ім, некалі больш раскажу. Цяпер мне на памяць прыйшоў ягоны выдатны і надта вымоўны сымбалічны твор у прозе. Называецца “Апокрыф”. Моцна люблю гэты твор, бо ён, як ніякі іншы, найлепш выявіў душу Беларуса.

— Можаш расказаць мне пра яго? — спыталася ў Алеся Вера.

— Аднойчы Ісус Хрыстос, наш Збаўца, зацікавіўся як жыве ягоны народ і зыйшоў на зямлю, каб папахадзіць і паглядзець. І побач зь ім былі сьвяты Пётра і сьвяты Юр’я. І хадзілі яны па ўсіх землях Беларусі, але людзі не спасьцерагалі іх. Хрыстос і сьвятыя бачылі вялікую бяду, глум і цярпеньне. Але заўважылі, што гэтыя запрыгоненыя людзі ўсюды жылі зь песьнямі.

Тады зьдзіўлены сьвяты Пётра спытаўся ў Хрыста, чаму гэтыя людзі, якія на дне галечы, жывуць зь песьнямі. І пачуў такі адказ: — Ты ня бачыш, што гэтыя прыгнечаныя горам людзі песьняй сваю душу выражаюць? Яны сьпяваюць вясной і летам, сьпяваюць калі аруць поле й зьбіраюць ураджай, на дажынкі і ў дзень Уваскрасеньня, зь песьнямі сустракаюць нованароджаных і таксама тады, калі адпраўляюць блізкіх на той сьвет, сьпяваюць на вясельлях і хрэсьбінах, на працы і падчас адпачынку. Сьпеў для іх — значэньне, сэнс жыцьця.

Пётра зразумеў. Яны йшлі побач жытняй нівы і апостал заўважыў, што будзе дрэнны ўраджай. Надта-ж шмат васількоў расло між нягеглых каласоў жытніх. Тады ён спытаўся ў Госпада: — Чаму тут расьце так шмат васількоў у жыце? Ці-ж гэтыя людзі ня ведаюць, што бедная глеба абаіх ня выкарміць? Ці-ж яны такія няведы?

І адказаў яму на гэта Ісус Хрыстос: — Гэтыя людзі, каторыя адкрылі прыгажосьць песьні, таксама ведаюць цану працы. Ды яны ня менш цэняць і красу, а таму й ня вырвуць сьціплага васілька, каб расло жыта. Што-ж гэта за жыцьцё без красы? Для іх васілёк і зьявіўся ўвасабленьнем красы, сьціпласьці і ўзьнёсласьці душы. Яны гэту кветку абагаўляюць. Праўда, што мала ім дадзена цяпер. Ці-ж ты хацеў-бы, каб яны мелі яшчэ менш? І калі яны, Хрыстос і ягоныя спадарожнікі, нябачныя для людзей, праходзілі побач руплівых жнеек то пабачылі, як жанчыны й дзяўчаты спыніліся ды ізь сярпамі ў руках, сьпявалі:

няма лепш цьвяточка над васілёчка.

Лёгкі ветрык падхапіў тую песьню і іншыя галасы жнеек зь іншых ніваў далучыліся да таго хору, які ўслаўляў сьціплы васілёк.

— Гэта запраўды прыгожа, яно натхняе чалавека. Так мне здаецца, як чую пра гэных людзей з Багдановічавага твору. Ці запраўды яны такія, Беларусы?

— Багдановіч ведаў пра каго пісаў. Ён быў геніяльным.

Вера зірнула бліжэй у вочы дзяцюка. Спасьцерагла там нейкі цень, якога раней ня бачыла. Пра бацькаўшчыну, відаць, думаў. Вочы напоўненыя тугою, можа таксама па тым Багдановічавым васільку. Хто ведае... Цяжка зразумець, што гэты чалавек, які, пэўне-ж, любіў свой край і народ, не астаўся там між сваіх такіх добрых людзей. Вера добра зразумела і асэнсавала глыбіню Багдановічавага “Апокрыфу”. Дзяўчына цікавілася расейскай літаратурай. У некаторых творах Горкага, якія падсоўвалі ёй у клюбе, прыгадала падобныя элемэнты пра бяду, красу й песьні, якія так умела згарусьціў у адзін кароткі твор Багдановіч. Праўда, той Пешкаў-Горкі бяз Бога абыходзіўся неяк...

Вера не адважылася адчыніць рот для таго кардынальнага пытаньня. Час надыйдзе. Лепшая будзе нагода, каб гэтага цікавага дзяцюка выпытацца пра што трэба. Недзе ззаду маячыўся цень Капшуна, ягонае ганьбаваньне гэтых новапрыбылых, каторыя быццам жывых матак і іхных малых дзетак падчас вайны ў агонь кідалі. А тут вось побач яе чалавек із такой, як выглядае, адкрытай душой і чулым сэрцам... Нешта тут не пасуе — гэты дзяцюк і Капшуноў партрэт...

Больш таго. Гэты прыгажун закрануў і ў ейным сэрцы нейкую чулую струну. Ледзь крыху, але закрануў. Ужо там недзе ззаду можа падасьпець трывога, што яна ня зможа быць да гэтага чалавека, як тыя людзі з клюбу вымагаюць, зусім абыякавай... Адчувала, што нешта, — а што гэта магло быць? — скранулася ў ейным сэрцы.

— Вера, — зьвярнуўся да яе Алесь надта ласкавым голасам, — хацеў-бы і я цябе назваць маёй кветкай, можа не васільком, але нейкім рамонкам...

— Ты што, таксама нейкі паэт, ці як?

— Ды не. Але прызнаюся, што я ня меншы паклоньнік красы, чымся быў наш слаўны Максім, ці, — калі ўжо пашукаць далей, — стварыцель мадоннаў слаўны Рафаэль.

— Во, во, зараз зробіш зь мяне Вэнэру Мілоскую, паставіш на п’едэстал і пакланяцца будзеш. Ха-ха! — шчыра зарагатала Вера.

Спроба сьпіхнуць Алесева прызнаньне на жарт не ўдалася. Румянец разьбегся па твары і вочы ейныя пазьбягалі сустрэчы з Алесевымі.

— Мая прыгожая кветка Вера? Васілёк ці рамонак? Скарэй усяго рамонак.

Алесь насалоджваўся дзявочым зьбянтэжаньнем. Выкрывалася цнатлівая, нікім магчыма незакранутая дзявочая нявіннасьць. Нясьмеласьць, няпэўнасьць у ціхім голасе, які, хаця-нехаця, мусіў гамаваць азарт першых парываньняў каханьня. І тут-жа, у гэтым голасе, нейкі дысананс.

— Алесь, каб ты ведаў мяне, запраўдную...

Гэтта яна завагалася.

— Але-ж, але, зараз раскажаш мне страшную гісторыю, падобную да тых юрлівых апавяданьняў часапісу True Confessions (Запраўдныя споведзі).

— Пачакай, я схаджу да свайго возу й нешта прынясу, — сказаў Алесь. Ён ускочыў, пабег да аўта, выняў спад сядзеньня бутэльку брэнды, другую бутэльку вады “Канада драй”. Неўзабаве прыбег да дзяўчыны й зноў сеў побач. Напалову наліў брэнды ў плястыковыя кубкі, з папяровага мяшка выцягнуў загорнутыя ў паперы канапкі, паставіў побач бутэльку з вадой.

— Вып’ем, — запрапанаваў, падаючы Веры гарэлку.

— Ня п’ю я, прабач, — сказала ціха Вера.

— Прашу. хоць крыху, вусны памачы.

— Глядзі, напоіш мяне, бяду будзеш мець, — усьміхнулася дзяўчына.

— За нашае здароўе!

— Добра, за нашае здароўе.

Яна запраўды ледзь вусны памачыла і Алесю давялося колькі разоў спанукаць, каб выпіла тое да дна.

— Так што ты запраўды ня хочаш слухаць пра мяне? — спыталася, гледзячы Алесю ўважна ў вочы, кусаючы канапку.

— Калі маеш нязвычайную, нейкую надта цікавую гісторыю з жыцьця свайго дык напішы ў той часапіс “Тру канфэшанс”, куды ўсе пакрыўджаныя ці азартныя дзеўкі пішуць, — жартаваў Алесь.

Вера не сьмяялася.

— Магчыма, што некалі раскажу й зразумееш...

Алесь уважна зірнуў на яе. Што такое яна можа яму расказаць? Можа пра першае і катастрафальна-няўдалае каханьне? А можа пра тое, як яны тут цярпелі падчас слаўнае вялікае дэпрэсіі, ці пра тое, як за іхныя рабочыя клюбы заступаліся камуністы?

Пасьля таго, як Алесь выпіў другую брэнды, гэтым разам на солё, адчуў што хлынула цяпло ў галаву.

— Дык што, можа пабяжым зноў паплёхацца?

Ледзь скончыў, а дзяўчына ўжо была на нагах.

“Але-ж і дурань я, мусіць закахаўся!” — сьмяяўся сам зь сябе Алесь пад вечар, калі адвёз дзяўчыну й вярнуўся на кватэру.

13.

Калі аднойчы Вера пачала распытваць Ніну Ляскін пра Капшуна, тая сказала, што мужчына працуе недзе ў страховачнай кампаніі, разыйшоўся з жонкаю і агулам ён добры чалавек, якога людзі часта недацэньвалі. Калі-ж Вера хацела даведацца якую пасаду ці працу Рыгор Капшун меў у мясцовым рабочым клюбе імя Горкага, дзе зьбіраліся “рускія канадцы”, пачула ад Ніны дакор, што яна крыху занадта многа хоча ведаць. Гэткі дакор крыху ўкалоў Веру бо ня пыталася-ж яна пра нейкія зашыфраваныя атамныя тайніцы. У памяці засела падазрэньне, што Капшун мог быць ня тым, чым прыкідваўся. Павінна-ж быць нейкае апраўданьне сакрэтнасьці Ніны Ляскін.

Ужо некалькі тыдняў жылі пад адной страхой. З гутарак зь Нінай, наглядаючы яе зблізу, Вера спачатку думала, што Рыгор Капшун ёсьць ейным “бойфрэндам”, хаця Ніна ніколі гэтага не пацьвердзіла. Некалькі разоў выходзілі разам у горад, у нейкае там кіно ці тэатр. Ані разу Ніна не параіла Веры, што трэба ёй пазнаёміцца, або пачаць наведваць “землякоў з клюбу”. Зь іншага боку Веры здавалася, што Ніна занадта ёй цікавілася. Асабліва-ж Ніну цікавілі адносіны Веры да Якімовіча. Гэнае Нініна зацікаўленьне Якімовічам і ёй самой дражніла дзяўчыну асабліва яшчэ таму, што гэтая быццам сяброўка з кватэры амаль ніколі ніякіх сваіх сакрэтаў не расказвала. Калі наагул гаварыла пра сябе ці іншых, дык у вельмі агульных рысах, ніколі нічога такога важнага й канкрэтнага. Вера пачала адудзячвацца Ніне тойсамай манэтай. Яна не магла пазбыцца ўражаньня, што за гэтай сяброўскай маскай суседкі крыецца спрактыкаваная, хітрая старая дзеўка, якая заўсёды ведае куды больш, чым у яе на языку было.

Верын сьціплы заработак у Трыфты Тоні паглынала кватэрная аплата, харчы й вопратка, ня лічачы іншых дробных выдаткаў. Дзяўчына надзвычайна любіла прыроду і ўсьпела ўжо рашчаравацца гэтым вялізным, гулкім горадам, што шпаркім амэрыканскім дынамізмам лез уверх і разрастаўся ўшырыню. Быццам соляй рану пякло дзяўчыну падазрэньне, што гэтая Ніна Ляскін была ейным босам нейкага спэцыяльнага прызначэньня. Калі аднойчы спыталася ў старой дзеўкі, чаму яна да гэтага часу не пазнаёміла яе з моладзьдзю з “прагрэсыўнага рабочага клюбу”, Ніна намагалася вытлумачыць, што зусім непатрэбна Веры нагліць, што ёсьць яшчэ час, што неўзабаве яна сама даведаецца ўсё, што патрэбна, ад самога Капшуна, што ёй тымчасам трэба як мага вучыцца беларускую мову, пазнаваць Якімовіча ды агульна быць добрай і паслухмянай дзяўчынай. У выніку такога Нінінага выясьненьня Капшун паказўся Веры ў іншым сьвятле. Ёй ужо здалося, што яна станецца нейкім агентам на Капшуновым павадку, які будуць трымаць касматыя рукі. Няцікавая будучыня. Рашыла тымчасам устрымацца ад роспытаў. Дзейнасьць ейная, як выглядала, будзе розьніцца ад звычайнай працы ў Балтаве. Калі-б ня так, дык навошта ўся гэтая сакрэтнасьць, чаму адчужэньне ад грамады мясцовага клюбу, навошта апэратыўнае апанаваньне беларускае мовы? Неўзабаве дайшло пару элемэнтаў пры помачы якіх можна ўжо было бачыць на нейкую адлегласьць апэратыўны гарызонт, што нарадзіў іншыя пытаньні. Што-ж цяпер? Паслухмяна выконваць загаданае, ці напляваць на гэта ўсё? Пытаньні, сумлевы, ваганьне... Нешта гэта для Веры зусім новае і дагэтуль нязьведанае...

У той час Вера мела немалыя посьпехі ў пазнаньні беларускае мовы. Дагэтуль яна нядрэнна ведала расейскую. Старшая жанчына, якая назвала сябе Лапа, якая жыла недалёка ў суседзтве ў скромна ўмэбляванай кватэры, выклікала яе два разы на тыдзень і па дзьве гадзіны давала інструкцыі. Націскала на гутарковую мову. Матар’ялам для чытаньня была нудная прапагандовая публіцыстыка пра быццам аграмадны прагрэс камуністычнага гіганта на эканамічным фроньце, пра сусьветную ягоную мірную афэнзыву, паклёпы на так званых капіталістычных падпальшчыкаў вайны ды “індустрыяльна-мілітарны камплекс”, розных капіталістычных “акулаў з Ўол стрыту”, пра галечу прыгнечаных і пакрыўджаных пралетарыяў у капіталістычных краінах ды проста ці ня райскае жыцьцё рабочых у Савецкім Саюзе, якія зь вялікай цьвёрдасьцю і ўпэўненасьцю, — зразумела, пад кіраўніцтвам роднай камуністычнай партыі, — будуюць лепшую будучыню для ўсяго чалавецтва. Для дзяўчыны, якая, дзякуючы няспрыяльным жыцьцёвым абставінам, апынулася была ззамоладу ў радыюсе так званай сацыялістычнай прапаганды, цяжка было вывудзіць крывадушнасьць партыйных брахуноў-злыдняў ізь вялікага мора хвальшу.

Капшун пазваніў Веры ў нядзелю пасьля абеду, папрасіў яе пачакаць бо ён вось неўзабаве мае зьявіцца да яе ў нейкай важнай справе. Апрануты ў спартовую, з гавайскімі малюнкамі, кашулю, ён агледзеў пакой, сказаў нешта на тэму, што ўсё тут прыгожа ды ў парадку і выгадна расьсеўся на канапе, выцягнуў сваю люльку ды ўзяўся напіхаць табакаю. Веры цюкнула ў галаву, што гэты чалавек і тут, выглядае, лічыць сябе гаспадаром, а яе госьцяй.

— Мне сказалі, што ты зрабіла ўжо пэўны прагрэс у вывучэньні беларускай мовы, — пачаў Грыша бязь ніякіх уступаў. — Дык можа пачнем гаварыць пабеларуску? Га? Хачу табе памагчы.

— Я яшчэ слабая, мала навучылася. Ну але, окэй, будзем, — згадзілася Вера.

Засланяючы вокны шторамі, каб не перашкаджала яркае сонечнае сьвятло, Вера маўчала. Юрлівыя Капшуновы вочы сьлядзілі кажны крок дзяўчыны.

— Гэта добра. Магчыма, што нам ужо трэба далей рухацца, — цягнуў нудным голасам Грыша, смокчучы люльку. — Мне таксама сказалі, што ты шмат пра што распытвала... Адкажу на твае пытаньні, магчыма ня ўсе. Адно раю: не сьпяшыся ўведаць адразу замнога, табе дадзём усе патрэбныя інфармацыі. А цяпер, пакуль пачнем пра тваю работу, я мушу некаторае выясьніць.

Ён наўмысна не сьпяшыў. Павольнасьць і дыкцыя, папыхваньне люлькай, давала важнасьць чалавеку і прадмету, пра які меў гаварыць.

— Ці ты калі чула пра камітэт “За вяртаньне на радзіму й культурныя сувязі з суайчыньнікамі за мяжой”?

— Не, ня чула, не прыпамінаю такога.

— Гэты камітэт арганізаваўся даўнавата і базаваўся ў усходнім Бэрліне. Заданьне ягонае двайное: інфармаваньне нашых суайчыньнікаў за рубяжом Савецкага Саюзу пра запраўдны прагрэс нашай сацыялістычнай бацькаўшчыны і краінаў народнай дэмакратыі і зьбіраньне інфармацыяў пра нашых суайчыньнікаў, помач ім у культурных мерапрыемствах. Заданьні, як бачыш, высакародныя: мэтай ёсьць помач нашым суайчыньнікам у цэлым сьвеце ўтрымліваць трывалыя зносіны з бацькаўшчынай, якая сяньня ёсьць зьзяючым прыкладам адбудовы і прагрэсу пасьля вялікай перамогі фашысцкай Германіі сіламі Савецкага Саюзу. Камітэт робіць вялікую працу. Ён зьбірае весткі пра нашых землякоў, памагае ім, калі хочуць, наведаць родных удома, але найважнейшая яго праца гэта пашырэньне праўды пра нашу пралетарскую дзяржаву і ейную культуру ды тэхнічны прагрэс а таксама яе мірную палітыку. Камітэт цяпер выдае шаснаццаць газэтаў у розных мовах народаў Савецкага Саюзу, уключна зь беларускай мовай. Вось тут захапіў я адну, можаш паглядзець.

Капшун выняў зь кішэні і аддаў дзяўчыне гэтую навіну. Вера разгарнула яе і прыглядалася першай бачыне. Вялічынёй чвэрці мясцовых англамоўных гарадзкіх газэтаў, першая бачына — пад вялікім загалоўкам “Сьцяг Леніна”, — на друку прапагандовае перадавіцы афішавалася адбіткай, у чырвоным колеры, галавы заснавальніка савецкае дзяржавы. Газэтка называлася “Голас радзімы”.

