За волю

Раман

Акула Кастусь

---

Разьдзелы 23-33

23.

Рэсорт Пайн Рыдж разьмясьціўся на лагоднай абшырнай пахіласьці ў суседзтве вялікае пушчы, што паглынула пятнаццатую шашу ў адлегласьці трох гадзінаў язды на паўночны ўсход ад Радфарду. Галоўны будынак з прыгожых круглых бярвеньняў хвоі, із цыркулярным пад’ездам на фроньце, кветкамі й кусьцікамі абсаджаны, з боку роўнай зелянінай прыгожа стрыжанай травы, разьмяшчаў кантору, сьвятліцу й рэстаран. Якіх сотню крокаў воддаль, бліжэй дарогі была бензінная стаянка. За рэстаранам, у сасновым бары відаць было некалькі катэджаў. Некаторыя зь іх мелі па дзьве спальні, былі абсталяваныя вадой і электрычным аграваньнем, мелі амаль усе гарадзкія выгады. Катэджы спалучалі вымашчаныя пабітым каменьнем сьцежкі. Бліжэй рэстарану, ззаду за ім, на даволі вялікім і добра дагледжаным траўніку, стаяла некалькі пікнікавых сталоў.

Нейкага паўкілямэтра ў глыб пушчы рака Пома гнала свае чыстыя крынічныя воды праз завалы каменьня й валуноў, гнілыя пні дрэваў, жывое карэньне. Шпаркі ток стрымліваў бег ля крутых паваротаў, падмываў вязы, клёны й хвоі. У большых глыбінах ля берагоў шнырыла фарэль. Водыр і гамана пушчы дапаўнялася тужлівым і надта выразным працяжным кліканьнем-гукам люнанурца, — птушкі гусінай вялічыні, што бытуе ў тутэйшых вазёрах. Гэта ад яе, як кажуць мясцовыя людзі, — пачынаецца прырода канадыйскай поўначы. Галоўнымі ворагамі рыбакоў былі тут чорныя мушкі й камары. Ад гэтай заедзі ратаваліся ўсялякім мазямі й вадкасьцямі, каторыя рыхтавалі за шчодры фінансавы здабытак розныя хімічныя фірмы.

У галоўнай сьвятліцы Пайн Рыдж рэсорту на сьцянах віселі розныя павялічаныя здымкі вялікіх рыбакоў і вялікае рыбы. Тэрмін “вялікі” мае гэтта адноснае значэньне, паколькі, як усім рыбаком ведама, спалучаецца ён нярэдка зь іншым надта непахвальным словам. І вялікія рыбакі на здымках, што віселі на сьценах сьвятліцы Пайн Рыджу — запраўдныя шчасьлівыя чэмпіёны немалога маштабу, із шчодрымі ўсьмешкамі на тварах. Яны фарсілі на паказ вялікімі рыбамі фарэлямі, якіх быццам злавілі ў рацэ Пома. Скептыкі падказвалі, што здымкі гэныя маглі быць купленыя ў адпаведных дзялкоў з глыбінаў турыстычных прадпрыемстваў.

Антон Шпак да такіх скептыкаў не належаў. Ён прайшоўся па беразе ракі, спрактыкаваным вокам асьцярожна й мэтадычна агледзеў зямлю, каменьне, ашанцаваў бег вады, намагаўся вызначыць месцы магчымых схованак фарэлі. Пасьля такога, даволі блізкага агляду, пісьменьнік мяркаваў, што рыбы, якімі афішаваліся задаволеныя ўсьмешкамі рыбакі на здымках у сьвятліцы, запраўды маглі быць тут злоўленыя.

Антон Шпак залічаў сябе да старых і спрактыкаваных рыбакоў. Яшчэ на бацькаўшчыне, калі быў настаўнікам, падчас летніх канікулаў зьведаў ня толькі Нёман, Вяльлю й Дзьвіну, але ўпадабаў быў і шматлікія вазёры, асабліва Нарач і многія з цудоўнай Браслаўшчыны. Шпаковымі ўловамі маглі-б ганарыцца шматлікія рыбакі. Ён вывучаў рыбную прыроду, пазнаваў найбольш плённыя месцы для вудачкі. Быў у Шпака й галоўны інтарэс. Як пісьменьнік і журналіст, ён няспынна цікавіўся людзьмі, знаходзіў адзінкі, што пасьля ўзбагачалі мастацкія творы.

Лоўля рыбы для Антона Шпака была бальзамам душы, суцэльным адпачынкам. Калі ты намагаешся прынадзіць і злавіць якую прыгожую, што вырасла й дасьпела ў вадзе, цацу, мозг твой — у гэтым ня было сумлеваў, — поўнасьцю адпачываў. Ты акунаўся ў іншы сьвет. Яго трэба было ведаць. Закрыты і ўзвышаны, быццам плянаваны, але й заўсёды нязьведаны, ён запэўніваў чалавеку поўную духовую раўнавагу. Шматлікія рыбакі зьведалі сілу ягоных гоючых якасьцяў.

Бязьмежнай была Шпакава радасьць калі атрымаў працу ў рэсорце Пайн Рыдж. Разгледзеўся, аж узрушыўся з задаваленьня. Заданьне ягонае — догляд траўнікаў, кветнікаў, часамі абслуга бензіннае помпы або помач на кухні. Апроч харчоў і кватэры абяцалі скромную плату. Пісьменьнік гэтым не турбаваўся. За грашмі ніколі ня гнаўся. Праца начамі ў тым гарадзкім гатэлі адбірала сілы й здароўе. Тут ня было гарадзкога шуму, наглага дзяжурнага гадзіньніка, цяжкое задушлівае атмасфэры, ніякага сьпеху. Чыстае й здаровае паветра, жыцьцядайнае дыханьне прыроды. А ягоныя абавязкі здаваліся Шпаку дзіцячымі гульнямі. Больш таго, ён мог закінуць вудачку раніцай, а іншы раз і пад вечар. Гэткую магчымасьць пісьменьнік найбольш цаніў.

Уласьнікам Пайн Рыдж быў Пол, старшы брат Нік Лока, чалавек у сярэдзіне саракавых гадоў векам. Спадабаўся яму паважны й разважлівы Антон Шпак, а жартаўлівы й шустры ўласьнік ня мог не спадабацца пісьменьніку. Пол часта адлучаўся па бізнэсавых справах, а ягоная маладая й дынамічная жонка Нора трымала сваю руку на пульсе Пайн Рыдж. Дзьве асобы працавалі ў кухні й рэстаране, а малады хлапец Боб загадваў бензіннай помпай і абслугоўваў аўтамабілі.

Надвор’е спрыяла адпачынку й напоўніла рэсорт людзьмі. Рэстаран алькаголю не прадаваў, але ўласьнікі не пярэчылі калі хто прывозіў яго для прыватнага ўжытку ў свой катэдж. Адпачывалі тут людзі нябедныя, што маглі сабе пазволіць на даволі кусьлівыя цэны. Некаторыя зь іх лавілі рыбу, іншыя езьдзілі на кілямэтраў пяць адлеглае адсюль возера Лада, дзе можна было паезьдзіць лодкамі, лавіць вазёрную рыбу, загараць на пляжы. Былі-ж і такія, што любілі адпачываць у цяньку на шэзлонгах, або папахадзіць па пушчы й сачыць птушак ці гуляць у тэніс.

Два тыдні пасьля Шпакавага пераезду, зьявіўся Алесь. Правялі разам цэлы вечар. Дзяцюк заўважыў, што пісьменьнік быццам ачуняў ад нейкае ўдушлівасьці, павесялеў, папаўнеў у твары. Пры шклянцы брэнды, якую Алесь прывёз, Шпак гаварыў пра свае заняткі, пісаніну. Не плянаваў тымчасам нічога большага, адно артыкулы ў сувязі з так званай соцрэалістычнай падсавецкай беларускай літаратурай. Дзесьці ў будучыні пісьменьнік абяцаў заняцца апавяданьнямі. Назаўтра раніцай, за рулём аўтамабіля па дарозе назад у горад, Алесь быў задаволены, што так удала ўладзіў пісьменьніка. Быццам адплылі некуды далёка і свае турботы ў сувязі зь дзяўчынай і іншымі справамі бізнэсавай працы.

24.

Лівень за вакном спыніўся, але Капшун таго не спасьцярог. Пры яркім сьвятле настольнае лямпы, у мяккім крэсьле, смокчачы даўно пагаслую люльку, ён яшчэ ня выкараскаўся з чытаньня Шпакавай сэрыі артыкулаў у “Беларусе”. Калі-б Шпак не атаўбаваўся з процілежнага боку барыкады, Капшун павіншаваў-бы яго. Чаму-ж не? Якое майстэрства мовы, якая аргумэнтацыя! Аўтар валодаў майстэрствам выдатнага мастацкага нарысу, дзе ніці людзкога здаровага пачуцьця спалучаліся із струнамі духовасьці, дзе вастрыё сатыры ў руках генія паралізуе ўсю нехлямяжую балбатню-прапаганду гнілой сыстэмы. У Шпака атака супраць крывадушнага тырана перапляталася із спачувальным шкадаваньнем калішніх блізкіх сяброў і вялікіх патрыётаў паняволенага народу, якіх так ці накш прымусілі лізаць маскоўскія азадкі...

Капшун часам пісаў соцрэалістычна-прапагандовыя фэльетоны п. заг. “Между нами говоря” ў мясцовую “рабочую газетку”, любіў чытаць выдатных майстроў сатыры. У горадзе меў выгадную пазыцыю пры фірме “Славянская Кніга”, што здабыла ліцэнцыю ад “Совиностранторг” для перасылкі тавараў у “краіну, якая, — згодна словаў Мікіткі Кукурузьніка, — у недалёкай будучыні ўжо пабудуе камунізм”. Ліцэнцыя гэна — добрае карытца, пры якім можна чэсным сваім людзям пражыць і нават пажывіцца, ды ў кішэні “суайчыньнікаў”, што пасылалі на бацькаўшчыну сваяком пасылкі, залезьці. Іншая праца Капшуна вымагала адмысловага падыходу. Беларускія бебурнацы, — каб на іх безгалоўе! — вось-жа махровыя фашысты, не здаюцца, яшчэ агрызаюцца! Калі Капшун некалькі месяцаў назад узяўся адлучыць іхнага лідара Шпака ад грамадзкага беларускага жыцьця, або пранамсі спараліжаваць ягоную руку, здавалася што заданьне лёгкае, як плюнуць. Справа простая: аслабіць яго фізычна, пазбавіць працы, давесьці да галечы мясцовага вулічнага валацугі. Во як! Будзе нягодніку крышка! Гнілое капіталістычнае “сословие” тут яму, Капшуну, якраз на руку! Прынамсі так меркаваў.

Шпак, здавалася, упаў. Ды не, няпраўда. Іншы даўно здаўся-бы, але ня гэты. Бамбардаваньне рознымі лістамі з заклікамі “радзімы, якая ўсё блудным сыном прабачыць”, атака прапагандай пра няўхільную перамогу камунізму на ўсім сьвеце дый грандыёзныя эканамічныя і тэхнічныя перамогі на фроньце палепшаньня дабрабыту працоўных — усё гэта быццам у пропасьць канула. Гляньце, таварышы, чалавека няма як на калені паставіць. Нават пасьля таго, як удалося яго зь нізкаплатнай работы ў гатэлі пагнаць! Выглядала, што праціўнік змагаўся наймацней, калі яго на мяжу роспачы папхнеш. Значыцца, — разважаў Капшун, — трэба іншымі мэтадамі спрабаваць. Дзякуючы Веры, ён ведаў, што Шпаку памагаў Якімовіч, каторы вось цяпер недзе яго за горад перамясьціў. Заданьне, здаецца, больш складанае, чымся раней выглядала.

Надыходзіў крызісны час. Грыша прыгадаў, як нейкага паўгоду назад наведаў яго важны чалавек з аттаўскае савецкае амбасады. Была доўгая размова. Справа, у канцы канцоў, зводзілася да простага наказу зьверху: камітэт за вяртаньне на радзіму прынагляе вас, каб Антона Шпака адхіліць ад удзелу ў грамадзкім і палітычным жыцьці беларускіх буржуазных фашыстаўскіх нацыяналістаў. Яшчэ лепш, каб вярнуць яго на радзіму.

— У кажным разе, — казаў важны чалавек з амбасады, — Міхайлаў давярае вам такое заданьне. Апраўдаеце такі давер?

Гэтта Капшун аж ёкнуў з захапленьня.

— Так, таварыш, дайце мне час.

— Колькі-ж часу?

— Які год. Акцыя патрабуе паступовага націску. І Міхайлаў, вядома, павінен мне памагчы.

— Не беспокойтесь. Беритесь за дело!

Нарэшце, наапошку нешта зрушыла. Чалавек з амбасады зьвязаўся зь ім без пасярэдніцтва Канадыйскай камуністычнай партыі. Калі гэта ня мела вагі, дык што тады яно значыла? Нехта й недзе яго заўважыў, асабліва ацаніў ягоную адданасьць прагрэсу працоўнага руху ў адной галіне... Рашылі, відаць, што яму можна даверыць такое важнае заданьне. Вядома, гэта паднясе ягоны прэстыж сярод перадавых таварышаў і дасьць багаты дывідэнд.

Капшун ужо глядзеў наперад, уяўляў той час, калі павысяць яго на партыйнай лесьвіцы. Не за гарамі той дзень. А Шпак? Нікчэмнік! Ён лёгка з гэтым фашыстам справіцца. Лёгка? Так здавалася... Выглядала цяпер, што трэба ўжываць больш радыкальныя сродкі. Капшун меў малую фармальную адукацыю, на мудрасьць паляваў самавукам. Ганарыўся сваім практычным і вынаходлівым розумам, “практической смекалкой”. Адразу пасьля прыезду ў гэтую краіну з быўшай “панскай Польшчы” яшчэ юнаком, навязаў лучнасьць з “краснымі”. Неўзабаве падпрогся да іх. Гэтыя ведалі сваю дарогу, вызначаліся дынамізмам і накіраванасьцю ў той час, калі іншыя палітычныя партыі тузаліся ў нерашучасьці і эканамічнай дрыгве.

Не турбавала Капшуна тое, што й камуністы мала матар’яльна памагалі беспрацоўным, што вярхушка партыі траціла найбольш ідэялягічнае амуніцыі на лаянку капіталістаў ды менш дбала пра так званага беспрацоўнага, затуканага-загуканага рабацягу і ягоную сям’ю. Гляньце вунь вышэй, аж туды ў мэкку будучага камунізму, што на ўсім сьвеце запануе. Адтуль ідзе мудрасьць і сьвятло, адтуль кіруе “рукавадзіцельства”. Яно загоіць некалі ўсе раны, вырашыць максымальныя праблемы, нарэшце збудуе сыстэму дабрабыту для ўсіх, раз і назаўсёды зьліквідуе эксплёатацыю чалавека чалавекам, як казаў некалі вялікі Ільіч, ці той, яшчэ мудрэйшы за яго, барадаты... Капшун меў якраз тыя якасьці, што ў гэны час і ў гэтай краіне былі ў “чырвоных” так патрэбныя: абсалютная партыйная ляяльнасьць, упартасьць і агрэсыўнасьць, адсутнасьць талеранцыі да “буржуазных” ідэяў. Важнейшае яшчэ: Капшун меў добрыя кансьпірацыйныя здольнасьці.