— Можаш пачытаць яе пасьля, — сказаў Капшун. — Прынясу іх болей, каб ты ар’ентавалася ў працы камітэту.

Вера адлажыла газэту.

— Справа ў тым, — гаварыў Грыша, — што гэтыя людзі з Бэрліну бяз нашае дапамогі з такімі вялікімі заданьнямі ня справяцца. Ужо ад нейкага часу яны арганізуюць цэлую сетку давераных людзей па цэлым сьвеце, зьвярнуліся і да нас у Канадзе. Ясна, мы лічым, што помач для іх — наш сьвяты абавязак. Вось, так сказаць, ядро арэха.

— Спадзяюся, што знойдзеце памочнікаў, — амаль абыякава сказала Вера.

— Ня ёсьць так проста, як яно выглядае. Ты ня чула дэталяў. Нашыя людзі з камітэту зацікаўленыя новай беларускай эміграцыяй ня менш, а можа нават больш, як папярэдняй.

— Ага. Дык што за розьніца? Падыход?

— Пэўне-ж. Старая эміграцыя ня кідае нам пад ногі калодаў. Агульна гаворачы, яна тут абжылася, пазнала эксплаататарскі капіталізм, многа перацярпела ў часе вялікае дэпрэсіі і цяпер менш-больш прыязна ставіцца да Савецкага Саюзу, знаходзіцца пад уплывам нашых прагрэсыўна-мірных ідэяў. Зусім падругому абстаіць дзела з новай эміграцыяй. Праўда, бальшыня яе ёсьць інэртнай у палітыцы, значыцца... Але сярод яе ёсьць вельмі адданая група фанатыкаў, фінансіраваная некаторымі буржуазнымі агенцтвамі разьведкі й падрыву... Гэтая група робіць вялікую і шкодную падрыўную працу супраць Савецкага Саюзу і дзяржаваў народнай дэмакратыі. Гэтая малая група, вельмі актыўная, ёсьць папулярна ведамая пад назвай беларускіх буржуазных нацыяналістаў, у скароце — бебурнацы. Група мае некалькі сваіх цэнтраў: адзін у Германіі ў Мюнхэне, другі ў Ню-Ёрку, а галоўны канадзкі цэнтр знаходзіцца якраз тут у Радфордзе.

Гэтта Капшун змоўк, быццам наўмысна, каб дзяўчына перадумала сказанае ім, выстукаў попел зь люлькі, якую зноў пачаў напіхаць пахнучай галяндзкай табакай “Камфора”.

— Не, нічога я пра іх ня чула, — адказала Вера.

— Цяпер я хачу ахарактарызаваць гэтую буржуазную нацыяналістычную групу, у якой будзеш працаваць. Вось-жа яны, бебурнацы, клянуцца, што яны ёсьць запраўднымі носьбітамі палітычных ідэалаў ці памкненьняў беларускага народу. Яны гарлапаняць, што зараз Беларусь ёсьць парабашчонная Расіяй, якую яны яра ненавідзяць. Яны-ж даказваюць таксама, што Беларусь нібыта хоча парваць з Масквой ды быць самасьційнай дзяржавай. Гэта ёсьць чыстая ярунда, вымысел гэтых ворагаў беларускага народу. Усё-ж іхная крывадушная прапаганда тут за рубяжом не праходзіць бясьсьледна. Яны працуюць у радыё ў Мюнхэне, якое фінансіруецца амэрыканскай разьведкай і перадае ў Савецкі Саюз сваю варожую нацыяналістычную ненавісьніцкую да савецкіх уладаў і сацыялізму прапаганду. За амэрыканскія грошы гэтыя калішнія гітлераўскія а цяпер амэрыканскія лакеі выдаюць свае газэты. Група гэтая ваяўнічая і ўсюды чужым разьведкам ахвяроўвае свае паслугі. Яе нельга ігнараваць. Нашыя людзі з Бэрліну, з таго камітэту, гэтай групай зацікавіліся і робяць намаганьні, каб яе ў найгоршым выпадку нэйтралізаваць, а ў найлепшым зьнішчыць. Бачыш, вылюдкі гэтыя — пераважна фашыстоўскія недабіткі, хлам, дэгенэраты, калябаранты Гітлера, паліцаі і забойцы, якія мардавалі сваіх-жа людзей. Іхныя рукі — ў крыві нявінных, яны заслужылі на пятлю. Пры нашай помачы камітэт хоча іх выкрываць, каб яны апынуліся ў нашых руках і адказвалі за свае злачыны перад народным судом.

— Калі яны, як кажаш, крымінал, дык што прасьцей? — сказала Вера.

— Вось у тым то й дзела, што тут ня ўсё так проста, як яно выглядае. Бачыш, яны маюць сьвязі і іх фінансуюць ня толькі амэрыканская і іншыя разьведкі, але й германскія фашыстоўскія рэваншысты. Яны вельмі заўзятыя, за грошы, канечне, жыруюцьна людзкой наіўнасьці і палітычнай няграматнасьці, нават некаторых землякоў з нашай старой эміграцыі абалванілі.

— Аж так? — зьдзівілася Вера. Здавалася, яна зразумела пра якіх нягоднікаў-вылюдкаў Грыша распавядае. Усё-ж чакала, пакуль той дабярэцца да нечага канкрэтнага, што адносіцца да ейнай працы ў гэтай чалавеканенавісьніцкай групе.

— Дык, сьледавацельна, — Капшун зацягнуўся пахнучым дымам, зірнуў Веры ўважна ў вочы, — цяпер атнасіцільна тваёй задачы, значыцца работы... Бэрлінскі камітэт найбольш вока дзяржыць на іхніх лідарах. Адносна іх хочуць інфармацыі, панімаеш... Такія весьці яны належна выкарыстаюць, асобінна калі гэтыя фашыстоўскія прыхвасьні маюць родственікаў удома. А многія іх маюць.

— Ага...

— Вось і будзеш працаваць між гэтых людзей, — сказаў Капшун фінальным тонам.

— Што маю рабіць? Інфармацыі зьбіраць. Окэй. А дзе, ад каго пачынаць, дзе яны гэтыя ворагі народу ёсьць? Вы знаеце каго зь іх?

— Усё табе як сьлед паясьню ў час, як трэба, дам указаньні. Работа табе спадабаецца, я гэтага пэўны.

— Я спадзяюся, — адказала Вера тонам, які чакаў выкрыцьця нечага новага і надзвычайнага. Але Капшун, як выглядала, марудзіў.

— Ты не забоцься, — сказаў Грыша. — Апроч некалькіх закаранелых крыміналістаў, запраўдных прафэсіяналаў, гэтыя людзі маюць адкрытае сэрца і ёсьць зялёныя аматары там, дзе праводзяцца так называемыя спецыяльныя мерапрыемствы. Доступ да іх лёгкі. Яны цябе спаткаюць з адкрытым сэрцам, асобінна бяручы пад увагу тваю красату...

Пры згадцы пра “красату” Капшуновы юрлівыя вочы ўважна аглядалі спакусьліва-прыгожую дзяўчыну. Галава-кукіш налілася нейкай агрэсыўнай паўнатой. Пачырванеўшы, Вера абцягнула дол спадніцы ніжэй каленяў. Напружаньне. Патрэбны хуткі разрад.

— Можа вы вып’еце? — асьмелілася дзеўка.

— Чаму-ж не...

— Я зараз прынясу, — устала дзяўчына й зьнікла ў кухні. Нініна пляшка гарэлкі тры чвэрткі поўная. Добра. Трэба будзе ёй адудзячыцца. Вера наладавала міску лёду з халадзільніка, паставіла бутэльку з гарэлкай і яшчэ адну з джынджэр-эйл-вадой і шклянкі на паднос ды вярнулася ў сьвятліцу. Грыша хадзіў па пакоі. Калі яна стаўляла паднос з напіткамі на столік, ён спыніўся, зблізу зазірнуў ёй у вочы, а на твары-кукішы паказалася грымаса, быццам усьмешка.

— Эх, чтобы я был так лет двадцать моложе! — уздыхнуў Капшун.

— Ну й што, каб быў? — Вера адыйшла пару крокаў назад.

— Яшчэ спрашываеш, — наблізіўся мужчына да Веры. — Да ты-жа, мол, толька і будто бы сама ляціш у аб’яція...

Пры такіх словах ён ушчыкнуў дзяўчыну за грудзі.

— Ну што вы, Грыша, пазваляеце сабе! — стукнуўшы па касматай выцягнутай руцэ адскочыла Вера.

Пасьля нязручнае хвіліны Капшун усеўся на канапе, наліў палову шклянкі гарэлкі, адным махам перакуліў яе ў шырока адчынены рот, укінуў у шклянку лёд, наліў джынджэр-эйл і запіў гарэлку.

— Як далёка ты, дзеўка, зайшла зь Якімовічам? — спытаўся.

На твары ягоным распаўзлася чырвань, а вочы наліліся шэрасьцю.

— Дык вы й пра яго ведаеце?

— Ну да, канечна.

— В чем дело? Я-жэ зь ім... у яго работаю.

— Я не имею время за тобой насматривать, но хотел бы узнать затащил он тебя уже в кровать или нет.

Грышаў голас завайстрыўся. Можа гарэлка дзее? Узрушэньне пераключала яго на расейскую мову.

— Што за вапросы! — пачырванела Вера. Румянцам загарэўся твар дзяўчыны. Такія пытаньні чалавека з колкімі вачмі, у якіх раней гаспадарыў прыліў юрлівасьці, прыносілі небясьпеку. У скроні ўдарылі малаточкі. Капшун наліў амаль палову шклянкі гарэлкі сабе і Веры.

— Я гарэлкі ня п’ю, — станоўчым голасам сказала дзеўка.

— Ну, ничего, пригубить можешь! — ён падаў Веры шклянку з гарэлкай. — За наше сотрудничество! Окей? — спытаўся ў яе, стукнуўшы сваёй шклянкай у ейную.

— Окэй, — нясьмела адказала Вера. “Хто яго ведае, што ён далей пачне вытвараць. Лепш асьцярожна зь ім”, — меркавала дзяўчына.

— За твае ўсьпехі! — прадаўжаў Капшун. Ён выпіў гарэлку, запіў вадою, а Вера адно памачыла вусны.

— Буду старацца, — адказала. — Але чаму пытаецеся нашчот Якімовіча? Што ён?

— Да он один с этих... понимаешь, наших объектов... фашистских колаборантов, сволочь!

— Ён хто?

— Я-ж сказаў: ён адзін з тых крыміналістаў, фашысцкі калабарант!

Дзяўчына анямела, адчыніла ад зьдзіўленьня рот. Што гэта такое чуе яна ад гэтага чалавека? Усьведамленьне сказанага ім прыходзіла паволі. Нешта быццам кальнула ў сэрца. Алесь... Што гэта такое? Адно тады стукнула ёй у галаву, якая ўжо неабыякавая яна да гэтага чалавека! Куды больш — закаханая. А гэтта вось кажуць, што ён з той крымінальнай групы, можа дзе нявінных людзей забіваў! Зь вялікім намаганьнем старалася ўтрымаць раўнавагу. Грыша трымаў на ёй свае колкія, але крыху ўжо засмужаныя гарэлкай вочы.

— Калі йдзе пра Якімовіча, я да яго... як вам сказаць? — няпрывязаная, — сказала з ваганьнем у голасе дзяўчына.

— Да. Харашо. Хачу табе наказаць: ніколі не разрэшай чтоб тваё пэрсанальнае жыцьцё было заградай у іспалненьні ўзятых табой абавязкаў. Не положено, понимаеш?! Якімовіч гэта адзін зь іх большых тузоў на нашай лісьце. Другі ёсьць Антон Шпак, ізьвесны фашысцкі бебурнацкі пісацель, таксама зьдзесь пражывает. Но ёсьць і другія. Такім нужно адабраць голас. Панімаеш? Чтоб это зьдзелаць, нужна полная інфармацыя. От как... Мы заінцерэсаваныя іх слабасьцямі, навыкамі, сваякамі, якіх маюць дома, значыцца ў Саюзе Савецкім... Каротка гаворачы, трэба іх ізучыць: чым яны дыхаюць, чым жывуць, што робяць. Неабхадзіма паэтаму ўліцца ў іх обшчаства. Самае важнае — грунтоўнасьць і точнасьць, значыцца дакладнасьць. Промаху нам не положено делать. Понимаешь? Ведаю, што ня маеш практыкі ў такім напраўленіі... Ці згаджаешся такой работай заняцца?

— Га? Чаму-ж не... окэй! — паспяшылася з адказам Вера.

— Прежде всего и самое главное, — устаў Грышка з канапы, — советую тебе точно и усердно заняться Якимовичем... Калі ня будзе іншага выхаду, можаш навет пусьціцца поўным образам... абы толькі ўлезьці ў ягоны круг обшчаства. Панімаеш? Патом я табе скажу што далей рабіць.

“Пусьціцца поўным образам”... “Пра што гэты чалавек гаварыў? Пусьціцца?” Увесь гэты, падсунуты ёй так умела нейкімі там вышэйшымі апэратыўнымі спэцамі абавязак, паказаўся ў Верыным уяўленьні зусім іншым тварам. Пратэставала пачуцьцё, спрачалася яно з розумам, з развагай, недзе вагалася перад няведамым. Хто такі гэты вось чалавек з галавой-кукішам, каторы нагаварыў ёй такіх бязглузьдзіцаў пра Алеся, да якога толькі вось кагадзе ў сэрцы зарадзілася нейкая іскра, што разгаралася, пагражаючы вялікім полымем? Той Алесь, якога пазнала з працы і сустрэчаў, гэты прыгожы і дынамічны дзяцюк зусім не адпавядаў постаці нейкага там фашыстоўскага ката, што нявінных людзей мог забіваць... Ёсьць недзе разгадка. Што-ж, тымчасам перад табой Гордыеў вузел...

— Я-ж сказаў, — пацьвердзіў ранейшае Капшун, — сьпяшыцца надта ня трэба. Але і не зявай! Падлабунься да Якімовіча, а ўжо чэраз яго далезеш туды, дзе ты нам нужна.

Неўзабаве Капшун пайшоў. У тую ноч Вера доўга марылася бяссоньніцай.

14.

Калі Алесь жартаваў з Канадыйцамі пра сваё паходжаньне, дык перш за ўсё казаў, што завітаў у гэты мурзаты й зваяваны сьвет тады, калі зямля ягонага бацькі галечай шчэрыла свае зубы пад акупацыяй наймудрэйшага ў цэлым сьвеце народу. Народ той у часе Алесевага нараджэньня на ўсю моц свайго ахрыплага патрыятызмам голасу энтузіястычна праслаўляў маршалкоўскую булаву вусатага маршалка, які гэным часам клапаціўся пра “моцарствовую айчызну” ў варшаўскім палацы Бэльвэдэры й забаўляўся сваімі пасівелымі вусамі ў Лазенцы.

На парозе Другое сусьветнае вайны “брацкую руку помачы” паняволеным Беларусам, што гаравалі дагэтуль пад уладай таго наймудрэйшага ў цэлым сьвеце народу, выцягнуў найбольш праслаўлены ў сваёй імпэрыі панегірыстамі й падхалімамі “айцец усіх народаў і карыфей усіх навукаў”. Ён, гэны наймудрэйшы з мудрых, кагадзе разбудаваў і ўзбуйніў Гулаг, у якім вымардавалі дзясяткі мільёнаў нявінных людзей. Неўзабаве той “бацька”, пры помачы “раскаваных рабоў” прадаўжаў папаўняць рабсілы Гулагу з той “здравствующей освобожденной Западной Белоруссии”. Валакліся па бездарожжах праклятага Сібіру калёны сьмерці із словамі на парэпаных вуснах:

І заўтра зноў узыйдзе сонца,
І будуць людзі есьці й піць...
І ніхто ізь іх ня ўспомніць,
Як мы хацелі жыць!

У чырвені сорак першага на “айца ўсіх народаў” напаў ягоны “саюзьнік — Вялікая Германія”. Амбітны бэрлінскі капрал новую ваенную трасцу згарусьціў: перабудаваць сіламі “гэрэнфольку” сьпярша ўсю Эўропу, а пасьля й цалюсенькі сьвет. Пры тым капралавым “дранг нах остэн” здарыўся магутны ўсплёск, і калі ўжо “бацька ўсіх народаў” пхаў яго назад з клічам “даёш Бярлін!” дык нашага юнака Алеся тая хваля аж на Апэнінскі паўвостраў выплюнула.

У Італіі Якімовічу давялося, — і дзякаваў ён Богу за тое, — надзець на сваю чубатую галаву талерку-шлём ды апрануць “батлдрэс” 8-е арміі Джорджа Шостага, з Ласкі Божае Караля Брытанскага Камэнвэлту і Індыі Імпэратара. Гэткім чынам юнак Алесь, што тут-жа перад вайною, у зрэбных штанох, кужэльнай саматканай кашулёнцы ды босы, джгаў як мага праз поле, — вочы на лоб! — да бальшака, каб пабачыць як пан Слатвінскі на сваім аўтамабілі-дрыньдзе ехаў (гэта-ж табе ня хаханькі, такая тэхніка!), пад канец вайны памагаў Джорджу Шостаму, — з ласкі Божае каралю імпэратару й гэтак далей, — вытурваць нямчуру й чорнакашульнікаў мясцовага “дучэ” са сьветлае краіны Дантэ, Вэрды й “сьвятых айцоў”... Ці гэта калі яно такое беларускаму пастуху й селяніну Алесю магло раней прысьніцца?

Адгэтуль простая выснова: вайна тая магутнай катапультай выкінула нашага юнака “ў людзі”, а пасьля ён ужо найбольш сваімі намаганьнямні, пры мінімальнай помачы Джорджа Шостага, перабраўся за акіян. У пасьляваенны час нялёгка за акіян трапіць было, але-ж хаўрусьнікаў, за іхныя ваенныя заслугі, узнагародзілі. Алесь Якімовіч падпісаў з канадыйскім урадам кантракт, што за мізэрную заплату, — сорак пяць даляраў у месяц, харчы й кватэру, — будзе працаваць парабком у нейкага канадыйскага фармара, даіць кароў і гной кідаць. Ужо куды пазьней давялося Алесю рагатаць, калі пачуў на мэлёдыю канадыйскага дзяржаўнага гімну змайстраваную адным беларускім жартаўніком пародыю:

Ох, Канада! Як я цябе пазнаў,
Дык кідаў гной і рана уставаў.
А назаўтра зноў я даіў кароў
І ў полі жыта жаў...
Ох, Канада, як я цябе праклінаў!