Спачатку далі яму малаважныя заданьні. Заўважыўшы ягоны гарт і адданасьць, падкінулі большае. Некалькі гадоў падарожнічаў па вялізнай краіне, арганізаваў “рабочыя клубы”, быў сябрам экзэкутывы гэных клюбаў. Прынялі ў партыю, далі новыя заданьні палітычна-грамадзкага характару.

Не павязло яму з матрымоніяй. Жонка, рашчараваная мужчынам і ягонымі “задачамі”, пакінула яго. Капшун жартаваў, што такім чынам трапіў “у бабылі”. Цяпер, пасьля гадоў цярплівага чаканьня й натугаў, выглядала, што “дзела йшло на новы пад’ём”. Заданьне параліжаваць Шпака было найважнейшым з усіх, якія яму дагэтуль давалі.

Калі-б спытацца Капшуна, куды і як высока хоча ён залезьці па драбіне ўлады, напэўна заікнуўся-бы з адказам. Дзесьці там у імгле апанаванай камуністамі Канады чакала функцыя пры каманьдзе гэтай новай “народнай дэмакратыі”. Вось яно як... Тымчасам трэба “усердие и бдительность на вахте революции”...

Пасьляваенны прыліў “фашыстоўскіх імігрантаў”, што нейкім чынам уцяклі ад савецкага “правасудзьдзя” й пакараньня, стварыў паважную небясьпеку для камуністычных плянаў апанаваньня Канады. Трэба параліжаваць іхныя намаганьні дызінфармацыі капіталістычнай канадыйскай вярхушкі й народу пра міралюбную палітыку Савецкага Саюзу. Гэта было ясна, як дзень. Пра гэта гаварылася на партыйных і грамадзкіх сходах, гэта скланялася на ўсе лады, паўтаралася шмат разоў пры розных нагодах.

У агульных плянах акцыі супраць гэтых “фашыстаў”, у іх ліку й “беларускіх буржуазных нацыяналістаў”, — гэтага атрэп’я сумленнага й баявога, гэраічнага народу, — фігуравала розная зброя. Насамперш ужывалася прапагандовая доўбня, ужо даўно і зь немалымі посьпехамі выпрабаваная і загартаваная ў баёх майстрамі цэнтру. На павадку, за галоўнымі гарматамі, валачыўся шантаж і, у выключных выпадках, адпаведны фізычны гвалт. Розных спэцаў вызначылі-прыдзялілі-прыляпілі да ўсякіх “фашыстоўскіх” групаў; а Капшуну, далі ягоную “родную” — беларускую. Галоўны прыцэл загадалі трымаць на “фашыста” Антона Шпака. Ягоны моцны голас натхняў усіх гэтых “фашыстоўскіх падонкаў”. Ён — іхны фэтыш. Закрыць яму рот!

Мінула ўжо нейкіх шэсьць месяцаў ад візыты тэй важнай асобы з аттаўскае амбасады. Усе спробы параліжаваць Шпака правальваліся. Чалавек змагаўся і адбіваўся. Больш таго: ён атакаваў. Во — гэта праціўнік! Такога Капшун раней на лапаткі не палажыў. Злосьць бушавала! Цяпер нават ня ведаў, куды той Шпак перабраўся. А гэтае, — каб яе чорт менш насіў, — дзяўчо, што яно робіць? Чаму так доўга рапарту няма? Капшун нэрвова хадзіў па сваім пакоі, праклінаў тое ды гэна, падняў трубку тэлефону й набраў нумар. Пасьля колькіх званкоў у трубцы пачуўся заспаны жаночы голас.

— Што табе так доўга заняло? — рэзкім голасам наваліўся Капшун.

— А табе што, як быку прырупіла?

“Каб цябе чорт! — думаў Грыша. — Пару разоў у пасьцелю суку зацягнуў, дык цяпер ужо загадваць табой хоча. Як пранюхала што ейныя бабскія ласкі патрэбныя, дык цяпер з рагамі да цябе! У партыі забясьпечаная. Таму да яго, Грышы, такая іранічная паблажлівасьць”.

— Стары казёл, — казала яму Ніна Ляскін пры іншай нагодзе, — калі табе прыпрэ, пашукай дзіркі ў плоце!

— Ды не, — адказаў цяпер лагодным голасам Капшун таму соннаму голасу ў тэлефоннай трубцы, — хачу проста ведаць чым ты занятая.

— Так? Трэба было мне прыслаць тэлеграму, што будзеш званіць, дык я-бы тут пры апараце падзяжурыла, старога казла чакаючы...

— Слухай, Ніна, перастань з гэтымі мянушкамі.

— Слухаю.

— Я званю ў важнай справе.

— У цябе ўсё й заўсёды важнае.

Капшун уяўляў самазадаволеную кплівую ўсьмешку Нінінай напудранай маскі. Каб яе! Колкі язык.

— Ніна, прашу цябе. Мне не да шутачак...

— Гавары, слухаю.

— Скажы мне, што зь Верай?

— Ня бачыш ты, стары казёл? Яна закаханая, влюбенная по уши. Понял? Да, да, усе сымптомы...

— Ці яна зараз дома?

— Няма. Пайшла некуды, можа ў шоў...

— Зь кім пайшла?

— Адкуль мне ведаць. Ці ты мяркуеш, што я бегаць за ёй буду?

— Я думаў, што можа сказала табе...

— Не, не казала. І калі цябе цікавіць, дык скажу табе, што наша маладзіца ўтрэскалася, уліпла й патанула да самых глыбіняў. Да, да...

— Што за дзяцюк?

— Хто? Ды Якімовіч. Ці гэта для цябе навіна?

— Не, ня зусім. Як далёка яна зайшла?

— Апошніх пару тыдняў зьмяніла свае паводзіны. А я ня мела нагоды назіраць за ёю ў магазіне, але я пэўная... Задуманая, маркотная, забываецца часам што нармальнае, нэрвуецца, кусьлівая. Так, парань мой, сымптомы верныя. Твая ісключыцельна спасобная красавіца ў пагоні за гэтым Дон Жуанам розум траціць. І папярэджу...

— Непатрэбна. Пасьля такой грунтоўнай дыягнозы сам бачу. Дрэнь, ярунда! Камплікуе дзела... Такога я не спадзяваўся. Ну дык дзякую за інфармацыю. Гэта будзе ўсё.

— Але-ж, які ты бізнэсавы сягоньня! Шкада...

— Чаго гэта?

— Усё толькі бізнэс, а пагуляць няма калі.

— Перастань! Будзь ты праклятая, сука! — заключыў Капшун, палажыўшы трубку. Задуманы, пачаў хадзіць па пакоі. Напхаў у люльку галяндзкай “Аморфа” табакі, прыкурыў, намагаўся вярнуць раўнавагу. Так, на Веру трэба націснуць. Толькі празь яе можна знайсьці “старога фашыста”.

Апошнімі часамі Вера не рэагавала на ягоныя жаданьні ці загады. Вялікая была-б небясьпека, калі-б яна да бяспамяцтва закахалася ў Якімовіча. І якая тады зь яе карысьць, калі апынецца пад поўнай уладай дзяцюка? Трэба запабегчы гэтаму... Так, чаму-ж не. На гэта ёсьць рада. Паказаць Якімовіча як небясьпечнага фашыстоўскага крыміналіста. Да, да, совершенно так, именно так... Грыша ўсьцешыўся ад такой сваей вынаходлівасьці. Трэба ратаваць дзяўчыну, пакуль яшчэ час.

Капшун сеў за машынапіску й пачаў ліст да людзей у Ўсходнім Бэрліне. За якіх хвілін дваццаць зарганізаваў асноўныя думкі. Зводзіліся яны да наступнага: “Паказаць Якімовіча як мацёрага і небясьпечнага ваеннага крыміналіста, з крывёй нявінных савецкіх грамадзянаў на яго руках. Зьмясьціць матар’ял у наступным нумары. Да маей дыспазыцыі прыслаць некалькі нумароў лётнай поштай. Трымаць ягоную матку на прывязі”.

Капшун занёс ліст у паштовую скрынку й быў задаволены, што галава нарадзіла новы плян. Ня мог-жа праваліць сваей найлепшай нагоды. Стукне гэтых фашыстаў на ўсе застаўкі!

25.

Пасьля тае непаладкі зь дзяўчынай у парку, Алесь часта думаў пра тое, што так магло ўквяліць Веру. Выглядала яна цяпер надта дзіўнай і цяжка было разгадаць, што было ззаду ўсяго гэтага.

Алесь вырас у грамадзтве, насычаным недаверамі й падазрэньнямі, каторыя пасеялі ворагі-чужынцы для сваіх акупацыйных мэтаў. Людзі паволі адкрывалі адзін аднаму свае сэрцы дый былі змушаныя трымаць, для свае бясьпекі, “языкі за зубамі”. Уплыў вольнага, дэмакратычнымі традыцыямі прасякнутага, грамадзтва, дзе панавала поўная вольнасьць слова згодна правоў дзяржавы, мела свае дабратворныя вынікі. Адылі мінулае не хацела здавацца цяперашняму ў палон. Захавалася абаронная асьцярожнасьць, — у асноўным звычайная пратэкцыя супраць усякае так званае вонкавае інвазіі. А гэнае нутраное “сьвятое сьвятых” мела яшчэ адну бясьпечную запруду, якая адкрывалася адно для выбраных.

Вера блізкая і Вера далёкая... Алесь намацваў розьніцу. Ці ў яе галаву розныя палітрукі напхалі шмат чырвонага, камуністычнага? Сьвет, у якім дзяўчына гадавалася, Алесю быў слаба ведамы, уяўляўся адно ў вельмі няясных рысах. Алесь лічыў Веру ўжо надта блізкай асобай, каханьнем зьвязанай зь ім, а ўсё-ж доступу да ягонага “сьвятога сьвятых” яна яшчэ ня мела. “Выварачваць сваю душу”, як часта некаторыя людзі гаварылі, Алесь адвучыўся ў часе вайны, калі падпільноўвала цябе ці адна небясьпека. “Сьцеражонага Бог сьцеражэ!” Яно-ж так было куды бесьпячней нават тут, за акіянам, бо аж сюды — ды яшчэ як учэпіста! — сягалі шчупальцы праклятага, крыві прагнага, актопуса, які адэптаваў сабе будучыню як ягоны й нічый іншы імпэратыў. У той будучыні ён вырашыць канчаткова ўсе людзкія сацыяльныя, матар’яльныя і духовыя праблемы, якіх чалавек ня мог палагодзіць пачынаючы ад прапрапрабацькі Адама.

Цяжка было даверыцца Веры, хоць дзяцюк ужо спанатрыў, што сустрэўся зь нечым новым, ягонай усёпаглынаючай сілай. Каханьне ўжо завязалася, расло, разгаралася, ахоплівала ўсю ягоную істоту. Так, яно ўжо ім завалодала. Цікавіла яго, чаму дзяўчына хацела ведаць і колькі разоў прост-напраст дамагалася, каб расказаў ёй, што й дзе рабіў падчас апошняе вайны. Ці гэта звычайная людзкая цікавасьць блізкай, каханай асобы, ці што іншае? Самае-ж галоўнае, — чаго пазьней Алесю давялося ці раз шкадаваць! — яму ў галаву ніяк тады ня прыйшло. Чаму-б яму было тады не зрабіць таго элемэнтарнага, значыцца, як ураднікі казалі — “навесьці спраўку”, проста пастарацца даведацца пра гэту дзяўчыну ўсё асноўнае: хто яна, адкуль, чаму і як тут апынулася, чым яшчэ займаецца і іншае?

Тымчасам яна была вось тут, пад рукой, пад ягонымі загадамі. І быццам недасягальная. Часамі сумная, задуманая. У часе працы іхныя сьцежкі спатыкаліся. На тым прывабным твары зьяўлялася казённая ўсьмешка. Дзяўчына трымалася неяк на адлегласьці, хоць была ветлівая і ў выкананьні службовых абавязкаў бездакорная. Паміж імі вырасла нейкая нябачная перагародка і, як спасьцярог Алесь, сталася тое зь Верынай волі. Аднойчы раніцай Алеся прыемна зьдзівіла тое, што Вера сустрэла яго сваёй шырокай сонечнай усьмешкай і першая пачала размову, быццам між імі ніколі й нічога прыкрага ня было. Загадка. Як вытлумачыць такую раптоўную перамену? На працягу колькіх дзён такая халадэча, а тут... раптам... Што гэта такое? Хутка адбудаваліся масты. Дзяцюк запрасіў Веру на нядзельны пікнік.

У прыгожы сонечны дзень малебен адбыўся ў гаі на фарме аднаго з суродзічаў недалёка гораду, Алесь знаёміў Веру з усімі прысутнымі. Гэта лёгка йшло на пікніку, дзе адбываліся розныя гульні й танцы. Вера спасьцерагла зь якой пашанай ягоныя суродзічы адносіліся да Алеся, што й спрычынілася да ўважлівых гасьцінных адносінаў да яе. Нядаўныя імігранты, калі даведаліся, што яна ў Канадзе радзілася, хвалілі яе за тое, што добра пабеларуску размаўляла. Калі-б выбіралі прыгажуню пікніку, Веры напэўна трапіў-бы вянок на галаву.

Пытаньні: дзе яна радзілася? Як гэта яна так прыгожа пабеларуску гаварыць навучылася? Ці яе бацькі навучылі? Хто яны? Што яна думала пра старую беларускую, абаламучаную камуністамі іміграцыю?

Алесь памагаў Веры, як мог, а сама дзяўчына ветліва й асьцярожна старалася адказваць на шматлікія пытаньні. Спасьцерагла, што магла-бы ілгаць зь вялікай лёгкасьцю. З боку гэтых зычлівых і гасьцінных “новых Канадыйцаў” не заўважыла ніякіх намёкаў на падазронасьць. Тут-жа наверсе, дэманстрацыйна цьвіла шчырасьць і сяброўства. Адразу залічылі яе ў сваю грамаду. Дзяўчыне цяжка было сьцяміць, што гэтыя людзі зрабілі-б зь ёй, калі-б ведалі пра ейную запраўдную так званую місію. Ці магло гэта быць, што гэтыя наскрозь, як вока бачыць, шчырыя й гасьцінныя добразычлівыя людзі некалі былі фашыстоўскімі забойцамі-калябарантамі, катамі собскага-народу, а цяпер ёсьць страйкбрэйкарамі, як некалі ўлажыла ў ейную галаву савецкая прапаганда?