І казаў пра гэтую вялізную заморскую краіну некалі геніяльны Вальтэр, што яна — некалькі акраў сьнегу. А канадыйскі Армянін ахарактарызаваў яе ўжо зусім памадэрнаму: “Канада — балшой чохніка, а култура нікакой”.

Мінулае не адыйшло ў нябыт. Тваё карэньне... Там асталася й маці. Дзе яна, жыве яшчэ ці ўжо адыйшла ў лепшы сьвет? Мінулае — гэта ты. Дарма ілюзіямі жыць. І бізнэсавы гармідар, і матар’яльныя прыбыткі, і пашана за твае гандлёвыя посьпехі — усё гэта нажытае, прылепленае да цябе быццам звонку. Яно не з тае глыбіні, не ад дарагіх родных гоняў і лясоў, не ад бусла, зязюлькі й салавейкі, не ад песьняў працавітых жнеек і вясковых пастушкоў, не ад той вялікай і гаротнай зямлі, што дала табе жыцьцё... І ў гомане гандлю, і ў шуме траскатні гораду-гіганта, што магутнее й расьце, не пакінеш ззаду мінулае, бо яно — ты...

Пасьля таго, як “бацька народаў” падаў сваю закрываўленую руку “прыгнечаным” Заходняе Беларусі, нарадзілася ў людзей спадзяваньне на лепшую будучыню. Новыя гаспадары раздавалі сялянам зямлю польскіх памешчыкаў і асаднікаў. Малазямельны Алесеў бацька таксама трымаў вока на сьціплы надзел, не падазраючы, як і бальшыня руплівых сялянаў, што зямля тая станецца пасткай на дарозе ў калгасны прыгон, у які неўзабаве пачалі заганяць новыя валадары пры помачы мясцовых гультаёў і абібокаў. Бальшавіцкі “новы лад” душыў непасільнымі падаткамі, груганьнём розных палітрукоў на бесканечных “мітынгах”, выгнаньнем людзей у канцлягеры. Алесеў бацька, замарыўшы каня вывазамі кубамэтраў каменьня й лесу, схудзеў, ледзь валок ногі, праклінаў новы лад і мясцовых ды чужых паразітаў, плакаў, гаротнік, ад тых “дабротаў новага ладу”. Забралі яго цёмнай ноччу. Прапаў. Колькі маці ня бегала да рознага начальства, нічога канкрэтнага не даведалася ні пра ягоную нейкую быццам крамолу, ні пра тое, дзе ён падзеўся. І ў маці не высыхалі цяпер сьлёзы. Як і раней, ліпела пры сваёй швейнай машыне, каб хоць неяк пражыць, спадзяючыся, што сын падрасьце ды на добрыя ногі стане.

“Саюзная Вялікая Германія” абрынулася ў чырвеньскі дзень на “імпэрыю зла”, якая пахіснулася, трэснула, распадалася, ня гледзячы на палымяныя заклікі “бацькі ўсіх народаў”, каб змабілізаваць на яе абарону ўсякую “ваен- і рабсілу”. Неўзабаве цэлую Беларусь праглынуў Гітлераў “гэрэнфольк”. І паверыце? Перад беларускай моладзьдзю адкрыліся дагэтуль няведамыя гарызонты. Алеся клікала беларуская школа, вялікае нацыянальнае адраджэньне, а пасля — Саюз Беларускае Моладзі. Вірус патрыятызму прыжыўся на папялішчах дагэтуль зьненавіджанага і адыйшоўшага ў нябыт маскоўскага прыгону. Бацькаўшчына клікала далучацца да шэрагаў моладзі. Акупант не заахвочваў, але й не перашкаджаў беларускім дзеткам вучыцца ў роднай мове. Як прыгадваў пасьля Алесь, клікаў-заахвочваў юнакоў і юначак змагацца за сваё і магутны голас геніяльнага паэта:

Рушымся, брацьця, хутчэй
У бой з жыцьцём, пакідаючы жах,
Крыкі пужлівых людзей
Ня стрымаюць хай бітвы размах!

Проці цячэньня вады
Зможа толькі жывое паплыць.
Хвалі-ж ракі заўсягды
Цягнуць тое, што скончыла жыць.

“Дранг нах остэн” зьмёў на сваім шляху “жыда-бальшавізм” і голасна аб’явіў, што ён “назад ня вернецца”! Спачатку на занятых Немцамі абшарах Беларусі адчыніліся адно пачатковыя школы. У праграме адукацыі зьявіліся, як здавалася дзеткам старэйшых клясаў, два загадкавыя словы: гісторыя Беларусі.

— Беларусі гісторыя? — пыталіся яны. — Ці ёсьць такая гісторыя? Адкуль яна пачынаецца? Ці гэта запраўды магчыма, што Беларусь мае нейкую гісторыю? Тое, што яны “тутэйшыя”, бальшыня дзетак ведала. Некаторыя выняткова ведалі нават, што яны — Беларусы. Але што Беларусь мае сваю гісторыю? Зьбянтэжанасьць. Трэба было заглянуць у глыбокую мінуўшчыну. Пачалі ад далёкага Полацкага Княства... На сыстэматычны разгляд і праверку кажнай бачыны гісторыі дарагога народу ня было часу. Пераскаквалі, часта праз некаторыя гістарычныя раўніны і ўхабы шыбавалі нацянькі. А тут ужо, дзе бліжэй, і галасы выдатных сыноў і дачок былі куды больш зразумелыя. Гэтак зусім, здаецца, яшчэ нядаўна, Янка Купала сказаў, што

...чалавек я, хоць мужык!

На помач яму — Якуб Колас:

...папы й ксяндзы дубінай
заганялі нас у рай!

Во як! Дубінай заганялі! Што гэта за рай такі, у каторы “дубінай” трэ было заганянь? І гэтта на помач словы яшчэ аднаго гаротніка-паэта:

А даўней Беларус, непадданы,
Гаспадарыў, быў сам над сабою
І далёка у сьвеце быў знаны
За Літоўскай і Ляскай зямлёю.

Па зярнятку, па макулінцы прагна і сквапліва зьбіраліся веды. Раптоўна, быццам падштурхоўванае ваенным агнём, прыходзіла хрысьціянскае і нацыянальнае ўсьведамленьне. Школа, узяўшы за руку, вяла на дарогі адкрыцьця, шляхі радасных і бясцэнных знаходак. Ад свае гразкое вуліцы — на бальшак, а там і на вялікія дарогі. Насамперш прышчэплівалася любоў да пакрыўджанага шматпакутнага калішняга гаспадара роднай зямлі, створанай ім культуры, да Бога, зруйнаваных нацыянальных і рэлігійных сьвятыняў, роднае мовы, народных традыцыяў, песьняў, мастацтва. А побач тая-ж дагэтуль няведамая гісторыя Беларусі раскрывала і выстаўляла бясспрэчнымі фактычнымі доказамі жахлівае махлярства, суцэльную хлусьню і варварства суседзяў, што заўсёды пад лёзунгамі хрысьціянства й панславізму, падпёртага калішнім місіянізмам, пасьля камунізмам і ці мала яшчэ якімі крывадушнымі ізмамі крывавілі, выбівалі, стагодзьдзямі паланілі некалі вялікі й міралюбны народ, падсякалі ягонае жывое карэньне. Моладзь прагна спажывала духовы корм, станавілася на поўны рост, напаўняла родныя прасторы патрыятычнымі песьнямі, рухалася ад асноўнага вывучэньня ўсяго свайго роднага й дарагога да элемэнтарнага тварэньня гісторыі.

А навокал, вунь на іхных вачох, вялікая гісторыя рабілася ненасытнымі-прагавітымі хіжакамі-чужынцамі. Часу было ў вабрэз. Гэтта-ж, як на далані, відаць было, як казаў геніяльны паэт, што

Чужак-дзікун, крывёю ўпіўшысь сьвежай,
Запрог цябе ў няволю, ў батракі
І тваю маці-бацькаўшчыну рэжа,
Жывую рве на часьці, на кускі.

Дый не адзін “чужак-дзікун”, а найменш два... І яны — Масква й Бэрлін — для народу беларускага былі абое рабое! Гэтта-ж ля іх, тытанаў, каб уварваць і сабе кавалачак, завіхаліся памочнікі з таго найразумнейшага на сьвеце народу. І яны на верных сыноў і дачок зямлі беларускай, зьняможаных у змаганьні, быццам ненажэрныя шакалы і груганьнё нападалі. У агні й крыві, у пекле расьлі юныя патрыёты, беларускае нацыянальнае ўскалосьсе. Ці хопіць часу, каб каласом узбуйнець і плён даць?

Два тытаны мардавалі, палілі, нішчылі. Ці ёсьць словы й гукі якімі льга перадаць тое, што адбывалася тады ў той гэене на гаротнай зямлі? Ужо пасьля вайны рабаўласьнікі непакорнай краіны быццам падлічылі й сказалі: так, загінуў кажны чацьверты. Так? А ці ўзялі ў лік тыя мільёны, каторых у “мірны час вялікага сацыялістычнага будаўніцтва” ў канцлягерах сьмерці, у шматлікіх і тады яшчэ неадкрытых Курапатах вымардавалі?

Алесь належаў да Саюзу Беларускае Моладзі, скончыў курсы кіраўнікоў яе ў Альбэртыне. Ганарыўся гэтым. Затое яго пасьля маскоўскія падхалімы фашыстам і калябарантам назвалі. Саюз Беларускай Моладзі быў нянькай і апякуном маладой Беларусі, якой выпала менш трох гадоў, каб стануць на ногі й падрасьці. Яна ўлівала ў сэрцы юнакоў і юначак патрыятызм, вучыла іх сумленнасьці, веры ў Бога, працавітасьці, пашаны гісторыі й народных традыцыяў. Здабываліся асноўныя цноты чалавека. Найважнейшае, каб на моцы ўсяго, яму некалі адабранага, а цяпер дадзенага, здабыў самае дарагое і неабходнае — беларускую годнасьць. Бо замала было асягнуць тое дэклярацыйнае — людзьмі звацца! Цяпер трэба было ня толькі людзьмі быць, але змагацца на жыцьцё й сьмерць за тое, каб выжыць. Каб ніхто й ніколі ўжо не паставіў цябе на калені, рабсілай не зрабіў!

І для людзей, якім перарэзалі, здаецца, усе шляхі, адабралі права якога-небудзь выбару, у сорак чацьвертым вясной прыйшоў час выбару. Няпраўда, выбарам гэтага нельга назваць: або ўцякай, разам зь Немцамі, або сустракай маскалёў. Абое рабое, — найнавейшая Сцыла й Харыбда! Што-ж будзе, калі трапіш у пашчу ненасытнага “вялікага й мудрага бацькі народаў”? Цябе чакае або сьмерцяносны Гулаг або “даёш Бярлін”. Ненавучанага ваеншчыны пагоняць на перадавыя, дзе крыкам “ура” нікога не спалохаеш. А Гулаг чакаў новае рабсілы. Ну а што станецца, калі зь Немцамі пойдзеш? Недзе да станка на фабрыцы прывяжуць, або ў якога баўэра ад сонца да сонца, — дух зь цябе вон! — будзеш ішачыць. Гітлер мільёны сваёй машынай вымардаваў, дык значыцца і тут рабсіла... Ох, як патрэбная! Выбірай.

Гітлераў “тысячагадовы райх” крышыўся-гарэў-распадаўся пад ударамі з захаду і ўсходу. Значыцца на ягоную зьмену сюды ў Беларусь прыйдзе зьненавіджаны й міліярды разоў пракляты маскоўскі Молах-тытан, каторы ў мора варварства кіне цэлую ўсходнюю і сярэднюю Эўропу. А там, на захадзе, перамогуць дэмакратычныя краіны. Каб туды як дастацца!

Думка, што неяк ня зусім выразна нарадзілася ў галаве, інтрыгавала. Можа яна, гэтая раптоўная думка, пусьціла карэньне ў сьведамасьці куды раней, калі Алесеў бацька, праклінаючы “місіянераў” з Масквы й Варшавы, добрым словам успамінаў Англію і Амэрыку. — Вось там, — разважаў бацька Янка Якімовіч, — павінны людзі добра жыць! Тамака, кажуць, і заробіш добра, і для Бога, і для чалавека волі хапае!

Дарэчы, у гэны гурт краінаў, дзе людзі добра жывуць, дзе ўсім волі хапае, залічаў бацька Алесеў і Аргэнтыну, і Канаду, дый бліжэйшую Францыю. Ведама-ж усім навокал, што ў Францыю многа каторыя дзяцюкі езьдзілі “ў шахты” грошы зарабляць, прывозілі адтуль заашчаджаныя франкі, ну а з Амэрыкі цягнулі даляры. За гэткімі дзяцюкамі пасьля ганяліся ўсе дзеўкі; адно пальцам кіўні, — любую возьмеш.

Разважаньні... меркаваньні... Ня было калі, агонь ужо пяткі прыпякаў. І гэткім чынам, выбар у бязвыбарным піхнуў на захад. Шкада маткі, якую перашкодзілі забраць. За яе адну, за яе гаротніцу, марыўся пасьля юнак доўгі час бяссоньніцай.

Пасьля перамогі захаднія хаўрусьнікі скрупулёзна выконвалі свой дагавор з Масквой аб рэпатрыяцыі зь Нямеччыны савецкіх грамадзянаў. Давялося ім, вядома, ужываць так званую цьвёрдую руку. Англійскі Томі і амэрыканскі Джы ай Джоў сваім вачом ня верылі: людзі адмаўляліся ехаць на радзіму... Як гэта разумець? Расея, тая аграмадная і магутная Расея, якая ў сканфужаным уяўленьні заходняга хаўрусьніка “бацькі народаў” цягнулася ад Владывастоку да Бэрліну, гэтая Расея клікала сваіх дзетак дамоў, каб прыгарнуць іх, нагрэць, ашчасьлівіць. А гэтыя дзеткі адмаўляліся. Яны ня толькі не сьпяшылі ў абдымкі дарагой маці, а некаторыя забівалі сябе. Што гэта такое? Адкуль таму Джову, што чвякаў жвачку Рыглея, ці пляваў сьмярдзючай табакай, зразумець было пачвару Расею й паняволеныя ёю народы?

Пад камандай генэрала Піліпа Іванавіча Голікава, “намесьніка наркома абароны па кадрах, упаўнаважанага па справах рэпатрыяцыі”, што атаўбаваўся із сваёй бандай у Парыжы, пры помачы верных захадніх саюзьнікаў праводзілася паляваньне на “невозвращенцев” хуткім тэмпам па цэлай Эўропе. На помач Голікаву — мільённая амэрыканская ваенная сіла, ня меншая англійская. Мільёны людзей, у тым прынамсі паўмільёна Алесевых суродзічаў, загналі ў Гулаг. Адзін Ліхтэнштэйн, які ня меў нікога пад зброяй для абароны мініятурнага княства на сумежжы Швайцарыі і Аўстрыі, пад апеку каторага ўцякло пару сотняў “невозвращенцев”, сказаў Голікавым паляўнічым, што нікога ім не аддасьць бо гэныя людзі не хацелі ў ніякую эсэсэрыю да ніякага “бацькі ўсіх народаў” вяртацца. І Голікаў, — паверыце, добрыя людзі? — пакінуў бравы Ліхтэнштэйн у супакоі.

“Вялікі й мудры” варвар у Крамлі захлынаўся ад рогату. Ён за ўсякую цану намагаўся напоўніць Гулаг новай рабсілай. Ніколі-ж у сваіх найбольш амбітных марах не давялося спадзявацца яму, што заходнія так званыя саюзьнікі запраўды такія сьляпыя й дурныя. Яны пазбываліся сваіх найлепшых памочнікаў, патэнцыяльных хаўрусьнікаў у будучым змаганьні з маскоўскім імпэрыялізмам, аддавалі іх усіх “вялікаму й мудраму айцу ўсіх народаў і карыфэю навукаў”, проста навыперадкі пхалі мільёны зьнямоглых гаротнікаў у бальшавіцкае пекла.

Ужо шмат пазьней, пасьля вайны, даведаўся Якімовіч пра так званае страчанае пакаленьне. Паводле прыблізных падлікаў адказных вэтэранаў “вялікай айчыннай вайны”, тым страчаным пакаленьнем аказаліся ўраджэнцы 1924-25-26 гадоў. З сотні высланых на “даёш Бярлін”, вярталася назад адно двух ці трох... Былых сяброў Саюзу Беларускай Моладзі праглынуў на даўгія гады Гулаг. І Алесь гадамі нараджэньня належаў да таго “страчанага пакаленьня”. Кемлівасьць, патрыятызм і вынаходлівасьць выратавалі яго ад праклятай сталінскай мятлы, што на замінаваным і крывавым шляху “даёш Бярлін” і ў Гулагу зьмяла з родных ніваў найбольш цэннае, што было ў самым росквіце, пакаленьне шматпакутнага народу.

15.

Пасьля тае даўгое гутаркі з Капшуном Вера ці раз намагалася ўявіць Алеся вылюдкам, забойцам нявінных людзей, з рукамі ў іхнай крыві. Казаў яшчэ Грыша, што ён і цяпер быццам браў удзел у нейкіх кансьпірацыйных апэрацыях. Што за загадка! Тут ці ня сам чорт рогі мог паламаць. Намаляваны Капшуном злачынца ніяк не нагадваў таго дзяцюка, — ветлівага, талерантнага, зычлівага, добра адукаванага, сумленнага, — якога Веры ўжо ўдалося пазнаць з бліжэйшае адлегласьці. Калі-б Алесь нават хацеў маскавацца, дык-жа перад ёю ня было патрэбы. Ён ня мог яе ведаць да сустрэчы ў Трыфты Тоні.

Вера некалі чытала ня толькі “буревестника революции”, але й розных клясыкаў. Пачынаючы зь несалодкага дзяцінства жыла між розных апякуноў, пазнавала шматлікіх людзей. Меркавала, што жыцьцё ўзнагародзіла яе багатай практыкай. Тут-жа яна лоб у лоб сустрэлася зь нечым, чаго раней ня мела магчымасьці спанатрыць. З аднаго боку Капшун выступіў із сваім варыянтам Алеся. Зь іншага — Алесь, якога, здавалася ёй, крыху ўжо пазнала. І завязка таго, што людзі называюць каханьнем.