— Як-бы табе падабалася правесьці канец тыдня са мной у прыгожым рэсорце? — спытаўся ў Веры Алесь па дарозе ў горад.

Дзяўчына ўважна глядзела Алесю ў вочы, як-бы там хацела прачытаць ягоныя намеры. Пытаньне-ж няштодзённае.

— Ня ведаю. Раскажы, што за рэсорт.

— Да Пайн Рыдж даехаць займае, не сьпяшаючы, тры гадзіны часу. Мой сябра ёсьць уласьнікам рэсорту. Вельмі прыгожае месца над ракой у пушчы. Добра адпачываецца пасьля шуму й бруднага гарадзкога паветра. Калі-б ты захацела для сябе цэлы катэдж, магла-б быць праблема, але...

— А што там рабіць?

— Рыбачыць, плаваць, па пушчы валачыцца, у тэніс гуляць, адным словам...

— Цудоўна, — сказала дзяўчына. — Ты-ж ведаеш як я люблю прыроду.

— Любіш больш, чым мяне? — жартаваў Алесь. На дарозе аўты рухаліся звольненай скорасьцю, адно амаль у прытык да іншага, як звычайна бывае гэтта калі жыхары ў нядзелю над вечар вяртаюцца з адпачынку недзе на прыродзе.

— А хто табе сказаў, што я цябе люблю? — Вера лёгка таўханула дзяцюка пад бок.

— Стой, зважай! — сур’ёзна крыкнуў Алесь. — Я вось капітан гэтага карабля і мы плывём з хуткасьцю трыццаці міляў у гадзіну ўціснутыя шчыльна ў мора іншых караблёў, напоўненых закаханымі людзьмі.

— Прабачце, містар капітан, трымайце зрок на гарызоньце, а рукі на рулі!

Дружна зарагаталі.

— Гаворачы пра той ўікэнд... я згаджаюся на плаваньне, тэніс ды вандроўкі ў лесе...

— Добра, — сказаў Алесь, — мы будзем займацца тваімі гобі... Знаю там яшчэ аднаго заядлага рыбака. Праўда, ён любіць рыбачыць із натхненьнем і ў адзіночку. А так агулам гэта надта таварыскі чалавек.

— Хтосьці мне знаёмы?

— Пазнаёмлю цябе і спытаюся яго, якой ён думкі.

— Думкі пра што?

— Пра цябе, мая даражэнькая.

— Ого як! Да чаго ты мяне рыхтуеш?

— На гэта будзе адказ пазьней.

— А хто такі той чалавек?

— Ты ўжо зь ім знаёмая, хоць не асабіста. Чытала яго творы. Антон Шпак.

— Я вельмі рада буду бачыць яго! — радасна сказала Вера.

Алесь уважна паглядзеў на дзяўчыну, крыху зьдзіўлены такой выказанай радасьцю бачыць беларускага пісьменьніка.

— Ведаеш, што я люблю добрую бэлетрыстыку. Ты-ж мне пазычаў Шпакавы кнігі. Жывых пісьменьнікаў я не спатыкала. Мяне цікавяць гэтыя людзі: як яны запраўды жывуць, паводзяць сябе ў таварыстве, наагул ці практычныя яны, ці толькі ўмеюць фантазіраваць, тварыць розныя пэрсанажы й сюжэты...

— Дык вось аднаго такога пазнаеш. Праўда, ёсьць адно пытаньне да цябе: ці наняць для цябе асобную будку, ці як?

— Наймі памешканьне, дзе ёсьць дзьве спальні.

Алесь паглядзеў уважна на Верын твар. Ці яна так яму давярала, што згадзілася начаваць пад адной страхой, ці можа, — не, гэтага ніяк нельга дапусьціць, — ён выглядаў у яе вачох нейкай авечкай?

Вера старалася ўтрымаць раўнавагу. Наапошку яна ведала тое, чаго так дамагаўся Капшун. Сустрэне чалавека, ацэніць яго, даведаецца як і з чаго ён цяпер жыве ды неўзабаве дасьць Капшуну поўную справаздачу. Спадзявалася, што на гэтым скончыцца ейнае заданьне ці місія. Пара ўжо. Траціла цярплівасьць, слухаючы розныя дакоры з боку нуднага Капшуна, хацела высьлізнуць спад ягонае дысцыпліны. Даволі. Магчыма цяпер, калі ўжо наклёўвалася зусім памыснае завяршэньне таго заданьня, будзе мець магчымасьць сканцэнтравацца на гэтым дзяцюку. Кахала яго. Усьведаміла гэта поўнасьцю пасьля тае спрэчкі ў парку.

26.

Прыехалі ў рэсорт Пайн Рыдж пасьля паўдня. Парыла, заносілася на буру. Алесь шкадаваў, што ня ўставіў у свой Олдсмабіл ахаладжальніка. Як толькі паставілі аўтамашыну, Алесь запрасіў Веру ў рэстаран.

— Глянь, гэта-ж цудоўнае месца! — усклікнула захопленая дзяўчына. — І чым тут людзі займаюцца?

— Яны зарабляюць на жыцьцё растратай сваіх грошай, — адказаў дзяцюк.

— Гэта надзвычайны занятак, толькі грошы трэба мець.

У рэстаране было няшмат людзей. Алесь разгледзеўся, прывітаўся са знаёмымі. Селі за стол у куце.

— Замовіш мне вялікую місу марожанага, а я пайду асьвяжыцца, — устала Вера.

Алесь выцер сабе спацелы дагэтуль лоб. Разглядаўся, ці няма дзе навокал Шпака. Як прыемна тут, дзе паветра штучна ахалоджвалася, пасьля парнасьці, якая гаспадарыла на дварэ!

— Гало, Мэры! — прывітаў Алесь таўставатую і ніштаватую з выгляду дзеўку, каторая працавала тут і кэльнэркай і кухаркай. — Як-жа тваё цэннае здаровейка?

— Гляньце, хто гэта зьявіўся, big boy, — усьміхнулася, рэклямуючы прыгожыя зубы, дзяўчына. — І каму-ж мы маем быць удзячныя за тваю візыту?

— Што за пытаньне, Мэры? Табе, а не каму іншаму. Ты-ж ведаеш, што я цябе люблю ды жыць безь цябе не магу. А ты ўсё прыгажэеш усім на зайздрасьць! — жартаваў Алесь.

— Ну, ну, ты хіба-ж ня будзеш жартаваць зь мяне, любоўнік мой?

— Ды не, мая ты darling. А дзе-ж мой пісьменьнік?

— Павінен быць тут дзесьці. Чакаў цябе.

— Вось і слава Богу. А цяпер, Мэры, я-ж ведаю, што маеш ты вялікае і сваіх кліентаў кахаючае сэрца. Дык можа прынясла-б ты нам дзьве вялікія порцыі ванілі-марожанага ды із сакавітым клубніком наверсе?

— Right away, coming up.

Мэры нахінулася й ціха спыталася ў Алеся:

— Можа скажаш мне, што гэта за цацу ты з сабой сюды прывёў?

— Прашу цябе, Мэры, будзь памяркоўнай. Адкрыю табе таямніцу, толькі ня будзь зайздроснай. Ты-ж ведаеш маю поўную адданасьць табе. Абяцаеш, дарлінг?

— Кажы.

— Яна, гэтая цаца, поўнасьцю мая, — падміргнуў дзяўчыне Алесь.

— Вось як! Маеш добры густ, мілы мой!

— Асьвяжылася? — спытаўся Алесь у Веры, калі яна вярнулася.

— Так. А ці ты казаў мне, што тут недзе збоку ёсьць дзе пакупацца?

— Так, ёсьць недалёка адсюль прыгожае азярцо напоўненае чысьцюсенькай і мокрай вадзічкай.

— Брава! Я ўжо хацела-б быць у кампаніі тых рыбак26., што ў тым азярцы плаваюць.

— Пацярпі, дзеўка. Скора пазнаёмлю цябе з тымі рыбкамі. Перш спажывём марожанае, каторае вунь ужо набліжаецца да нашага стала.

Мэры паставіла на стале дзьве плястыковыя місы, напоўненыя марожаным зь ягадамі. У гэны час зьявіўся Антон Шпак. Убачыўшы пісьменьніка, Алесь заказаў марожанае і для яго.

Апрануты ў кашулю ў клетачкі, шэрыя порткі, із загарэлым тварам, на якім расплылася шырокая і прыязная ўсьмешка, Шпак падыйшоў да стала.

— Алесь, як я цешуся, пабачыўшы цябе тут! — падаў Алесю руку й пазіраў на Веру.

— Прыемнасьць мая, — сказаў Алесь, устаўшы. — А цяпер прашу быць знаёмым зь Верай Мак. Вера, маеш гонар пазнаёміцца зь пісьменьнікам Шпакам.

— Мне Алесь успамінаў некалі пра сваю прыгажуню, але не казаў што яна аж такая цудоўная з выгляду, — гаварыў Шпак і ўважна аглядаў дзяўчыну. — Прыемна...

— Прыемнасьць мая, — зарумяніўшыся ў твары, сказала Вера. — Я чула шмат пра вас ды й некаторыя вашыя кнігі чытала.

— Так? — зьдзівіўся пісьменьнік. — Але-ж вы налягайце на марожанае, не марудзьце. Алесь, а чаму-ж ты мне не сказаў, што такую прыгажуню ты недзе ўпаляваў? — пабацькоўску спытаўся ён у дзяцюка.

— Але-ж вы ў мяне ня спыталіся, — усьміхнуўся Алесь і падміргнуў Веры, каторая прыглядалася Шпаку. І здавалася Алесю, што дзяўчына запраўды спадабалася яму.

— Калі, прабачце мне, як доўга вы ўжо забаўляецеся разам?

— А ўжо месяцы тры, мусіць, — адказаў Алесь.

— А вы як доўга ў Канадзе, спадарычня Мак?

— Я тут нарадзілася ў адным гарадку на поўначы.

— Вы што? Але-ж запраўды, чаму мне гэта ў галаву ня прыйшло? Прабачце старому дурню. Слухаючы вашу гаворку, я ня думаў...

— Але вось што асабліва цікавае, спадар Шпак, — пачаў задаволеным голасам Алесь. — Калі мы пазнаёміліся, без майго ведама яна ўзялася вучыцца беларускую мову. Аднаго дня, калі яна адчыніла свой роцік, я быў, сьціпла гаворачы, даволі зьдзіўлены. Працуе ў мяне ў Трыфты Тоні, гаварылі мы між сабою да таго часу паанглійску, а тут... гэткая неспадзеўка... Ад таго часу я пазнаёміў яе крыху зь беларускай літаратурай, з вашай уключна.

— Аж гэтак? — зьдзівіўся Шпак. Ён наважыўся распытацца ў Алеся пра дзяўчыну пазьней.

— Я люблю бэлетрыстыку, — сказала Вера. — Я чытала рускую, а тады, як Алесь прыйшоў, дык я падвучылася пабеларуску. Я сталася сіратой, як была малая. Ад бацькоў я чула беларускую мову, але замала ведала яе...

Вера змоўкла. Ці не замнога ўжо сказала? Стары воўк Шпак можа што-небудзь западозрыць. Дзе гэта калі было, каб народжаная ў Канадзе дзяўчына ды сама па сабе (так яны мяркуюць) навучылася беларускай мовы?

Ішла гутарка пра штодзёншчыну. Шпак распытваўся Алеся пра ягоныя бізнэсавыя справы.

— Мне трэба йсьці назад да сваёй працы. Дзякую за марожанае, — устаў Шпак з-за стала.

Алесь зь Верай паехалі над возера. Купаліся, вылежваліся на беразе. Вечарам Алесь угашчаў дзяўчыну й Шпака ў рэстаране, а пасьля ўсе пайшлі ў катэдж. На абцягнутай шчыльнай сеткай, — каб адгарадзіцца ад кусьлівых чорных мушак і камароў, — вэраньдзе стаялі крэслы й стол. Алесь прынёс свой пераносны патэфэн ды наставіў кружэлкі з рознымі беларускімі народнымі песьнямі, харавымі канцэртамі Шырмы зь Менску. Зьявілася й брэнды ў таварыстве садовай вады, вэнджаных шпротак і ікры ды заквашаных пабеларуску гуркоў.

Гутарылі мала. Мэлёдыі із забранае зямлі чаргаваліся з журботнымі, — і быццам разьлічанымі на далёкі дыстанс — крыкамі мясцовых люнаў-нурцоў, што пераклікаліся на суседніх вазёрах. Люн-нурэц, вялічынёю з гусь, гэта для некаторых мясцовых людзей — голас канадыйскай поўначы.

Трое ля стала. Яе карэньне на двух кантынэнтах. Выдатны пісьменьнік, ла якога маскоўскія інквізытары вось ужо паставілі пастку. Побач дзяцюк, напоўнены ненасытным і зьнішчальным каханьнем да агенткі маскоўскага актопуса. Тройка гэта знайшла роднае-супольнае ў галасох зь Менску, зьяднаных, адшліфаваных майстрам з Шакуноў, што на Пружаншчыне. Апрычоная супольнасьць на чужой, імі ўжо даволі абжытай зямлі. Разважна, быццам з насалодай, рознымі кароткімі згадкамі з дому заглядаў у мінулае пісьменьнік. Інтымны, настальгіяй перанасычаны вечар. Іншым разам, як ні намагайся, ня створыш такога поўнага і ўзьнёслага духовым міражом, настрою. Ці то песьні беларускіх жнеек так суладна гучалі акордам тых заўсёды галасьлівых люнаў, ці можа брэнды на гэта які ўплыў мела?

Пісьменьнік падзякаваў Алесю й Веры за гасьціннасьць і разьвітаўся, штосьці зноў згадаўшы пра заўтрашнюю працу.

— Тут, як бачыш, ёсьць дзьве асобныя спальні, — тлумачыў Алесь Веры. Галоўны пакой быў умэбляваны самым неабходным: абшырная канапа, стол, маленькі кафэйны столік, пара крэслаў. На сьцяне — здымкі рыбакоў з рыбамі, рэклямны каляндар зь нейкай магутнай лодкай, люстра. Падлога засланая ўжо стоптаным палавіком. І ўсё гэта, — нехта сказаў-бы спартанскае, — разам ізь сьценамі з памаляваных на рудое хвойных круглякоў, тварыла сваю адметную атмасфэру, якую любілі гарадзкія жыхары.

— Няважна спальні! Калі яшчэ ня глуміць цябе сон, давай пасядзім крыху, — сказала Вера.

— Прапановы якія? — сеў на канапе каля яе Алесь.

— Перш за ўсё: гэнае сьвятло занадта яркае.

Алесь ськінуў чаравікі, зьдзеў шкарпэткі і адну зь іх нацягнуў на электрычную лямпу, што вісела на сьцяне. Пакой акунуўся ў паўзмроку.