Намагалася прадставіць Алеся ў найбольш нэгатыўным сьвятле, уявіць яго чалавекам на Капшуноў узор. Пасьля гутаркі з Грышам трымалася ў адносінах да Алеся больш асьцярожна. Лёгка было страціць раўнавагу, апынуцца ў мутацыях нявырашанага нутранога канфлікту. Колькі тут было няведамых? Духовы фэрмэнт нарастаў. Канфлікт мог выбухнуць зь небясьпечнай сілай, разбурыць веру й догмы, якія былі апорай дагэтуль.

Вера ўпэўнілася, што Алесь ёй шчыра цікавіўся, магчыма што ў адносінах да яе кіраваўся адно пачуцьцём. Дзяўчына-ж асірацела ў веку васьмі гадоў і ў дзяцінстве не спазнала ад нікога матчынай ласкі. Пазьней да яе, ужо ўзрослай, ці раз заляцаліся розныя дзяцюкі. Але ніводнага сур’ёзнага не пазнала. Некаторыя цікавіліся адно сэксам. Аднойчы была моцна пакрыўджанай, іншы раз рашчараванай. Да часу знаёмства з Алесем, міма ўсяго пройдзенага, зьберагла, ёй здавалася, у сябе ўсё найлепшае. Гатовая была пайсьці насустрач запраўднаму, гатоваму расьці з двух бакоў, каханьню.

Цяжка было яе зьвесьці з тропу нейкім маскарадам. Алесь захапляўся ейным прывабным выглядам, ці раз пра гэта адкрыта гаварыў. Быў памяркоўным, зычлівым, дабрадушным, шмат разоў памагаў ёй на працы ў краме, ніколі не надужываў сваёй пазыцыі боса. Дрымучыя дзявочыя пачуцьці прачыналіся. Кантраляваныя раней, яны цяпер жадалі поўні, росквіту, плёну. І ці яе віна, што гэтта зьявіўся Капшун, які сказаў наступнае: перад табой фашыстоўскі крыміналіст, забойца нявінных, выкідыш грамадзтва. Ідзі, нават пусьціся зь ім, злаві падмані за ўсякую цану. Празь яго мы закрыем раты іншым бебурнацам, фашыстоўскім махрыстым злачынцам, або зьліквідуем іх.

Заданьне нялёгкае. Ды выканаць яго такой дзяўчыне, як яна — плюнуць, калі-б яно не закранала тваіх людзкіх пачуцьцяў, каб можна было гэта неяк мэханічна. Хаця-нехаця, тут лёгка ад яго не адкараскаешся. Пастанавіла, падумаўшы-перадумаўшы пра “людзей з клюбу”, ацаніўшы сытуацыю “на халодную галаву”, дзеяць паволі. А сумлевы вярталіся. Зноў-жа вярталіся старыя пытаньні... А можа яно так, а можа лепш гэтак...

Падсумаваўшы выказваньні Капшуна, гэты дзяцюк павінен быць надта-ж спрытным і кемлівым чалавекам, праўдападобна не адны зубы зьеў у мастацтве інтрыгі, махлярства. Магчыма меў набітую руку ў забойствах. Памяркуем, што ён цяпер зь вядомых прычынаў маскаваўся. Дык што крылася пад маскай? Адкуль ён зьявіўся, што рабіў падчас апошняй вайны. Кардынальныя пытаньні...

16.

Гэтых вялікіх матылёў зь вясёлкай хварбаў называлі тут манархамі. І запраўды ці адзін манарх мог-бы ім такіх колераў пазайздросьціць. Некаторыя мясцовыя і суседнія навукоўцы ўжо ганяліся за гэтымі прыгажунамі, каб адказаць на пытаньне: дзе яны зімуюць. Расьцьвіла адна тэорыя, што яны адсюль, з сакавітай прыроды Канады адлятаюць зімаваць аж у Мэксыка. А тымчасам яны вось тут — вялізная колькасьць — пырхаюць у квецені ля поўнай рэчкі Крэдыт, што паволі пхне цяпер свае воды ў глыбокім яры ў недалёкае возера. А за матылямі, сама быццам матылёк, ганяецца Вера. Усьцешанаму такім пагодным днём Алесю прыгадалася пачутае ў сьвятыні: “усякае дыханьне славіць Госпада”. Так яно. Птушыныя песьні, расьціннасьць, сонца... Пацеха, маладосьць... Не хапае салавейкі, бусла й жаваранка... Калі-ж ідзе пра тое “дыханьне”, дык тут няма атрутных бензінных гарадзкіх выхлапаў. Сонца, зелень, роскаш. Вера, пабачыўшы птушку робіна, цікава раскажа пра яе. Яна ў гэтай краіне роджаная, любіць прыроду.

Дзяўчына перастала ганяцца за матылямі. Ішлі, задуманыя, насычваліся адчуваньнем блізкасьці, гаварылі зрокам. І іхныя думкі былі, пэўне-ж, больш будзённымі, чымся тыя, што “славілі Госпада”.

— Алесь, ты ведаеш, мы ўжо даўно разам працуем і бачымся, але ты мала расказаў пра сябе: як ты жыў, дзе быў. Можаш расказаць?

— Гэй! — зьдзівіўся Алесь. — Я ня ведаў, што ты так добра гаворыш пабеларуску. Адкуль то раптам узялося?

Яны спыніліся. Алесь доўга і ўважна глядзеў дзяўчыне ў вочы. Дагэтуль гаварылі пераважна паанглійску, адно рэдка калі ў мову дзяўчыны прарывалася расейскае ці беларускае слова.

— Я, знаеш, мала гаварыла, але цяпер нямношка падвучылася.

— А навошта табе гэта? Ці ты нямношка падвучылася, каб са мной пабеларуску гаварыць, ці што?

— Можа так, а можа й ня так. Хачу пазнаць твой край, чытаць беларускую літаратуру, спаткаць землякоў тваіх.

— Мне вельмі прыемна такое з тваіх вуснаў пачуць. Калі магу як памагчы табе вучыцца, то калі ласка...

— Можаш, мой даражэнькі, — раптам згадзілася Вера.

“Даражэнькі”... Дагэтуль дзяўчына ніколі не назвала яго гэтым ласкальным словам. Алесь задумаўся, ці Вера цяпер думала паанглійску і ўжывала беларушчыну, ці як. Ідзе, прыкладна, пра ўжываньне таго-ж слова “дарагі”. У канадыйскай ці амэрыканскай бізнэсавай дый і ў іншай карэспандэнцыі, там, дзе ў беларускай мове ўжываецца слова “шаноўны” ці “паважаны”, на гэтым кантынэньце ды і ў самой Ангельшчыне скрозь ужываецца слова “дарагі”. Чалавек вам зусім незнаёмы, вы да яго пішаце ліст у нейкай справе першы раз, усёроўна пачынаеце: “Дарагі містар Сміт”, так і гэтак... У нашай мове гэткі зварот здаўся-б надта дзіўным. Адгэтуль у англійскай мове слова “дарагі” набыло крыху іншы нюанс ці сфэру ўжываньня, чымся ў нашай.

Прыселі на беразе рэчкі.

— Ты вельмі амбітная дзяўчына, — пахваліў Веру Якімовіч.

— Як добра чуць гэта ад майго боса. Можа дасі мне лепшую работу? — жартавала Вера. Яна ўзяла гатовы кій, што знайшла побач, варушыла ім у вадзе. Паднялася каламуць. Дзяўчына прыглядалася страказе, што быццам верталёт, затрымалася над купінай.

— Зусім не жартую. Беларускую мову вучылася! Цікава, якія там яшчэ ў цябе неспадзеўкі.

— Ты не адказаў на маё пытаньне.

— Гэта якое пытаньне? Ага, памятаю. Ты хочаш даведацца пра мяне?

— Так.

— Чаму?

— Таму, што хачу лепей цябе пазнаць.

Алесь маўчаў. Ейная парфума... Якая гэта? Ці ня бэзавая? Ледзь стрымліваўся, каб ня ўзяць дзяўчыну ў абдымкі, абцалаваць яе...

— Адкуль мне пачынаць? — спытаўся.

— З самага нізу.

Алесь усьміхнуўся, уважна прыгледзеўся рамонку-спакусе, жартаўліва пачаў апавядаць.

— Ну добра... Расказвалі мне, што нарадзіўся я ў старэнькай струхлелай хаце над раніцу, пасьля трэціх пеўняў...

— Што гэта струхлелая? Што гэта трэціх пеўняў? — адразу перапыніла яго дзяўчына.

— Струхлелая, гэта значыць спарахнелая, ці — паанглійску — rotten, а пеўні то roosters, яны сьпяваюць трэці раз над раніцу.

— Разумею.

— Расказваюць, што на сьвет памаглі мне зьявіцца дзьве вясковыя бабкі, каторыя мяне спавівалі. Тут во жанчыны родзяць дзяцей у шпіталях, а там, удома інакш... Далей апавядаюць, што я заявіў аб сваім зьяўленьні на гэты божы сьвет добрым і галасьлівым кугіканьнем ці кугаканьнем, так, як належыцца ўсім ад часоў Адама і Евы, а, — калі ты пакланяешся Дарвіну, — ад пра-пра-пра-пра-пра-пра-пра-пра-прамалпаў...

Дзяўчына ўсьміхалася і ўважна слухала.

— Калі, значыцца, я голасна заявіў пра сваё зьяўленьне на гэты сьвет божы, тады аглядалі мяне з усіх бакоў, охалі і ахалі з захапленьня, а адна бабка ўзяла верацяно, ды, — каб я круты й паваротлівы быў, — адрэзала на верацяне мой пуп.

— А што гэта верацяно?

— Spindle. Ведаеш такое нешта?

— Ага. Ну й што далей сталася?

— З таго, што мне ўдалося даведацца пра маё на гэты божы сьвет прыбыцьцё, дык тут галоўнае адно. Паколькі я з самага нізкага, так сказаць, мужыцкага ці сялянскага роду, дык там ня было прысутных ніякіх пісараў афіцыйных ні прыватных, а таму й ня было каму запісаць для гісторыі нашага народу ці маіх насьледнікаў такія важныя дэталі, як маю вагу, колер вачэй, стан здароўя мой і маткі маёй, камэнтары й гамонку вяскоўцаў і так далей, і да гэтага падобнае...

Вера хіхікала, але Алесь зусім ня траціў сур’ёзнасьці.

— Гэта геніяльна! — жартавала дзяўчына.

— Цяпер-жа, паколькі мы выясьнілі ўжо калі і як я нарадзіўся, дык трэба можа не забывацца якога я племя. Вось-жа з добрых крыніцаў, гэта значыць з аўтарытэтных вуснаў я чуў, што належу да вялікай масы людзей, пра якіх Лінкольн, здаецца, некалі сказаў, што Бог павінен гэтых людзей моцна любіць калі стварыў іх так многа...

— Ага, надзвычайна! — усьміхалася Вера.

— Іншая справа, — вельмі сур’ёзным тонам прадаўжаў Якімовіч, — што вусаты маршалак з Варшавы і ягоныя паны, пад уладай каторых я нарадзіўся, зусім не згаджаліся з апініяй Лінкальна адносна нас, добрых людзей, якіх найбольш натварыў Бог на сьвеце. Той вусаты і ўжо трухлявы марашалак ды ягоныя паны казалі, што мы ўсе — хамы, што нашая мова — хамская, што мы мусім цэлы час на паноў працаваць, як некалі амэрыканскія Негры на сваіх уладальнікаў...

— А што гэта такое хамы?

— Паводле бібліі, у Ноя быў сын Хам, якога бацька пракляў за непашану яго. Палякі хамамі называюць прымітыўных, нявучаных людзей, паанглійску назваць іх можна dopes...

— Ага, ну далей! — спанукала Вера.

— Дык Палякі нас стараліся да працы ў паноў за мізэрную плату запрэгчы. Яны, — значыцца гэтыя самыя Палякі, — думалі, што яны ёсьць найразумнейшым народам на сьвеце, а таму гэтыя нікчэмныя людзі казалі, што яны маюць права гуляць і жыць за нашыя мазалі... Кумекаеш?

— Яны вас эксплёатавалі?

— Во, во, але. Яшчэ як эксплёатавалі! Цяжка было, але неяк трывалі, бо дзе дзенешся... Ды сталася яшчэ горш, калі Гітлераў саюзьнік Сталін задумаў нас вызваліць, ці, як нам казалі, падаць нам “братнюю руку”. Гэта здарылася сямнаццатага верасьня ў трыццаць дзявятым. Перад тым Сталін і Гітлер зрабілі саюз, умову такую як гэта падзяліць ці паглынуць усіх тых меншых, што ў іх пад бокам жылі, у тым ліку й нас. І вось Сталін, калі праглынуў нас, дык адных гнаў у калхозы, а другіх, каторыя не хацелі туды, вывозіў у Сібір у канцлагеры, дзе марыў іх працай і голадам. Так дзясяткі мільёнаў людзей нячысьцік вымардаваў.

У нас дык ён выдумаў так званых кулакоў. Так назваў тых, каторыя былі лепшыя і працавітыя гаспадары на сваёй зямлі. Былі гэта бедныя сяляне, бо багатымі ў нас толькі польскія паны маглі быць... Вось-жа калі ты меў нейкі кавалак зямлі, пару коней, пару кароў, хацеў сам гаспадарыць і ўпіраўся, як цябе ў калгасны прыгон гналі, дык ты быў ужо кулак і падлягаў ліквідацыі.

Мой бацька меў сем гактараў зямлі, дзьве каровы, аднаго каня, сьвіньней пару ды авечак, некалькі курэй і гусей. Бацька быў надзвычайна працавіты, а матка шыла, дык бяз хлеба не сядзелі. Бальшавікі налажылі аграмадныя падаткі, што нельга іх ніяк было выплаціць, а тады пачалі гнаць усіх у калгасы. Бацька супраціўляўся, не хацеў, праклінаў іхны новы лад. Яго ноччу, беднага, забралі. Матка хадзіла да іх днямі і тыднямі, вочы выплакала. Прапаў чалавек. Напэўна ў Сібіры недзе, гаротніка, замардавалі...

— Твой бацька быў контррэвалюцыянерам? — сур’ёзна спыталася Вера.

— Што гэта за пытаньне? Дзе ты здабыла сваю палітычную адукацыю?

Вера ледзь ня прыкусіла язык.

— А што дзіўнага я сказала?

— Нічога такога дзіўнага, толькі што я чамусьці не спадзяваўся пачуць гэтага слова з тваіх вуснаў... Яно заўсёды было зброяй савецкіх палітрукоў і чэкістаў... Чула ты пра іх? Мой бацька быў чэсным, у Бога веруючым, працавітым і сумленным чалавекам. Яго забралі і напэўна замардавалі таму, што ня бег у калгас, а калгасы — гэта прыгон, няволя, ярмо! Разумееш?

Маўчаньне. Алесь у гэны час жадаў-бы зьмяніць тэму, расказваць казкі пра каханьне, прыгажосьць... Гэтаму спрыяў птушыным шматгалосьсем насычаны і сонцам ды квеценем напоўнены дзень. А найбольшай аздобай усяго была яна, тая, што побач яго. І чаму зь ейных прынадных вуснаў зьляцела тое зацяганае ў “імпэрыі зла” бальшавіцкімі забойцамі слова? Яно ня мела права ўварвацца гэтта дысанансам у іхную ідылію!

— А што ты рабіў у вайну?

Сур’ёзны зусім голас з тых самых вуснаў, што нядаўна адным словам мір, супакой і прыгожы настрой змарнавалі. Гэтым разам Алесь, — як быццам-бы яго пчалінае джала пеканула, — не ўглядаўся ў асмужаныя прамяністыя вочы, каб там адказу пашукаць. Не. Ці-ж яна ня ведае, што такім пытаньнем цэлы дзень руйнуе? І навошта? Нахлынула злосьць. Якраз адпаведны зарад злосьці, каб зьявіўся на помач Якімовіч-цынік, ці, — калі хочаце, — зьдзеклівы, неміласэрны , зусім няштодзённы і тысячамі хваляў апошняе вайны кіданы й крыўджаны юнак. Ён скоса зірнуў на Веру. Яна ня сустрэла ягоных вачэй, бо сканцэнтравалася на кійку, што мяшаў на беразе ракі каламуць. Быццам тое пытаньне, што пчаліным джалам пеканула Алесева сэрца, было вось такое сабе звычайнае, няважнае, абы якое...

— У вайну? Чакай, трэба прыгадаць, як гэта было, — іранічна-зласьліва ўсьміхнуўся Алесь. — Значыцца, калі гэты Сталінаў саюзьнік, геніяльны фюрэр з Бэрліну — Адольф Гітлер, — узяўся вызваляць усю рэшту сьвету ад Жыдоў і бальшавікоў ды розных там плютакратаў ды калі ён пачаў будаваць так званую новую Эўропу, я адразу скумекаў важнасьць таго, што ён робіць. На ўсходзе ад самога таго райху Гітлер вызначыў для сябе “лебэнсраўм” — жыцьцёвы прастор для сваіх арыйцаў з блакітнымі вачмі і блёнд валосамі, значыцца для “гэрэнфольку” Немцаў. А ў нас, як усім вядома, ніколі ня было добрых гаспадароў і парадку, бо ня мелі кампэтэнтных людзей у эканоміцы й палітыцы. Калі я скумекаў, што тут зьявіўся геніяльны правадыр, каторы зробіць ідэальны парадак і пабудуе свой райх на тысячу, а можа й дзьве тысячы гадоў, я тады закасаў рукавы і пабег памагаць Гітлеру будаваць той райх. Разумееш?

Перш мы, — гэта значыць я і Гітлер, — мусілі вырашыць праблему перанасяленьня. Замнога людзей было. Вырашэньне тае праблемы патрабавала радыкальных мераў. Таму я ахвотнікам кінуўся на службу, як тады называлі, ліквідатара гэных лішкаў насельніцтва, каторае Гітлеру замінала тысячагадовы ягоны райх будаваць. Работа, трэба прызнацца, ня была чыстая, але затое якая нажыва, — золата, брылянты, багацьце, — усяго хапала! Ну й зажылі мы, загулялі! А Гітлер мяне яшчэ рознымі заслужанымі ўзнагародамі надзяліў, усялякімі там кройцамі з гакамі і бяз гакаў мой эсэсаўскі мундзір удэкараваў! Эх, якая слаўная была тады для мяне жытуха настала. І каб ня гэтая нечысьць жыда-бальшавікі, то я зь Гітлерам...

— Алесь, я ня думала, што ты жартаваць з гэтага будзеш.

Рука зь кійком перастала мяшаць каламуць у рэчцы, а прамяністыя вочы, з дакорам, глядзелі на яго.

— Мне прыкра, даражэнькая мая, але я ня лічыў патрэбным перад табой спавядацца.

— Ня хочаш сур’ёзна расказаць аб тым, што вайною рабіў?

— Ды не, чаму-ж... Магу. Але чаму нельга пажартаваць?

Ён узяў дзяўчыну за падбарадок, прыгарнуў да сябе, зірнуў у ейныя вочы.

— Паглядзі, што за ідылія. Цэлы сьвет усьміхаецца, ці, як у царкве я сяньня чуў, “усякае дыханьне славіць Госпада”! Нашто пра вайну й сьмерць гаварыць? Як той паэт сказаў — жывому жыць, зьнішчэньню сьмерць! Усьміхайся, цаца мая мілая! Поўніся сваёй прыгажосьцю, красуйся!

Вера ўсьміхнулася з натугай. Рашчаравалася. Першая спроба, каб з вуснаў дзяцюка пачуць пра ягонае цёмнае прошлае, не ўдалася. Трэба будзе падыйсьці да яго зь іншага боку.

Калі ехалі ў горад, Алесь ня мог разгадаць, чаму дзяўчына нос павесіла. Магчыма, што трэба будзе знайсьці да яе іншы падыход.

17.

Антон Шпак ці раз намагаўся ўявіць сабе сытуацыю, у якой, ён быў перакананы, аднаго дня апынецца. Шпак — рэаліст, часты пэсыміст, жадаў застрахавацца ад удару, які, хаця-нехаця, прынясе яму ягонае, — як часта жартаваў, — нулявое сацыяльнае становішча ў гэтай чужой краіне. Пасьля такога бясцырымоннага звальненьня з працы ягонага сябры Эстонца, Шпак ведаў, што ягоны лёс на валаску вісеў. Прычынаю былі частыя нямогласьці, калі працаваць ня мог. Ён дзівіўся, што да гэтага часу неяк утрымаўся.

Адылі, нягледзячы на такую псыхалягічную застрахоўку перад магчымым ударам, усё-ж вытрымаць яго цяжка было. Дый здарылася тое ліха тады, калі пісьменьнік яго найменш спадзяваўся. За апошні месяц не прапусьціў ніводнага дня працы, хоць і адчуваўся фізычна змораным. Аднае раніцы, калі зьбіраўся дадому, наглядчык паклікаў яго ў кантору.

— Мы пастанавілі звольніць вас з працы.

Цьвярды, няветлівы голас. Укалоў, ашаламіў урадніцкі тон. Чалавек, здавалася, думкаю і да гэтага быў падрыхтаваў сябе. Але праца, якая-бы яна ні была, гэта якар, на якім трымалася ўся чалавечая годнасьць у змаганьні зь ліхам у чужой краіне. Цяпер гэны якар паднялі і Антон Шпак апынуўся на шляху, які бег у тупік. Наперадзе — нумар на лісьце беспрацоўных, адна маленькая бездапаможная фігурка ў дзяржаўнай статыстыцы.

— Мне здаецца, што ня мушу вам казаць пра прычыны... — трашчэў сухі, калючы голас урадніка. — Замнога няпрысутнасьці. Мы ня можам апэраваць гатэлем бяз сталае абслугі.

— Навошта выясьняць... Усё й так зразумела. Мне прыкра...

— Няхай вам ня будзе прыкра за мяне, — адказаў ураднік.

— Прабач, але навошта лішняя гаворка? Каб мяне ўкалоць? — павысіў пісьменьнік свой голас. Наплывала злосьць. — Давай палагодзіць фармальнасьці.

— Атрымаеш кнігу страховачную і грошы як адчынецца канцылярыя.

Шпаку хапіла таго гатэлю. Палагодзіўшы свае справы, хаця змораны, пастанавіў ісьці дахаты пехатою. Быў гэта раньні ruch hour — гадзіна-сьпешка. Вялізная маса людзей, — хто на “сваіх дваіх”, а найбольш аўтамабілямі, — усё гэта ў імклівым руху; аўты запаўнялі свае стаянкі, энэргіяй новага дня гаманілі фабрыкі, крамы, канторы. Магутная ў сваім кіпучым пераліве артэрыя жыцьця, якой кіравалі правы існаваньня і вызначаныя мэты. Натоўпы каля трамваяў, аўтабусаў і тралейбусаў, каля падземнае чыгункі, суцэльныя, амаль упрытык адзін да аднаго, вужы аўтамашынаў. Усё гэта нармальнае і рацыянальнае для ўсіх, апроч аднаго, капрызным лёсам зьняможанага і зноў на рынак беспрацоўных выкінутага чалавека.

Шматлюднасьць падчас гадзіны-сьпешкі цяпер паўстала перад вачмі Антона Шпака бяздушнай машынай. Яна ноччу спынялася, яе складныя часьці рассыпаліся на свае вызначаныя месцы, адпачывалі. Цяпер-жа тыя часьці зноў займалі раней вызначаныя месцы й машына пачынала гул працы й прагрэсу. А ці быў гэта прагрэс? Ці ня круціліся ўсе гэтыя людзі навокал бяз мэты? Ці ня была гэта пагоня за ілюзорнай зьявай?

Званы на ратушавай вежы адзначылі дзявятую. Людзям пачаўся працоўны дзень, а Антону Шпаку мінуў яшчэ адзін сэктар часу ў падарожжы ў нікуды... Ён нядаўна выбыў з тае агульнае машыны, што выплюнула яго бязь ніякага шкадаваньня, бо быў-жа занадта слабым, каб далей несьці адпаведны цяжар. Такім чынам ён быў цяпер нікім і нікуды ня йшоў. А ці запраўды быў ён нічым, на шляху ў нікуды?

Антона Шпака ведалі суродзічы й чужынцы. Зь ягонымі словамі і ідэямі змагаліся супраць ненавісных ворагаў. Для Беларусаў ён стаўся сымбалем непахіснае веры ў перамогу й вызваленьне бацькаўшчыны. А якая цана яму на гэтым баку акіяну, дзе адзіным сымбалем амэрыканскага сьвету, як здавалася яму цяпер, быў усемагутны даляр? Беларускія грамадзкія і рэлігійныя інстытуцыі на эміграцыі трымаліся на дабравольнай і ахвярнай працы ды грашовых складках сваіх сяброў. Камэрцыйных установаў новая эміграцыя ў гэны час яшчэ была не стварыла. Малыя зарганізаваныя групы не маглі ўтрымліваць платнага пэрсаналу.

Мог-бы Антон Шпак працаваць у радыё “Вызваленьне” ў Мюнхэне, што рыхтавала й перадавала адмысловыя праграмы для сваіх слухачоў за “зялезнай заслонай”. Вядома, што бальшавікі гэныя радыёпраграмы глушылі як маглі. Зьмест радыёматар’ялаў ішоў празь сетку цэнзуры. Будзь аўтаматам, тлумач чые-небудзь скрыпты, прытрымлівайся інструкцыяў пры аўтарстве сваіх тэкстаў, адным словам працуй пад цэнзурай.

Антон Шпак паставіў-бы Амэрыканцаў у шэраг зялёненькіх навабранцаў на фроньце праблемаў зьвязаных з паняволенымі чырвона-фашыстоўскай Маскоўшчынай народамі. Русіфікацыя нерасейскіх моваў і звужэньне сфэраў іх ужываньня, нацыянальная культура на савецкі лад, цалкам падпарадкаваная цэнтру гаспадарка, немажлівасьць абмену інфармацыі і ведаў зь перадавым культурным і навуковым замежжам, нутраныя мэтады поўнае кантролі й рэпрэсіі ўсіх паняволеных народаў у “імпэрыі зла”, камуністычная партакратыя і камандна-бюракратычная сыстэма кіраваньня, Гулаг і генацыд паняволеных народаў — вось некаторыя з галоўных дзялянак “саветалёгіі” куды адно пасьля вайны пачалі падарожнічаць амэрыканскія калюмбусы.

Амэрыканскія навабранцы часта дыктавалі табе розныя мудрасьці, звычайна зачэрпнутыя імі раней з розных крыніцаў белых расейскіх адзінанедзялімцаў. Яны мелі нахабнасьць пераконваць людзей такога выдатнага прэстыжу як Антон Шпак, што яны ведаюць лепшыя шляхі змаганьня з камунізмам... Наіўнасьць, дзе твае межы? Награмадзілася маса праблемаў у супрацоўніцтве з тымі зялёнымі амэрыканскімі экспэртамі і спэцамі, якія сваёй сьлепатой у расейскіх і савецкіх справах адпіхнулі ад супрацоўніцтва шмат аўтарытэтных людзей, якія паходзілі з краінаў паняволеных цяпер Масквою.

Славістыка пры канадыйскіх унівэрсытэтах ня мела праграмаў беларусаведы. Выкладаньне расейшчыны абсадзілі Жыды. Галоўнае, што аставалася для Антона Шпака — творчая праца ў беларускай літаратуры і журналістыка. Даходу адсюль амаль ніякага. Беларуская эміграцыя, у вялікай меры палоханая бальшавіцкімі шантажамі й пагрозамі, усё-ж жыла, стварыла свае рэлігійныя, культурныя, навуковыя і грамадзкія інстытуцыі, сваю прэсу. Антон Шпак павінен быў падтрымліваць раськіданы прынамся на чатырох кантынэнтах беларускі эміграцыйны арганізм. А з чаго самому жыць? Быццам Богам пасланы Алесь Якімовіч часта яму памагаў і Шпак ведаў, што на яго можна спадзявацца ў выпадку якой патрэбы. Хапіла адно Алесю затэлефанаваць. Праўда, — заўсёды дакучала Шпаку гэтая думка, — ён не хацеў сядзець цяжарам на чужых плячох. Балела ўсьведамленьне таго, што ня меў доступу да мільёнаў беларускамоўных чытачоў, што ня мог на сваё пражыцьцё зарабляць сумленнай творчай працай.

Калі пасьля двухгадзіннай дарогі пісьменьнік вярнуўся дамоў, у сваёй паштовай скрынцы пры дзьвярох знайшоў туга напакаваны, вялікіх разьмераў канвэрт. Мясцовы штэмгаль. Беспамылкова напісаны ягоны адрас. Адрасу высланьніка няма. Шпак доўга прыглядаўся канвэрту, выпіў шклянку сьцюдзёнай вады, сеў на канапу. Прыслалі яму газэтку “Голас радзімы”. Зь пярэдняй бачыны нахабна сур’ёзным тварам нейкі там “герой працы” абяцаў выканаць і перавыканаць чарговую норму ў імя такога-то зьезду “роднай партыі”. Антон Шпак нядаўна перабраўся сюды на гэтую новую кватэру. Завяртанская разьведка жыве й дбае пра аднаго Антона Шпака, ад сяньняшняга дня чалавека ў нулявой пазыцыі між грамадзтва гаргары Канады.

“Вяртайцеся, суайчыньнікі, дамоў! Радзіма вас кліча!” — крычала другая бачына. Здымкі дарагіх кажнаму беларускаму выгнаньніку гістарычных месцаў і нацыянальных сьвятыняў. Зірнуўшы на іх, нальецца сэрца болем па страчанай зямлі. Гэны-ж артыкул, што заклікаў вярнуцца на “ўлоньне дарагой радзімы” падпісала група ведамых людзей. Шпак знаў некаторых зь іх. Ці іх раіліся як зьвяртацца да “суайчыньні каў”, ці яны далі згоду, каб ужывалі іхныя прозьвішчы пад заклікам? Зь некаторымі зь іх Шпак сустракаўся “за кратамі”. Цяпер, як выглядае, яны, пэўне-ж не сваёй воляй, сталіся шчупальцамі ўдушлівага бальшавіцкага актопуса. Не, гэта ня быў іхны голас. Зямля бацькоў дрыжэла ў цяжкіх пакутах, а “чужак-дзікун” намагаўся загнаць у Гулаг тых сыноў і дачок забранае зямлі, каторыя за мяжой стараліся клікаць усіх на помач паняволенаму народу. Некаторыя Шпакавы сябры сталіся прыладамі маскоўскіх злачынцаў, прынадай. Шпак перажыў некалі цяжкія часы й ніколі не заламаўся духам. Дык няхай клічуць. Ведама чый гэта голас.

Шпак затэлефанаваў у Трыфты Тоні, папрасіў сакратарку, каб перадала Алесю Якімовічу просьбу адведаць яго вечарам. Пасьля гэтага пісьменьнік памыўся ў ваньне пад дожджыкам і лёг спаць. Сон прыйшоў раптоўна, але мучыў нейкімі трывожнымі прывідамі. Разбудзіў яго стук у дзьверы. Зьявіўся Алесь. Было каля шостай гадзіны вечарам.

— Што ў вас новага? — спытаўся Алесь пасьля таго, як Шпак памыў твар сьцюдзёнай вадой, зашпіліў кашулю. Галава яго была цяжкая, твар выглядаў змучаным.

— Я вольны, як птушка, — адказаў Шпак.

— Звольнілі?

— Так.

— Не магу сказаць, што гэта неспадзеўка.

— Не, зразумела, што не.

Трывала доўгае маўчаньне.

— Ці ня мог-бы ты паглядзець, каб знайсьці для мяне які занятак у гэтай тваёй краме? — ня так спытаўся ў Алеся, як разважаў быццам сам з сабою пісьменьнік.

— У нас, як ведаеце, тэмпо-тэмпо, дай Божа! Вечная пагоня з найбольшым разгонам, — паволі, з націскам на кажным слове, гаварыў Алесь. — Вам трэба нешта больш лёгкае і абавязкава не такое, як у нас, тэмпо. Выглядае, няма патрэбы пытацца зь якой прычыны вас звольнілі?

— Няма, апроч...

— Апроч чаго?

— Ня ведаю, ці мае гэта нейкае значэньне... Мяне зьдзівіў час майго звальненьня. За апошні месяц я не прапусьціў ніводнага дня. Пасьля таго, як яны звольнілі Эстонца, я стараўся, разумееш... і не спадзяваўся якраз цяпер...

— Вы мяркуеце, што тут, як Немцы кажуць, недзе ein Hund begraben?

— Можаш сам угадваць.

Зноў маўчалі. Алесь ня мог назваць пісьменьніку запраўднае прычыны, чаму ён ня зможа ўладзіць яго на працу ў Зэпмана. Шпак быў слабы, фізычна нямоглы. Калі-б яго наняць, а пасьля зь нейкай прычыны звольніць, чалавек мог-бы мець удар сэрца. Шпак зачасаў свае срэбраныя валосы, выцягнуў палавіну цыгарэты з пачкі Плеерс.

— Закурыце маю, — прапанаваў Алесь.

— Дзякую.

Шпак падыйшоў да полкі ў куце, каб пашукаць брытвачку ды перарэзаць цыгарэту.

— Навошта разразаць яе? Курыце цэлую.

— Прывычка, — адказаў пісьменьнік. Ён палажыў брытвачку на полку. Прыкурылі. Здавалася, што будзільнік на камодзе галасьней пачаў лічыць час, як-бы прынагляючы мужчын прадаўжаць спыненую гутарку.

— Занятыя моцна ў краме?

— Ага, навал працы. Я думаў...

— Што думаў?

— Чаму вы не маглі-б зарабіць на сябе пісанінай?

— Як? — зацікавіўся Шпак.

— Ёсьць такая літаратура, на якую тут заўсёды добры спрос. Яе называюць папулярнай, ці як там. Рынак на яе расьце, яна дае фінансавы прыбытак.

Алесь змоўк, пасьля дадаў:

— Ня турбуйцеся пра мову, перакладчыка няцяжка знайсьці.

— Якую гэта такую літаратуру ты маеш на думцы, Алесь? Сэкс і крымінал?

— А чаму-б не?

Ізноў маўчаньне. Шпак устаў з канапы, уважна паглядзеў Алесю ў вочы і, пераканаўшыся, што Алесь разважаў усур’ёз, падыйшоў да вакна, зацягнуўся ўжо напалову скуранай цыгарэтай.

— Я запраўды не магу зрабіць табе аніякага закіду за такую прапанову, — гаварыў пісьменьнік ціха, але тым асаблівым голасам, якім заўсёды выяўляў пачуцьцёвае напружаньне. — Магчыма мяркуеш, што ў маіх абставінах можна і такім спосабам на хлеб зарабляць. Мушу табе, браток, сказаць, што ня цяміш што для мяне азначаў-бы такі творчы паварот. Маю на думцы сваё духовае “я”. Скажу табе адкрыта: некалі мне самому прыйшла такая ідэя ў галаву, але яе хутка адкінуў. Падумаў, што мне небясьпечна нават абмяркоўваць такое нешта... Гэта праўда, што так званая тут папулярная літаратура не патрабуе вялікай фантазіі. Складнікі яе даўно й шырока вядомыя, толькі бываюць розныя варыянты з рознымі дозамі накалу. Добра яшчэ мець у такім стылі набітую руку. Гэта няцяжка. Не магу сказаць, які зь мяне мог-бы быць майстра, ня маючы практыкі ў такой пісаніне. Мяне параліжуе самая задума. Такая творчасьць была-бы для мяне ня менш як прастытуцыяй душы для грошай. Фу, што за ідэя!

— А чаму-б ня пісаць пад псэўданімам? — раіў далей Алесь.

— Справа ня ў тым, каб схавацца ад некага, але самога сябе не абдурыш.

Якімовіч зразумеў. Шпак утрымаўся высокаякасным і вельмі цэнным пісьменьнікам перадусім таму, што захаваў чалавечую годнасьць і чыстае сумленьне. Творчае літаратурнае мастацтва ставіў на высокі п’едэстал. Да тварцоў так званай вулічнай, або папулярнай літаратуры адносіўся з пагардай. Шпакавы творы — пераважна сьвет цярпеньняў, высокай цноты, ахвярнасьці. Запрыгоненыя ішлі ў бой за свабоду. Зь іншага боку — каламуць дэспатычнае крывадушнасьці, распусты, махлярства, бязбожніцтва, забойства з боку “сільных сьвету гэтага”. Суродзічы бачылі ў асобе Шпака ня толькі выдатнага пісьменьніка, але вялікага змагара за вызваленьне Беларусі зь няволі маскоўскай каляніяльнай імпэрыі.