— Цяпер лепш? — спытаўся дзяўчыну.

— Ты добра выдумаў з тэй шкарпэткай.

Вера прысунулася да Алеся і апынулася ў ягоных абдымках. Адчула прысьпешаны пульс сэрца калі вусны ейныя да Алесевых прыльгнулі. Нешта расплывалася. Гэта было новае, раней нязьведанае. І брэнды яна ледзь-ледзь, зусім нямнога выпіла. Але, калі-бы поўнасьцю хлапцу аддацца, дык вось цяпер, якраз пад такі настрой.

— Алесь, — шапнула.

— Ну што?

— Скажы мне, ты запраўды мяне кахаеш?

— Кахаю цябе поўнасьцю й бязь ніякіх засьцярог. А ты мяне?

— Я кахаю цябе, my darling! Тых пару тыдняў мне цяжка было. Я пераканалася, што безь цябе не магу, як рыба без вады.

— Я патрабую цябе таксама, цаца мая. Выбачай, што так сталася.

— Гэта мая віна.

— І мая таксама.

— Я цябе так моцна люблю, мне аж дыханьне займае.

Другі пацалунак куды больш юрлівы. Алесь гладзіў яе. І пры дакрананьні ягонае рукі стан яе поўніўся дрыжаньнем.

— Алесь, прашу, цяпер...

У паўзмроку, ён пазіраў у ейныя вочы. Сумлеву няма. Пажаданьне. Нагрэтае да расплыву, гарачае зялеза на кувадле. Цяпер якую хочаш хворму яму. А гэтта, у Алесевых абдымках — жывое, юрлівае, што першага семя жадае.

— Алесь, я ніколі раней ня мела сэксу. Прашу цябе, darling!

Шэпт, якому не адмовіш, калі ён ад такой гожай спакусьніцы.

— Алесь, чаго ты так? Давай!

Яна зноў гвалтоўна, як п’яўка, прыльгнула да ягоных вуснаў. Пад такім напалам доўга ня вытрымаеш. Алесь вырваўся зь ейных абдымкаў.

— Не, Вера! — сказаў з націскам. — Я не магу, ня мушу, гэта ня ёсьць...

— Ня ёсьць што?

— Ня ёсьць так, як трэба... Не магу табе гэтага зрабіць!

— Чаму-ж не? Мы-ж кахаемся. Ці-ж гэтага мала?

Алесь бачыў, што дзяўчына гарачылася, магла кінуцца ў гістэрыку. У такім стане, як яна знаходзілася, адсутнічаў розум-стораж.

— Праўду кажаш.

— Дык чаму?

— Цяжка гэта вытлумачыць, мне здаецца.

— Ты дурань. Што з табой? Я сама лезу да цябе, а ты мяне адкідаеш.

Алесь адсунуўся. Вера дрыжачымі рукамі адшпільвала сваю блюзку.

— Вера, перастань! Я ня буду...

— Ты будзеш! Я цябе змушу!

У гэтых, гарачым дыханьнем выказаных, словах таілася такая магутная сіла й перакананьне, што Алесь амаль здаўся.

— Вера, будзь добрая, перастань выдурняцца!

— Алесь, чаму ты адкідаеш мяне? Ты-ж ведаеш, што я зь нікім раней ня была.

— Якраз таму й не магу.

— Як гэта так?

— Чакай, мая дарагая, паслухай! Ці-ж ты думаеш, што я цябе не хачу? Павер мне: цяпер я нічога іншага на гэтым сьвеце не хачу так моцна, як зьліцца з табой у адзін арганізм. Так. Ты мне не памагаеш, каб устрымацца перад спакусай. Наадварот. Ты мяне атакуеш, спакушаеш. Але тут, — ты трымайся далей!

Ён зноў адсунуўся ад дзяўчыны.

— Ты, мая мілая, мусіш і мяне зразумець. Дык паслухай уважна. Я ў сваім жыцьці ўжо меў не адну дзяўчыну, гэта пераважна з такіх, што пагуляць адно любяць. Гадамі я шукаў кагосьці такога, як ты: чыстую і прыгожую сумленную і скромную, арыгінальную і несапсутую. Яшчэ абавязкава, каб і пабожную, каб дзетак умела добрымі хрысьціянамі выгадаваць! Ты якраз вось такая, якую я так доўга і ўпарта шукаў. Павер, у мяне сілаў няма, каб устаяць перад тваёй спакусай, бо апроч усяго ты — надзвычайная прыродная і няштучная прыгажосьць. Як у нас дома казалі: вельмі-ж вельмі пекная! Дык вось як! А ўстаяць перад спакусай я мушу. Цяпер табе скажу чаму гэта так.

Алесь устаў, закурыў, стануў перад ёю, зацягнуўся густым дымам і прадаўжаў:

— Я не хачу ўжо цябе паставіць сярод тых, у якіх можна лёгка сэкс выкарыстаць. Мне хочацца, — павер мне, даражэнькая, — захаваць у цябе чыстую і незасьмечаную прыгажосьць. Глянь сюды, дзяўчына! Магчыма, што я і дурань, магчыма — ведаю я такія аргумэнты, — скажаш, што сэкс ёсьць найчысьцейшым яднаньнем жывых і кахаючых сябе людзей. Але, гэта ня ўсё яшчэ. Я — веруючы ў Бога чалавек. І пры тым вялікі грэшнік, бо адзін Госпад бязгрэшны. О так, я ня зьдзіўлюся, калі ўбачу на тваім твары сьляды іроніі... Магчыма ў тваіх вачох я і ёсьць дурань, можа я і паэтычны нават дурань, але я табе ўжо сказаў: для мяне важная чыстая краса, незакранутая кветка. Пазіраю на цябе і так намагаюся кантраляваць жывёльныя гоны. Яй Богу! У канчатковым аналізе для мяне большая ўцеха ад сьведамасьці таго, што ты ёсьць незакранутая, ніколі ня была гвалчаная, чымся ўзяць цябе цяпер... Бачыш, я шчыра, ад сэрца гавару. Спадзяюся, што зразумееш мяне. Калі мы маем мець сэкс, дык няхай гэта станецца накш, у адпаведным месцы й часе. Навошта псаваць гэта цяпер? Зразумела ты мяне?

— Ясна, окэй! — з дакорам адказала дзяўчына. — Я толькі хацела аддацца табе зь любві... і можа даказаць...

Яна ўстала і падбегла да дзьвярэй спальні. Затрымалася, зачырванелая і дрыжачая, а расшпіленая блюзка агаліла поўненькія, як рэпкі, грудзі.

— Алесь, ты... дурань!

Стукнула за сабой дзьвярмі. Адтуль, са спальні, пачуўся раптоўны скрып ложка й пасьля здушаны, у падушку, плач.

— Вера, прашу цябе, ня злуйся! — сказаў голасна Якімовіч.

— Ідзі к чорту, ты няўдзячны!

Дзяцюк стаяў каля зачыненых дзьвярэй і меркаваў ці зайсьціся ў пакой. Выйшаў на вэранду й выкурыў запар тры цыгарэты.

27.

Пасьля трывожнага сну, Алесь устаў рана, пабрыўся й памыўся. Вера, відаць, яшчэ спала, бо дзьверы былі зачыненыя. Алесь пайшоў у катэдж да Шпака, які запрасіў яго на кубак сьвежазгатаванай кавы.

— Гэтая твая дзяўчына, — пачаў адразу Шпак, — ці ты добра яе ведаеш?

— Чаму-ж ня ведаю? Ведаю.