Хаця ў некаторых творах Шпак не абмінаў эротыкі, але яна ня была самамэтай, а толькі пабочным элемэнтам высокага ідэалізму. Гэта на цэлы Эвэрэст вышэй той “літаратуры”, якая гэтта за акіянам масава тварылася для шырокага рынку.

Шпакавым творам цяжкая была дарога ў іншамоўныя рынкі перадусім таму, што Беларусь была ў маскоўскай няволі, у захаднім сьвеце мала хто ведаў пра яе наагул. Калі ў Аб’еднаных Нацыях сядзеў прадстаўнік ад БССР, дык яго і прадстаўніка савецкай Украіны лічылі як-бы ўзнагародай у якасьці двух галасоў у міжнароднай арганізацыі за тытанічныя ахвяры Маскоўшчыны ў вайне з фашыстоўскай Гітлеравай Нямеччынай. Пазыцыю маскоўскіх марыянетак — савецкай Беларусі ці Украіны, — на міжнароднай арэне можна было вызначыць найлепш той прыказкай: ні рыба, ні мяса! Нешта непаважнае гэта. Калі ворагі Беларусі на дыпляматычнай міжнароднай арэне не маглі цяпер, пасьля другой сусьветьнай вайны, ужываць валуеўскага “не было, нет и не будет”, дык усёроўна трымаліся думкі, што Беларусь ня была, ня ёсьць і ня будзе самастойнай дзяржавай.

— Так што ня будзем пра гэта гаварыць, — заключным тонам сказаў Алесь. — Ёсьць у мяне яшчэ адна ідэя. За пару дзён, магчыма, скажу вам пра яе.

— Праца?

— Магчыма нешта падобнае, хоць я няпэўны тут... Адзін з маіх наглядчыкаў у краме мае брата, уласьніка адпачынкавага рэсорту на поўначы. Гэта прыблізна тры гадзіны язды адгэтуль аўтам. Як я быў у яго дык меў уражаньне, што яму патрэбныя рукі. Калі ім трэба чалавека, каторы-б даглядаў траву, абслужыў бензінную помпу, нейкі там плот ці што направіў, адным словам вось такі падручны памочнік...

—Гэта быў-бы здабытак, — адразу згадзіўся пісьменьнік. — Ці ёсьць там блізка дзе рыбу лавіць?

— Як-бы для выгады гасьцей, рака цячэ празь ягоны луг. Тут-жа й цудоўны лес, а збоку — возера. Ці-ж ня добра было-б маленькім трактарам і касілкай зрэзаць траву, напоўніць некаму ў аўце бак бензіны ды пасьля пайсьці і выцягнуць з ракі колькі прыгажуноў фарэляў? Як вам падабалася-бы такое?

— Во, во, такая праца якраз для мяне! — павесялеў Шпак.

— Надзвычайна. Я пранюхаю, што і як. Вам цяпер патрэбны добры адпачынак, здаровае і лугом ці лесам насычанае паветра, добрыя харчы. Гэтага ўсяго там ёсьць уволю. Што-ж да заплаты, — ня ведаю, — прыдзецца згадзіцца на тое, што ён дасьць. Ды гэта ўсё яшчэ ў будучыні. Цяпер-жа мяне жывот упікае, што я пра яго забыўся. Запрашаю вас на вячэру.

— Добра, калі так прыгожа просіш, — жартаваў Шпак.

— Прашу, калі ласка.

— Яшчэ адно, — прыгадаў Шпак. — Хачу паказаць табе вось што.

Ён падаў Алесю канвэрт і “Голас радзімы”. Алесь уважна агледзеў іх.

— Лёкальны штэмпаль. Нікчэмнікі, яны за вамі па пятах! — злосна гаварыў Якімовіч. — Няма-ж на іх пакуль што з нашага боку ніякай паганякі!

18.

Пасьля паўдня ў тойсамы дзень, калі Шпака выкінулі з працы, Ніна Ляскін тэлефанавала Капшуну. Яна карысталася тэлефонам з публічнай будкі. Наагул, згодна кансьпірацыйных правілаў, ёй было дазволена тэлефанаваць у выключных выпадках. Сяньня Ніна мела іншыя пляны на вечар, але Капшуна не жадала бачыць у сваім памешканьні ў прысутнасьці Веры, якая магла-б пачуць нешта, што ёй не належалася. А адкладаць такую важную для Капшуна навіну Ніна не магла.

— Маю добрую навіну, — казала яна ў трубку, калі адазваўся Капшун. — Шпака звольнілі з працы. Ліо казаў мне, што крышку трэба было падмазаць, каб паслухаў.

— Маладзец ты, дзеўка! Я ўжо нямношка беспакоіўся...

— Грыша, як ты мог! — дакарала Ніна. —Я-ж табе казала, што слова датрымаю.

— Ведаю...

— Ці я цябе калі падвяла?

— Было пару разоў...

— Разумею. Ну ведаеш, не спадзявайся, што кажны раз, як толькі пальчыкам кіўнеш, то да цябе зараз у абдымкі пабягу.

— Я-ж многа не вымагаю, а ты гэтае дабро на рынак не панясеш, Ніначка...

— Уважай ты, прагавіты, калі хочаш каб наша справа добра ішла.

— Магу цябе сяньня вечарам пабачыць?

— Нет, ніяк...

— Чаму?

— Мая субкватарантка будзе дома.

— Ну ладна ты, языкаватая красавіца, не хачу цябе гнявіць. Цяпер-жа пра гэтага пісаку... Я забясьпечыў яго адпаведнай літаратурай. Ён павінен быў яе ўжо атрымаць.

— Думаеш, што табе ўдасца яго зламаць?

— Спрабую. Стары нягоднік павінен мець свае слабасьці. Калі зломім, — добра, калі-ж не, — тады...

— Тады што?

— Можна будзе нешта больш радыкальнае.

— Ты думаеш пра “настаяшчую абработку”?

— Казаў-жа табе некалі, што не раблю на сваю руку. Трэба будзе зь кім-небудзь параіцца...

Ніна Ляскін дагадвалася на каго Грыша намякаў. Здавалася ёй, што Капшун і той “нехта” выконваюць заданьні з самага верху. Яе спэцыяльная пазыцыя — многія кантакты на працы й вонках яе — спрыяла “дзелу”.

— А як адносна дзяўчыны? — пытаўся Капшун.

— Нічога, усё ў парадку. Яна такая нямношка засьценчывая, праводзіць час з тым Якімовічам. Рэдка расказвае мне пра што яны гавораць.

— Можа быць элемэнт небясьпекі, калі-б яна ўтрэскалася...

— Яна ненадзейная?

— Была окэй. Заўсёды трэба вока дзяржаць на непрадбачаным. Разумееш?

— Буду старацца.

— Што я маю асабліва на думцы... Сьлядзі за зьменамі ў яе паводзінах. Калі што, ведаеш...

— Мяркую, што так.

— Чаму-б табе не заглянуць да мяне сягоньня? Або можа дзесьці спаткаемся?

— Прабач, не магу.

— Штосьці важнае замінае?

— Для мяне важнае. Пацярпі.

— Ты заслужыла яшчэ на адзін пацалунак за тое, што вытурыла з працы таго нягодніка. Я затрымаю яго для цябе...

— Затрымай для сваёй цешчы, любоўнік!

— Ну, не...

— Бывай. І паведамі мяне, калі цябе запраўды прыпрэ.

— Ты цынік!

Ніна павесіла трубку. Грыша напэўна дадумаўся, што яна сяньня мае сустрэцца зь іншым. І калі яна зажадае мець Грышу, ён будзе там, дзе бывае заўсёды.

19.

Была гэта невялікага разьмеру, у чорнай плястыковай вокладцы, з абношанымі-працёртымі кутамі запісная кніга. Відаць па вокладцы й бачынках, што часта ўжывалася. Тыповы запіс, прыкладна, такога зьместу: Язэп Сноп, нар. у Н., 1925 г.; радня ўдома ў калгасе. Нэгатыўны да камунізму, нявыразная паліт. ар’ентацыя. Таракан у саладусе. Цяперашні адрас: 1113 Вінэт вул., Мантрэал, 36. тэл.: 374-8602.

Алесь любіў гумар, а таму і ў запісную кніжку траплялі некаторыя “кавалкі”. Напрыклад, ці чулі вы як адзін наш суродзіч спасьцярог калі сусед ягоны, гэткі-ж, як і ён, імігрант, у гэтым капіталістычным сьвеце ўжо дарабіўся? — Глянь ты на яго! — казаў ён сябру свайму. — Чалавек ужо дарабіўся. Ён і ягоная сям’я ўжо тэлевіжан вачуюць!

Слова вачуюць — гэта ад англійскага to watch — глядзець. Людзі, бачыце, ужо глядзяць тэлебачаньне. А здарылася тое ў пяцідзясятых гадох, калі тэлевізары дорага каштавалі. Вось чаму чалавек, каторы мог купіць дарагі апарат і меў час глядзець праграмы розныя — чуеце? — ужо дарабіўся ў гэтай капіталістычнай краіне. У чорнай кніжцы, што была некалі неразлучным спадарожнікам Якімовіча, было шмат такіх нататак. Для Трыфты Тоні яму даводзілася падарожнічаць і палагоджваць розныя інтарэсы, а ягонае сяброўства ў управе Згуртаваньня Беларусаў накладала дадатковыя абавязкі. Трымаў кантакты з многімі сябрамі арганізацыі, пашыраў нацыянальную і арганізацыйную літаратуру. Прыдбаў многа сяброў і награмадзіў матар’ялу адносна апазыцыі. У гэтай апошняй групе бачыў ня толькі людзей няпрыязных для сябе ці беларускіх актывістаў, але й так званых тараканоў у саладусе — чыстых матар’ялістаў, проста гультаёў і розных колераў ханжу, што адно пра сябе дбала.

Магчыма, што Алесь ня чуў пра Франца Бэйкана, але жыцьцё падказала яму, каб трымаўся ягонага правіла: Трактуй сваіх сяброў так, як быццам-бы яны мелі стацца тваімі ворагамі, і глядзі на ворагаў, як быццам-бы яны маглі стацца тваімі прыяцелямі. Накш гаворачы: трымай усюды адкрытыя вочы, вушы й дзьверы. Ззамоладу лёс навучыў Алеся як важна мець інфармацыю адносна людзей. Яе трэба было ня толькі зьбіраць і парадкаваць, але й цэлы час абнаўляць. Найбольш адносілася гэта да людзей палітычна актыўных.

Чорная кніга багацела нататкамі. Ці раз даводзілася Алесю думаць, што камуністы былі-бы надзвычайна задаволеныя, калі-б такая кніга трапіла ў іхныя рукі. Калі Давід Зэлман затрымаў Алеся на базе і наладаваў на яго немалы цяжар даўгіх гадзінаў, Алесь неяк забыўся пра тую чорную запісную кнігу бо яна была цяпер яму непатрэбная. Ляжала падсунутая пад большыя кнігі на полцы ягонай сьціплай хатняй бібліятэкі. Алесь любіў чытаць і ці раз, зьвяртаючыся да сваіх улюбленых аўтараў, спасьцерагаў на полцы малую запісную кнігу, мяркаваў што зь ёю зрабіць, ды так і пакідаў яе там, дзе была дагэтуль. Бальшыня адрасоў з Алесявай запісной кнігі перайшла і да сакратара арганізацыі, хоць усялякія дробныя інфармацыі Якімовіч затрымаў для сябе.

Рашчараваная Алесевым сарказмам пра ягоныя ваенныя гады, Вера прадаўжала свае пошукі. Сустракалася зь Якімовічам, хадзілі разам у кіно, на танцы ці ў тэатры. Паступова дзяўчына даведалася шмат чаго з Алесевага мінулага, але цёмнай астаўся для яе ягоны ваенны пэрыяд. Вера зацікавілася беларускай літаратурай. Алесь выказаўся, што Максім Горкі, якога яна ці не найлепш ведала, будзе даволі мізэрна выглядаць у параўнаньні зь Янкам Купалам, Коласам, Багдановічам. Калі-ж дзяўчына пыталася дзе можна дастаць іхныя творы, Алесь параіў ёй пакарыстацца ягонай собскай бібліятэкай, у якой ён згуртаваў усе эміграцыйныя выданьні беларускае клясыкі.

— Бяжы да мяне калі захочаш. Усе мае пісьменьнікі й паэты зь вялікім гонарам возьмуць цябе ў абдымкі й пазнаёмяць із сваімі гэроямі.

Падчас ейнае візыты, Алесь параіў ёй выбраць што хоча зь ягоных кнігаў, а сам пайшоў у кухню, каб нешта нарыхтаваць. Вера спасьцерагла, што да беларускай клясыкі прысуседзіліся Міцкевіч, Гэмінгвэй, Томас Ман, Конрад, Дастаеўскі, Агата Крысты й іншыя. Зрок ейны затрымаўся на малой кнізе з вокладкай чорнага колеру, шыйка якой выглядала спад нізу кнігі твораў Оскара Ўайлда. Дзяўчына выцягнула тую кніжачку і гартаючы, хутка спанатрыла што за скарб трымала ў сваіх руках. З кухні чуваць быў бразгат пасуды. Калі Алесь вярнуўся ў сьвятліцу з наладаваным закускай і напіткамі падносам, малы чорны блакнот бясьпечна ляжаў у Верынай сумачцы а сама яна гартала Шпака.

— Варта табе яго прачытаць, — сказаў Алесь пра Шпака. — Ён ёсьць надзвычайным пісьменьнікам.

— Магу пазычыць гэту кнігу?

— Калі ласка, бяры.

Вера ледзь не правалілася пасьля, калі ўжо выпілі віна й закусвалі каўбасой.

— Ведаеш, Верачка, — жартаваў Алесь, — я заўсёды даводзіў, што найлепш пазнаеш дзеўку, калі заглянеш у ейную сумачку, ці, як у нас дома кажуць, торбачку. Магу я заглянуць у тваю?

Гэтак гаворачы, Алесь выцягнуў руку, каб узяць сумачку Веры з кракадзілавай скуры, што ляжала побач.

— Чакай, стой! — запярэчыла перапалоханым голасам дзяўчына.

Зьдзіўлены такой нечаканай рэакцыяй на свой жарт, Алесь глядзеў на зьбянтэжаны дзяўчынін твар.

— Ты, відаць, перапалохалася, як-бы там нейкі вялікі скарб трымала.

— I am sorry, толькі... толькі я не хацела...

— Разумею. Ты там схавала тайную лісту ўсіх варожых агентаў, — паблажліва жартаваў Алесь і гладзіў Верыну руку, заглядаючы ў яе вочы. — Так што давай яшчэ вып’ем.

Ён напоўніў пузатыя кілішкі на высокіх ножках чырвоным портвіном. Вера, як выглядала, вярнула сабе поўную раўнавагу, павесялела і ўсьміхнулася, а хлапец і не падазраваў, што жартам ледзь не раскрыў ейную таямніцу.

Капшун ледзь не падскочыў з радасьці, гартаючы Якімовічаў блакнот. Ён сказаў Веры, што блакнот тымчасам затрымае, а пасьля, — не адразу, а так за дні тры ці чатыры, — трэба яго вярнуць назад. І за дні тры Грыша аддаў Веры чорную кніжачку.

— Інфармацыі цэнныя. Не магу ня выказаць з гэтай прычыны надзвычайнага задаваленьняз так удачнай работы. Але ты, — ён тут затрымаўся і ўважна глядзеў дзяўчыне ў вочы, — ты мусіш прадаўжаць сустракацца зь Якімовічам і дакладваць мне аб ім, як раней. Панятна? А чалавек, да якога ты далжна дабрацца гэта Антон Шпак. Чула пра яго?

— Чула. Мне Якімовіч расказваў аб ім.

— Цудоўна! Пастрайся, каб цябе зь ім пазнакоміў. Узнай як ён жыве, што робіць, якія мае планы. Надзеюсь, гэта цябе не азадачыць?

— Ды не.

Тыдзень пазьней Вера зноў зайшлася да Алеся, каб нібыта замяніць кнігі. Калі Якімовіч адлучыўся на кухню, малая кніжка з чорнымі вокладкамі апынулася пад кнігай твораў Оскара Ўайлда.

20.

За кароткі час пісьменьнік Шпак усьведаміў сабе, што і ён, у ліку іншых выдатных Беларусаў у дыяспоры, апынуўся пад скрыжаваным агнём маскоўскіх злачынцаў і іхных бэсэсэраўскіх падхалімаў. Кагадзе меў пэўныя сумлевы, што бальшавікі неяк памаглі выкінуць яго з працы. Цяпер-жа асновы тых сумлеваў зьнікалі. Праясьнялася. Лісты прыходзілі ці ня кажны дзень. Звароты амаль пасяброўску дарагім і ласкавым тонам. Старшыня камітэту завяртанцаў з Бэрліну нейкі энкавэдыст Міхайлаў, быццам дбайны бацька, турбаваўся пра лёс суродзічаў, кінутых у эміграцыйную нядолю. Вось як яно! І ў закліках, — мотто амаль жыўцом зь бібліі: “Вяртайцеся на ўлоньне радзімы, блудныя сыны й дочкі. Калі й саграшылі, бацькаўшчына вам выбачыць”.

Лісты падрыхтаваныя машынапіскай, адбітыя на рататары, а іншыя — рэгулярным кніжным шрыфтам. Ішлі-ж яны ня толькі да Антона Шпака, але й да іншых выгнаньнікаў высокае рангі. І прасілі такім мілым-прамілым тонам, каб вярталіся ў абдымкі дарагой і кахаючай іх бацькаўшчыны, якая і прыгарне, і накорміць, і...

Гэтта-ж побач, зусім адкрыта — пагрозы. Усе вылюдкі, бандыты, фашыстоўскае ахвосьце, здраднікі, каторыя й цяпер паклёпы майструюць на “родную ленінскую камуністычную партыю” і на “сацыялістычную радзіму”, — усе яны ў свой час будуць трымаць адказнасьць перад народнымі судамі. Во як! Яны прападуць, як зьнікае пена ад карабля ў акіяне. Дык вось — чада мои, — вяртайцеся на радзімы ўлоньне. Хадзеце й сядайце за падрыхтаваны для вас сямейны стол, сярод радні й сяброў спажывайце плёны зямлі роднай, а заўтра, закасаўшы рукавы, станавіцеся побач, памагайце ліквідаваць ваенныя руіны.

У чым-жа сіла такіх крывадушных заклікаў? Апэлявалі яны да патрыятызму і эмоцыі людзей, што апынуліся ў нялёгкай духовай ці матар’яльнай сытуацыі. Надта добра змайстраваны падман, які вялікай моцай прамаўляў да выгнаньнікаў, што ня мелі гэтта, — за межамі Гулагу, — фізычных сілаў і духовай вытрываласьці, каб будаваць сабе нейкую больш-менш нармальную будучыню. Людзі старэйшыя, або тыя, што ня мелі тэхнічнае адукацыі, апынуліся ў цяжкой сытуацыі. Завяртанцы з таго бэрлінскага камітэту напалохалі і так званых простых сялянаў ці індустрыяльных работнікаў. Замежная сетка бальшавіцкіх агентаў таго камітэту зьбірала весткі пра ўсіх так званых суайчыньнікаў, рабіла лісты іхных сваякоў, што былі ўдома; ствараліся пры гэтым чорныя лісты так званых грахоў перад радзімай у часе “вялікай айчыннай вайны”. Напалоханыя бальшавіцкім шантажом Беларусы не маглі весьці нармальнае карэспандэнцыі із сваім сваякамі, што жылі ў маскоўскім ярме. Згодна так званых правоў, ці бяспраўя грамадзянаў эсэсэрыі, сувязь з заграніцай была крыміналам. Напалоханыя бальшавіцкімі шантажамі, шматлікія Беларусы за мяжою трымаліся таксама воддаль ад беларускіх арганізацыяў. Гэта, — верыце, ці не? — калі-б бальшавікі даведаліся пра іхны ўдзел у беларускім грамадзкім жыцьці за межамі “сувэрэннай БССР”, магло-б сьцягнуць рэпрэсіі на іхных сваякоў.

Цікавая і зусім неабходная застрахоўка, для бясьпекі жыцьця “блудных сыноў і дачок” ды іхных сваякоў у маскоўскім прыгоне, наглядалася ў эміграцыйнай прэсе. Лісты ахвяраў на выданьне газэтаў і часапісаў поўніліся рознымі ініцыяламі, скаротамі, або псэўданімамі. Шматлікія выгнаньнікі высьцерагаліся, каб ня трапіць на якія груповыя здымкі, што зьмяшчаліся з нагоды розных урачыстасьцяў ці збораў у беларускай эміграцыйнай прэсе. Яны пераканаліся, што НКВД-КДБ зьбірае ўсё ў свае архівы, студыюе кажны твар, пры помачы сваіх агентаў на эміграцыі трымае пільнае вока на найбольш актыўных антыкамуністах. Некаторых выдатных людзей, у тым ліку і зь Беларусаў, КДБ рукамі сваіх агентаў ліквідавала. Добрасумленныя суродзічы нашы, што ўжо прыжыліся на эміграцыі і матар’яльна маглі памагчы сваяком на паняволенай бацькаўшчыне, баяліся гэта рабіць, каб не сьцягнуць на сваякоў якую рэпрэсію з боку акупацыйнага рэжыму.

Як ацаніць маштаб шкоды, што бальшавікі ўчынілі беларускім нацыянальным арганізацыям грамадзкага, палітычнага, рэлігійнага, навуковага ці харытатыўнага характару на эміграцыі? Нашы суродзічы намагаліся за межамі паняволенае бацькаўшчыны будаваць сваё новае жыцьцё, гадаваць дзетак у беларускім духу й веры ў Бога, даваць ім магчымасьці скончыць вышэйшую асьвету, і пры гэтым памагаць народу змагацца за вызваленьне з маскоўскага ярма. І вось супраць гэтых людзей вялася дзесяцігодзьдзямі бесьперапынная бальшавіцкая акцыя шантажу, нацкоўваньня, паклёпу, антыгуманнай прапаганды. Фашысьцілі эмігрантам здольныя бальшавіцкія палітрукі, што найчасьцей у завяртанскім “голасе” выступалі апосталамі вышэйшай справядлівасьці. Выдатных беларускіх патрыётаў, што былі на эміграцыі, яны называлі “мацёрымі” здраднікамі, быўшымі прыслужнікамі фашыстоўскіх гітлераўскіх акупантаў цяпер ужо “вызваленай” — пры ахвярнай помачы “братняга рускага народу”, — радзімы.

Антон Шпак бачыў змаганьне за вызваленьне бацькаўшчыны з маскоўскага каляніяльнага ярма на шырокім прасторы. Канкрэтнае-ж і штодзённае заданьне: мала было адбівацца сяньня ці атакаваць тых маскоўскіх цівуноў, што няспынна прадаўжалі фашысьціць усім беларускім нацыянальным лідарам у дыяспоры; неабходна было ня толькі захаваць, але й памнажаць свае сілы, ці, — калі накш сказаць, — людзкія рэсурсы, каб мець базу для аднаўленьня нацыянальнага арганізму ў будучыні. Там-жа, у зоне, цяпер ужо пад уладай спадкаемцаў таго “вялікага й мудрага айца ўсіх народаў” адбывалася нячуванае дасюль у сваіх маштабах злачынства: ліквідаваліся апошнія беларускамоўныя школы, а русіфікацыя культурнага, навуковага і адміністрацыйнага жыцьця “сувэрэннай” псэўдарэспублікі дайшла да кульмінацыйнага пункту; ад якога ўжо няма дарогі назад да адраджэньня зганьбаванай і запрыгоненай нацыі. Пасьля страты мовы, культуры, традыцыяў, сьведамасьці свае гістарычнае мінуўшчыны, собскае і нацыянальнае годнасьці — наперадзе адно цемра: некалі ў гісторыі вялікі й слаўны народ ператворыцца ў “зямляцтва”, угнаеньне для прагавітых дзярлівых чужынцаў.

Трэба, адылі, разьлічваць, што цяперашні гвалтоўны напор расейшчыны яшчэ ня зможа дасягнуць сваей канчальнай мэты, што ў запасе яшчэ ёсьць час і добрыя хаўрусьнікі. Супольны фронт усіх паняволеных Маскоўшчынай народаў, пры адпаведнай палітычнай каньюнктуры і падтрымцы дэмакратычных краінаў вольнага сьвету, дасьць даволі сільны штуршок, каб піхнуць “імпэрыю зла” да яе суцэльнага распаду. Дык мала цяпер толькі адбівацца ад тых, што фашысьцяць табе ў розных “голасах радзімы”, дэзынфармуюць і так ці мала зьбянтэжаных суродзічаў. Абавязкова трэба назапасіць амуніцыі і на будучыню, трэба гадаваць новую зьмену. А гэнай зьменай могуць быць адно тыя, што тут, на чужыне навучацца свае мовы й захаваюць яе, пазнаюць запраўдную гісторыю Беларусі, яе культуру, традыцыі, пабудуюць для сябе рэлігійныя сьвятыні і паклічуць да аўтароў такіх сьвятароў, для якіх любоў бліжняга стане на адным узроўні з адданасьцю інтарэсам беларускае эміграцыі і паняволенай бацькаўшчыны.

У розных сваіх эміграцыйных інстытуцыях трэба новаму, ужо за межамі бацькаўшчыны народжанаму, пакаленьню даць добрыя веды пра Беларусь і, у найгоршым выпадку, калі ўжо нельга тут выхаваць жаданых патрыётаў Беларусі, дык прынамсі старацца ўзгадаваць нейкіх ейных сымпатыкаў і абаронцаў. Каб запрыгоненая краіна ніколі ня страціла за межамі, у вольным сьвеце, голасу свайго, каб захаваць насеньне для будучага аднаўленьня плёнаў на родных нівах.

Усьведаміўшы, што пісьмы Міхайлава і цэлая “чырвоная афэнзыва” вялі псыхалягічную вайну аж да зьнямогі супраць бедных антыкамуністычных інтэлектуалаў за межамі “забранай зямлі”, Шпак пастанавіў у гэны крытычны час узяцца за публіцыстыку. Шматлікія суродзічы жадалі пачуць ягоны голас, натхніцца яго заклікам і знайсьці адпаведную амуніцыю супраць тых завяртанскіх стралкоў і цівуноў, што наперабой фашысьцілі ўсім, каторыя так ці накш змагаліся за вольную Беларусь і захаваньне беларускага этнасу на эміграцыі.

Трэба было аналізаваць і ў дробных дэталях ды ў цэлым камплеце паказаць мэтады й сродкі агрэсыўнага камуністычнага наступу, стварыць цэлы й аб’ектыўны вобраз таго бяздоньня, куды вядзе капітуляцыя перад адвечным ворагам Беларусі, а цяпер і ўсяго чалавецтва. Шпак ня браўся атакаваць тых, якіх гэтта на эміграцыі называлі зьвіхнутымі. Гэткай мянушкай ахрысьцілі тых, што з розных прычынаў трапілі ў варожую пастку, а цяпер, пасьля адпаведнага раскаяньня перад “радзімай, якая усё прабачыла і да сваіх грудзей прыгарнула”, яны выхвалялі катаў беларускага народу, лілі розныя памыі на перадавых беларускіх патрыётаў на эміграцыі ды заклікалі суродзічаў вяртацца на бацькаўшчыну. “Зьвіхнутыя”, або здраднікі, — як называлі іх іншыя беларускія патрыёты, — сталіся маленькімі пешкамі ў вялікай, ворагам вольнае Беларусі плянаванай вайне.

Пісьменьнік Шпак у раньні пэрыяд сваей пісаніны спанатрыў вялікую цану непасьпешлівага і халоднага доказу. Яшчэ лепш, калі падтэкстам памагае лёгкая іронія. Шпак адказваў Міхайлаву і ягоным “саўдзельнікам у злачынствах” лагодна-мяккім і зьдзеклівым тонам, ягоная вівісэкцыя нутра камуністычнага арганізму — удалая і сьмелая, аргумэнты — быццам скала. Балела пісьменьніку сэрца за раськіданых па цэлым сьвеце суродзчаў, што апынуліся пад скрыжаваным шквалам варожае прапаганды. Шпак напісаў сэрыю ў трох артыкулах, перагледзеў іх, паправіў, выслаў заказной ды паветранай поштай у беларускую штотыднёвую газэту ў Мюнхэне.

Калі вярнуўся з пошты, ня мог пазбыцца ўражаньня, як нікчэмна мала зрабіў. Беларускія выгнанцы усё роўна будуць трапляць у хітра расстаўленыя праціўнікам пасткі. Магніт у руках катаў занадта моцны, каб яму супраціўляцца маглі слабыя духам, якіх карэньне на гэтым баку акіяну ды ў Заходняй Эўропе яшчэ не ўрасло дастаткова глыбока ў чужую глебу. Шпак маліўся Богу, прасіў Яго, каб прыйшоў суродзічам на помач, скарэй паслаў той час расплаты зь ненавісным ворагам, якога ракавы арганізм руйнуе ўсё чалавецтва, каб урэшце вярнуў раськіданых па цэлым сьвеце, — насамперш і тых са сьмяротнага Гулагу, — сыноў і дачок на вольную і дарагую Бацькаўшчыну.

21.

На п’едэстале, на аграмадным кані — прынамсі ўдвая большым за нармальнага, — расьсеўся Яго Каралеўская Вялікасьць, Кароль Вялікай Брытаніі, з Ласкі Божае Імпэратар Індыі і гэтак далей... Бронзавы конь, зь пярэдняй левай паднятай нагой, — гатовы ў дарогу, — касавурыў крыху налева. Сам яздок ягоны, з адкрытай, галубамі ўдэкараванай лысай галавой з вусішчамі і бародкай, грудзьмі абвешанымі мэдалямі і рознымі шнурамі ды кукардамі, ботамі з халявамі за калені, трымаў паляўнічы брыль у правай руцэ на калене, а левай рукой натужыў лейцы ад аброці. Шырокі імпэратарскі твар спакойна пазіраў наўскасяк направа. І цяпер галуб з галубкай аглядалі парк з выгаднай лысіны Эдварда VІІ-га, найстарэйшага сына Вікторыі, якому трэба было пажыць гадоў шэсьцьдзесят, пакуль маці з высокага трону зьлезла.

Помніку Эдварда VІІ-га, які некалі займаў пачэснае месца ў сталіцы Індыі, адвялі кут у Радфардзкім Гарадзкім парку. Яшчэ ня так даўно, пакуль нахлынула пасьляваенная хваля імігрантаў, парк падлягаў правом прыроды. Зайцы, на якіх тут паляваць забаранялася, гэйсалі ўсюды ў гушчы дрэваў, у кронах якіх гнязьдзілася маса птушак. Вялікая паркавая прастора ўключала пагоркі, даліны, дзьве рэчкі, што вужамі віліся між дрэваў і хмызьнякоў. Спакойная паверхня невялікага возера гаманіла дзікімі качкамі й шэрымі канадыйскім гусямі ды вечна галоднымі крыклівымі чайкамі. Ля таго возера ў даліне была лодачная станцыя — аблюбаванае месца моладзі. Апавядалі, што некалі парк гэты, пакуль стаўся ўласнасьцю гораду, наведвалі пераважна аматары паляваньня й рыбакі.

Калі аж тры ўрады — фэдэральны, правінцыяльны й гарадзкі — наважыліся барукацца зь беспрацоўем, надта хутка знайшліся фінансавыя сродкі для ўпарадкаваньня і аднаўленьня гэтага вялізнага плошчай парку. Нанава расплянавалі, пабудавалі адну цалкам неабходную дарогу для аўтамабіляў, сьцежкі для бягуноў, хадуноў і самакатаў, аўтастаянку пры мадэрным, непадалёк возера, летам халоджаным, рэстаране. Зашумелі сям-там мініятурныя вадапады, пчолкамі й чмялямі загулі кветнікі. Выгадныя лаўкі пры сьцежках і ў зелені травы запрашалі чалавека адпачыць воддаль ад шуму й гармідару гораду. Акцэнт мадэрнізацыі парку клаўся на лёгкую кантролю прыроды з прыбыткам зусім неабходнай, але не залішняй цывілізацыі.

— Зірні ты на яго, паляўнічага імпэратара! God save the king! — усьміхаўся Алесь, аглядаючы вялізнага Эдварда сёмага на бронзавым кані.

— А адкуль ён тут узяўся? — зьдзівілася Вера. — Такія пампёзныя помнікі імпэратарам стаўлялі перад будынкамі парламентаў ці на якіх важных сквэрах...

— А ты ня чула?

— Што?

— Ды як гэтага гэроя нашыя манархісты сьцягнулі зь Ню Дэлі?

— Калі гэта?

— Як Індыя сталася незалежная ды сваім розным Магатмам пачалі помнікі майстраваць...

— Дык тады гэтага імпэратара сюды?

— Хацелі яго дзесьці на якую галоўную Кінг вуліцу паставіць, але... ня тыя часы, ня тое пакаленьне. Бальшыня ў гарадзкой управе ўпёрлася... Дык вось яго сюды, у больш экзатычнае месца... Зрэшты, яго й тут галубы, як бачыш, для сваіх патрэбаў адаптавалі...

Прыгожае надвор’е хутка напаўняла парк і Алесь уздыхнуў з палёгкаю, калі яму ўдалося знайсьці вольнае месца для свайго Олдсмабіля.

— Окэй, даражэнькая, давай заглянем цяпер у дзіч, — прапанаваў Алесь дзяўчыне. — Знойдзем такое месца, куды яшчэ не сягнула сваёй прагавітай рукой цывілізацыя.

— А тут ёсьць такое?

— Пашукаем, — узяў Веру за руку Алесь. — Мне здаецца, што я павінен цябе сяньня рамонкам вялічаць: Miss Daisy.

Сукенка ў кветкі ізь цесным тулавам і шырокай спадніцай, прыгожа раськінутыя па бакох і ззаду валосы ды той нявінны дзяцінна-прывабны тварык із загадкавымі прамяністымі вачмі... Захапляўся дзяцюк і дзяўчынай, і прыродай: летняй чысьцінёй, сьвежасьцю, водарам наліваных поўнымі сокамі расьлінаў і кветак. А побач — поўная й пышная ў сваёй сьпеласьці й красе маладосьць. Дзяўчына, у Алесевым уяўленым параўнаньні, запраўды нагадвала рамонак на ніве цяпер далёкай, чужнікамі забранай зямлі. Але гэта дзяўчына ішла вось побач яго, яе сквапліва аглядалі сустрэчныя мужчынскія вочы.

Прыселі на лаўку пад вялікім дубам. Праз галіны дрэваў зьзяла люстра залітага сонцам возера й відаць быў лодачны прыстанак. Некалькі парачак у лодках марылі пра каханьне, а больш заавансаваныя практыкавалі яго ў пацалунках.

— Вось што я люблю, — сказаў Алесь, — мы жывём у дваццатым стагодзьдзі а паглядзі, як мы далёка ад яго, значыцца ад цывілізацыі ягонай, што ці не пайшла на злом галавы... Якое тут хараство! Адсюль, ад гэтай цудоўнай прыроды запраўды бліжэй да Бога...

Зачараваная прыродай дзяўчына, сама прыгожая ляля, маўчала. Алесь носам адчуў запах бэзавай парфумы, зірнуў на румяны тварык. Блізкасьць дзяўчыны гэтта, на ўлоньні прыроды, актывізавалася адным жаданьнем. Калі зірнуў на яе ўважна, спасьцярог нейкі выклік у ейных вачох. Поўныя ружовыя, зусім немаляваныя вусны, румяныя шчочкі, абяцаючыя вочкі — усё гэта на выклік. Магніт, якому няма супраціву. Сустрэліся ці не на поўдарозе. І спачатку вусны ейныя, быццам коркавыя, непаслухмяныя, як некалі гэны першы раз. Ды тут-жа адразу дзяўчына памякчэла, быццам ажыла, усім дрыготкім целам прыльгнула да яго, упілася ў ягоныя вусны. Хлапец ледзь трымаўся пры наплыве крыві, малаточкі стукалі ў скроні. Здавалася, што шпаркая хваля зусім затуманіла галаву, кінула цябе ў нейкі вір, дзе ўлада жывёльнага сьвету бярэ верх. Цябе ўсяго паглынае адно прагавітае імкненьне. І якраз тады, калі Алесь ужо цалкам апынуўся ў тым дзіўным ашаламленьні, Вера раптоўна адхінулася. У ейных вачох на імгненьне, — бачыў Алесь выразна, — прамільгнуў цень страху. Яшчэ п’яны нэктарам пацалунку, дзяцюк зьбянтэжыўся. Ды зараз-жа дзяўчына прыгарнулася да яго яшчэ шчыльней і проста зь нейкай канвульсіяй упілася ў ягоныя вусны. Алесь задрыжэў усім целам і цяпер ён першы адхіліўся. Рукой лагодна падняў Верын падбародак, заглянуў уважна ў закаханыя вочкі.

— Огоо! Умееш цалавацца! А мне раней здалося, што ты быццам ня ты, што ты тут зусім няпрысутная. Але-ж ты зусім ажыла, вярнулася! Дзякуй табе! — гаварыў захоплены Алесь.

І зноў патанулі ў соладзе вуснаў і абдымкаў, цяпер ужо бяз ніякага напружаньня, нэрваў, у вялікай роскашы. Усё зьлілося ў адно, тое, што вядзе да фізычных вытокаў, чым сьпявае й пульсуе ўсё жыцьцё ад часу стварэньня, калі імкнецца да завязі, што нясе новыя плёны. У гэным экстазе, калі два целы зьліваюцца ў адзін гарманічна пульсуючы сокамі жыцьця арганізм, рэальнасьць адыходзіць у нябыт, а міраж становіцца запраўднасьцю. П’яны хмель нэйтралізуе галоўнага вартаўніка — дасканалы апарат мозгу. І дзіва няма, што ў самы адказны момант, — калі галоўны вартаўнік-кіраўнік адсутнічае, — шырака адчыняюцца дзьверы для новых пакаленьняў. І вось гэтта, цяпер, у парку навосьцеж якраз адчыніліся такія дзьверы. Ды Вера раптоўна адпіхнула дзяцюка. Быццам рыба, выцягнутая з вады, Алесь лавіў паветра.

— Алесь, я мушу табе расказаць, — ціха шаптала Вера.

— Расказаць што?

— Пра той першы пацалунак і чаму я проста не магла... знаеш... Была прычына... Гэта сталася даўно, калі мне ня было яшчэ шаснаццаці гадоў...

— Не! Не кажы, перастань! — Алесь закрыў ёй далоньню рот. — Я не хачу слухаць пра тое, што там было. Я хачу цябе бачыць і ўяўляць, — калі цябе няма пры мне, — такой, як цябе цяпер бачу — цудоўным пахучым рамонкам, прынаднай і чыстай прыгажосьцю. Навошта-ж усё гэта бярэшся сапсуць?

Дзяцюк уяўляў ужо, што вось гэтая цаца-ляля, што побач, зараз-жа пачне рабіць нейкія дзіўныя ці жахлівыя прызнаньні пра свае дзявочыя грахі, наводля тых, пра якія можаш прачытаць у такіх папулярных для аматараў усякай эротыкі часапісах, як True Confessions...

— Ды я ня зьбіраюся нічога сапсуць, — гаварыла ўжо ўсхваляваная Вера. — А чаму-ж я не магу нічога расказаць пра сябе? Ці гэта я ўчора нарадзілася?

Цяпер у тых прывабных вачох зьявіўся дакор.

— Віншую цябе, міс Мак, з тваім ранейшым нараджэньнем і з тым, што ты вырасла прыгожай, як ляля, але-ж я ня выклікаў цябе на нейкую споведзь. Мала што нешта там было...

— Не, Алесь, я мушу, я хачу табе расказаць!

Памаўчалі. Алесеў зрок затрымаўся на лодцы, што на возеры. І там — ён і яна. Магчыма, першае каханьне... А тут у яго каторае? Дзяўчына хоча апавядаць пра сваё мінулае... Няхай...

— Мне тады ня было яшчэ чатырнаццаці і я жыла ўжо ў другой сям’і...

Дзяўчына, нагнуўшыся, зрывала сьцяблінкі высокай травы. Навокал, у сваім росквіце, цешыўся сьвет. А гэтта Вера Януку пачынае нешта наводля споведзі. Ён уважна зірнуў на ейны твар і здалося, што яна цяпер намагаецца пазьбягаць ягоных вачэй.

— У іх быў адзін сын, гадоў можа дваццаць пяць векам. Вялікі, сільны й брыдкі, у шахце працаваў. Бацькі ягоныя любілі мяне, як сваю, часта паўтаралі, што й самі некалі хацелі мець дачку. Я таксама іх любіла; добрыя і працавітыя, ашчадныя, сумленныя людзі. Яны мелі сваю харчавую краму, працавалі доўгія гадзіны. Ведаеш, як гэта ёсьць у малым гарадку, — калі не абслужыш людзей тады, як да цябе прыйдуць, значыцца ў любы час, дык скора і кліентаў мець ня будзеш.

— Мы жылі наверсе, над крамай. Было гэта перад Калядамі. У краме было многа работы перад сьвятам і гаспадыня — яна называлася Джэйн, — папрасіла мяне, каб я пачысьціла пакоі наверсе. Я старалася ім памагчы, дык і прынукі ня трэба было. Я шматай мыла там падлогу і была на каленях, калі пачула, што адчыніліся дзьверы. Гэта быў гаспадароў сын Джоў. Ня раз раней я бачыла злосны агеньчык у ягоных вачох і баялася яго. Хлопец гэты быў грубы, няпрыемны, дужы й агрэсыўны. Як я ўстала дык ён падыйшоў да мяне й сказаў: — Міленькая мая, не супраціўляйся, бо ніхто цябе не пачуе. Будзь добрая для мяне і я цябе не пакрыўджу.

— Гэтак ён сказаў із такой яхідненькай усьмешкай на твары. Пакуль я, як тая разінька, апамяталася што тут робіцца, ён раптам схапіў мяне й нёс на ложак у спальню. Для мяне той напад быў такі неспадзяваны, што я ня ведала што маю рабіць... Помню, што адкрыла рот крыкнуць, але гэты гарыла закрыў яго. Я, мусіць, укусіла тады ягоную руку ці шматай зьехала яго па твары бо ён мяне злосна кінуў на ложак і пачаў біць мяне. — Ты хочаш біцца, сука! — крычаў на мяне. Я старалася адпіхнуць яго калі ён пачаў мяне разьдзяваць. Раз я сьпіхнула яго з пасьцелі, кідала на яго падушкі, але гарыла ізноў намагаўся на мяне ўзьлезьці. Мне ўдалося скаціцца на падлогу і я тады бегла да дзьвярэй, але ён схапіў мяне за руку, крутнуў і я крэпка стукнула аб вушак дзьвярэй галавой што аж зоры пабачыла... Калі ён цягнуў мяне назад на ложак, мне не хапала паветра дыхаць.

— Тады я ведала, што скора ён возьме верх, я ня маю сілы бараніцца, але неяк спрамаглася і з апошніх сілаў моцна крыкнула. У мяне ўжо ня было сілаў, я так баялася гэтага зьвера. Ён схапіў мае абедзьве рукі, трымаў іх як клешчамі, а мяне крывёй абмазаў. Ён выглядаў так страшна, так пагражаў, што адабраў у мяне рэшту сілы. Ня помню добра, што было пасьля, мусіць пацямнеў для мяне сьвет... Нейкая мітусьня ў пакоі і тады ягоны, Джова, бацька нахіліўся нада мной і спытаўся ці я окэй. Маці таго гарылы старалася захінуць мяне, бо на мне была парваная сукенка...

Вера змоўкла. Бачыў Алесь у ейных вачох наплыўшыя сьлёзы. Але трэба-ж было ўдакладніць.

— Ну і як, удалося яму?

— Што ці ўдалося?

— Ну тое, чаго ён хацеў...

— Не, дзякуй Богу, — ціха сказала дзяўчына.

— Бедная ты, мая дарагая. Дык ты, значыцца, дзеўка, — сказаў Алесь і адразу шкадаваў сваіх словаў.

— Алесь, як табе ня брыдка! Пасаромся! — злосна сыкнула Вера. Твар ейны наліўся чырваньню а вочы глядзелі кудысьці ўбок.

— Ты-ж гэта хацела падкрэсьліць. Ці-ж ня так? — настайваў Алесь.

— Я хацела табе расказаць, што на мяне гарыла напаў і моцна пакрыўдзіў. Я тады была вельмі маладая. Гэта ня жарты былі. Ад таго часу я баялася хлапцоў, ня мела ніколі бойфрэнда і ніколі нікому не дазваляла дакрануцца да сябе. Я старалася наўмысна не малявацца і ня прыкрашвацца, як іншыя дзяўчаты, значыцца ня ўжывала памады для вуснаў ці якой іншай касмэтыкі таму, што не хацела каму на вока выстаўляць сябе. Да мяне ўсёроўна хлопцы лезьлі, але я ніколі ні зь кім не хадзіла. Я не магла пазбыцца страху ад таго брутальнага нападу. Тады, як ты прыйшоў, я старалася быць добрай і ты бачыў як гэта выйшла.

— Ты бедная, дарагая мая, — суцяшаў яе Алесь пабачыўшы, што гэтая споведзь скалыхнула Веру да глыбінь. Пад квяцістай сукенкай рухаліся захінутыя ў “крос-май-гарт-бра” поўныя грудзі. Адкрытасьць і поўная шчырасьць у вачох. Такая шчырасьць паўстае пасьля разладаваньня вяліке эмоцыі і душэўнага цяжару.

— Я хацела табе расказаць, каб ты зразумеў чаму той першы раз, як ты хацеў пацалаваць мяне, чаму я не магла... Я ніколі й нікому раней гэтага не расказвала.

— Ну дык што? Хочаш, каб даў табе мэдаль за адвагу? — сказаў Алесь.

— Алесь, як ты можаш так казаць? — дакарала дзяўчына.

— Выбач, я не падумаўшы...

Доўга маўчалі. Лёгкі вецярок забаўляўся дубовымі лісьцямі. Непадалёку на траве спыніўся робін, нахіліў галоўку, быццам прыслухоўваўся, дзеўбануў нешта ў траве ды выцягнуў вялікага дажджавога чарвяка, пырхнуў і зьнік у гушчы лесу. Дзесьці за ўзгоркам раскрычаліся павы. Там у загарадцы гарадзкі гаспадар парку трымаў некалькі жывёлаў і птушак для малечы.

— Алесь, — ціха, ледзь чутна сказала Вера.

— Што?

— Раскажы пра сябе.

— Што ты хочаш цяпер ведаць?

— Калі я цябе раней прасіла дык ты ўсё зьвёў на жарты. Я запраўды хацела-б ведаць што сталася ў вайну...

— Ці гэта так важна? — насьцярожыўся Якімовіч. Ён ня змог-бы ў той час вытлумачыць чаму якраз гэтак а ня інакш рэагаваў на пытаньне каханай дзяўчыны. Яна выглядала сумленнай і шчырай. Вось цяпер-жа, тут пад гэтым дубам-гігантам раскрылася яму, здаецца, поўнасьцю. Выспавядалася, што называецца. А ён-жа быў пэўны, што кахаў яе. Дык дзе была тая запруда, што перашкаджала яму выказацца?

— Так, Алесь, я-б хацела ведаць.

Вера адчула вялікую палёгку калі падзялілася з Алесем сваім мінулым, — няхай сабе малым кавалкам яе, — нібы выспавядалася. Спадзявалася, што Якімовіч нейкім падобным чынам адудзячыцца ёй. У гэны час Капшун і ягоная банда ня прысутнічалі ў ейных думках, хаця й пытаньне ейнае было народжанае калішнім загадам разьведаць пра гэтага “фашыста”, што побач.

— А што ты хацела-б ведаць?

— Ну пра вайну, дзе ты быў, што рабіў? Усё...

— Слухай, Вера. Давай, ня псуй прыгожага дня. Навошта гаварыць пра вайну, калі мы можам займацца каханьнем? Давай пра гэта... Перш за ўсё дай мне цалусіка!

— Не, Алесь! Я хачу, я прашу цябе мне расказаць!

— Ня маю таго настрою, — сказаў Алесь зь вялікім націскам на апошняе слова.

— Ці-ж я ў цябе чаго замнога прашу? — насядала дзяўчына. — Я-ж во расказала пра маё самае важнае...

Цяпер яна поўнасьцю ўсьведаміла моц каханьня, якое нарадзілася ў ейным сэрцы да гэтага прыгожага дзяцюка. Недзе ў нутры падазрэньне, пасеенае Капшуном, імкнулася да выясьненьня, каб запярэчыць, што хлапец мог быць такім, якім яго Капшун намаляваў.

— Ну, ведаеш, я-ж казаў табе, што гэта ня так важнае нешта, — тлумачыў Алесь зь нецярплівасьцю ў голасе. — Скажы, навошта так насядаеш?

— Ты мне дарагі, я цябе кахаю. Я-ж табе расказала пра сябе.

— Божа мой! Ці-ж мала табе таго, што я пра сябе ўжо расказаў?

Недзе парвалася струна, голас павысіўся. Гэта нядобра. Прычына ляжала недзе ў мінулым. Узьненавідзеў усякіх сьледавацеляў-інквізітараў.

— Ня крычы на мяне, Алесь! Я хацела...

— Ты хацела, каб я перад табой выспавядаўся. Ты сама пачала сваю споведзь, хоць я і не хацеў слухаць...

— Добра, Алесь, я ня буду цябе змушаць. Я бачу, што ты мяне не дацэньваеш.

Голас дрыжэў. Яна была пры сьлёзах. Раптам устала і хуткімі крокамі пайшла прэч.

— Вера, вярніся!

Дагнаў дзяўчыну, схапіў яе за руку, але яна адпіхнула яго.

— Ідзі ад мяне! Я ніколі не хачу цябе бачыць!

У голасе дзяўчыны была такая рэзкасьць, якой раней ад яе ня чуў. І ў тым — поўная фінальнасьць. Зьбянтэжаны такім нечаканым паваротам, Алесь стаяў быццам прылеплены нагамі да сьцежкі, кроў малаткамі бушавала ў скронях, слабая млоснасьць разьлілася ля ног і ззаду калі той “цудоўны рамонак” зьнік за пагоркам на сьцежцы. Рука палезла ў кішэню й выцягнула сярэбраную папяросьніцу. Едкі дым ускалыхнуў лёгкімі.

— Чорт цябе ведае, што за дзяўчына! — сказаў сам сабе Алесь.

22.

Вера шпарка бегла да трамваю. Навокал поўна людзей, але яна нікога побач ня бачыла, у галаве панаваў хаос, цяжка было думаць, разважаць. Тое, што зрабіла, было спрычыненае нейкім нэрвовым, незалежным ад розуму, імпульсам. Але, — адчувала гэта, — на сцэне зьявіўся новы элемэнт, якому не магла даць рады. Доўгі час ён быў у летаргіі. Яго разбудзіў прыгожы дзяцюк. Новае, раней нязьведанае перажываньне. Жаданьне, каб яе Алесь кахаў, засланіла ўсё іншае. Цяпер баялася, што ейная эмацыянальная раўнавага пахіснулася да небясьпечнага ўзроўню на лавачцы пад тым дубам, дзе першы раз у жыцьці раскашавалася запраўднай асалодай юрлівага пацалунку каханага чалавека. І запраўды пачыналася нешта новае, перад якім ты бездапаможная. Як тое вызначыць ці ацаніць?

Калі адчыніла дзьверы ў сваю кватэру, званіў тэлефон. Схапіла трубку. Мёртвы гук. Ніны ня было дома. Вера меркавала, што яна дзесьці на пляжы, або ў іншым месцы ў добрым таварыстве. Вера ніколі надта ня цікавілася Нінінымі любошчамі. Старая дзеўка, гуляла зь дзяцюкамі пэўне-ж ня так, як сьціплая і стрыманая міс Мак.

Зноў ажывіўся тэлефон. Роўны і аўтарытэтны мужчынскі голас вярнуў яе ў будзённую рэчаіснасьць. “Каб ты здох, хрэн стары! — праклінала ў думках чалавека. — Ты апошні на зямлі, зь кім мне цяпер хочацца гаварыць!”

— Міс Мак, — гаварыў Капшун, — добра што нарэшце знайшоў цябе. Я ўжо раней званіў.

— Я была выйшла.

— Ёсьць важная справа. Хачу, каб ты ёй адразу занялася.

— Слухаю.

— Недзе змыўся з гораду Антон Шпак і я хачу, каб ты пастаралася яго знайсьці.

— Як гэта разумець “змыўся”?

— Некуды, відаць, перабраўся. Няма яго на ранейшым адрасе. Мы ня можам знайсьці яго ў горадзе.

— Ну дык пры чым тут я? Ці вы хочаце, каб я пачала па чужых хатах бегаць? Я ніколі нават чалавека не спаткала й ня знаю яго...

— Вера, слушай, ты как смеешь ко мне обращаться таким тоном? Якімовіч ведае дзе Шпак. Ён мусіў памагчы яму перабрацца. Што скажаш?

Вера адразу ўцяміла важнасьць новага заданьня. Якраз тады, калі ўжо амаль пастанавіла нейкі час трымацца воддаль ад Якімовіча, гэты палітрук пхаў яе назад у дзяцюковы рукі. Зьбянтэжылася.

— Халера на вас! — вылаялася голасна.

— Што, што ты сказала? — грымела трубка.

— Ды нічога важнага... Што гэта вы пыталіся мяне?

— Што з табой сягоньня?

— Ды нічога...

— Мне здалося... Я прасіў цябе знайсьці Антона Шпака. Трэба нам вока зь яго ня спушчаць. Мусім ведаць дзе ён ёсьць і чым займаецца. Разумееш?

— Ну няхай, пастараюся...

— Глядзі, пастарайся як сьлед. Обязательно! І чым скарэй, тым лепш. Як толькі што ўзнаеш, да мяне. Панімаеш?

— Ага.

Канфуз павялічыўся. Сядзела на канапе, рукамі закрыўшы твар, прыслухоўвалася да быццам паскоранага рытму сэрца. Абрыўкі думак хаосам кружылі ў галаве. Пачулася поўнасьцю адзінокай, некім у нейкі тупік загнанай. І тады нахлынулі сьлёзы. Раптоўна, патокам. Уздрыгамі трасло цела, як некалі даўно-даўненька на магіле маткі.