— Маеш сур’ёзныя намеры ў адносінах да яе?

— Яшчэ няпэўны... Закахаўся, гэта ведаю... Але, вядома, для такога, перастралянага па ўсіх франтох кавалера, нялёгка...

— Калі пазволіш на такое больш дакладнае пытаньне: ці маеш намер зь ёй жаніцца?

— Гэта якраз галоўнае, што маю вырашыць. Я ведаю, што Вера — гэта выдатны матар’ял, ці адзін дзяцюк хацеў-бы на яе сваю лапу палажыць... Але... ведаеце, яна цалкам і вельмі мілая асоба, апроч таго — прыгожая, характар, інтэлект...

— Пра гэты інтэлект, як ты яго згадаў. Ці не занадта яна здольная?

— Як гэта разумець?

— Калі сказаць табе, Алесь, праўду, дык я думаю пра яе ад учарашняй сустрэчы.

Алесь пачаставаў пісьменьніка цыгарэтамі. Закурылі.

— Ну і? — пытаўся Алесь.

— Яна выглядае выключна здольнай. Некаторае пра яе проста ня месьціцца ў маёй галаве. Прыкладна: ейная беларуская мова і зацікаўленьне нашымі суродзічамі. Яна-ж вельмі цікавіцца нашымі, ці-ж ня так?

— Ага, цікавіцца.

— І ты ўжо, пэўне, пазнаёміў яе з многімі.

— Так, але...

— Я так і меркаваў.

— А што-ж тут дзіўнага?

— Дзіўнага? Ёсьць магчымасьць, што яе нехта сюды паслаў з пэўнай мэтай! — Гэткае меркаваньне Шпак выказаў паволі і цьвёрдым, упэўненым голасам. Задумаўшыся, мужчыны пільна пазіралі адзін аднаму ў вочы.

— Ня можа быць! — наўмысна голасна, быццам жадаючы самога сябе пераканаць, сказаў Алесь. — Гэта запраўдны нонсэнс, я ўпэўнены. Я сустрэў яе ў краме, дзе яе прынялі без майго ведама на працу. Пазнаёміліся ды закахаліся.

— Прабач мне за наступнае пытаньне.

— Калі ласка.

— Ці ты сьпіш зь ёю?

— Ды не. Ніколі больш пацалунку.

Алесь прыгадаў учарашняе й на міг падумаў, ці расказаць пісьменьніку пра тое, але пастанавіў маўчаць.

— Чаму не? — прадаўжаў цікавіцца Шпак.

— Як вам тут адказаць? Спадзяюся, што зразумееце. Для мяне яна ёсьць больш, чымся звычайная нармальная і прыгожая дзяўчына. Я ведаў не адну дзяўчыну й выбіраў. А гэткай, вось такога арыгіналу, як гэтая — не сустракаў яшчэ. Яна не малюе сябе, як іншыя, яна сумленная і чыстая, працавітая... Вера для мяне — быццам польны сьціплы рамонак. Коратка гаворачы, яна ўвасобіла тыя якасьці, якіх я шукаў у дзяўчат. Апроч таго, — і ці не самая важнае — яна беларускага паходжаньня. Спадзяюся, што мяне разумееце?

— Здаецца, што так, толькі...

— Толькі?

— Не хачу цябе бянтэжыць ці ўпікнуць. Ня траць галавы. І памятай, што атрута падаецца нагледжанай ахвяры ў найпрыгажэйшай і найбольш дарагой чашы!

— Божа мой! Як гэта вы такое... Што з вамі?!

Шпак маўчаў.

— Няважна, забудзься, што я сказаў, не бяры гэтага ўсур’ёз. Магчыма, што я шукаю дзірак у цэлым. Можа быць, што ўплывае на мяне й піхае на падазрэньні мой собскі лёс. Магчыма, што на старыя гады развагу трачу. Прабач мне, што я сугэраваў такую магчымасьць. Кахай дзяўчыну, цешся поўным жыцьцём.

Пісьменьнік, здалося Алесю, быццам шакіраваў сябе за тое, што прадугледзіў адну магчымасьць. Ці падазрэньні ягоныя запраўды маглі мець якую аснову?

Калі Вера ўстала, памылася, зачасалася, неяк паказённаму з Алесем прывіталася. У вачох ейных спасьцярог Алесь нешта новае, чаго ўчора там ня было: ледзь-ледзь прыкметную цьвёрдасьць. Намагалася быць ветлівай, вясёлай, але ўсё гэта, відаць было, не зьліквідавала між ёй і Алесем пэўнай напружанасьці.

28.

Шмат якія суродзічы пыталіся Алеся якім чынам, на ягоную думку, іхныя адрасы маглі трапіць на камуністычную паштовую лісту. — Што сталася? Мы нікому, апроч цябе й некаторых зусім давераных асобаў, не давалі цяперашніх адрасоў. Ці можа які бальшавіцкі агент празь цябе атрымаў нашы адрасы?

Спачатку Алесь запярэчваў, што ён нейкім чынам да гэтага спрычыніўся. Некаторыя асьмеліліся самога Якімовіча падазраваць у сувязях з камуністамі. Зьбянтэжаны дзяцюк праверыў свой блакнот з чорнымі вокладкамі. Ніколі не падазраваў, што Вера магла яго ўкрасьці й выкарыстаць. Куды пазьней, пасьля вялікай шкоды, Алесь будзе дзівіцца як у гэны крытычны час ён быў поўнасьцю адурманены каханьнем, дзяўчыну амаль анёлкам уяўляў. Носьбітка маральнай чысьціні, цноты, сьціпласьці, першараднае красаты. Гэткае ўяўленьне, асьлепленае любоўнымі эмоцыямі, ня толькі замінала бачыць практычную штодзённасьць, але ігнаравала некаторыя перасьцярогі, як прыкладна тыя, што выказаў пісьменьнік Шпак.

Алесь пастанавіў наведаць РСМП — дзяржаўную паліцыю, што ў гэны час займалася, апроч іншага крыміналу, бясьпекай грамадзянаў краіны. Хацеў распытацца, ці ўлада можа якім чынам памагчы спыніць хвалю камуністычнага прапагандовага смуроду, які заліваў ягоных суродзічаў — новых Канадыйцаў. Параілі яму пабачыць сяржанта Макнулты, які, мабыць, займаўся справамі чужой падрыўной прапаганды. Прыстойны й ветлівы мужчына сярэдняга веку ўважна выслухаў Алеся, ня спыняючы яго, пасьля ўстаў з-за стала й адчыніў пару высокіх мэталёвых шуфлядаў пры сьцяне.

— Хадзіце сюды, зірніце! — сказаў Якімовічу.

У Алеся вочы разьбягаліся. Паўнюсенькія шафкі таго “дабра” ад усходня-бэрлінскага камітэту прынамся ў дванаццаці мовах. І ўсе гэтыя “завяртанскія” “газэткі”, разам із знаёмым дэвізам “пралетары ўсіх краін, яднайцеся”, у архіве паліцыі гэтай шчодрай у дапамозе выгнаньнікам з імпэрыі Гулагу, выглядалі такой ненавіснай і нікчэмнай недарэчнасьцю.

— Вы ня першыя, што з такімі скаргамі прыходзіце да нас і напэўна не апошнія, — паясьняў сяржант Макнулты. — Такія ці падобныя скаргі атрымліваем амаль кажны дзень.

— І што вы робіце, каб гэтым людзям памагчы?

— У нас зьвязаныя рукі. Пошта ня можа й ня будзе правяраць кажнае пасылкі, што прыходзіць з-за зялезнае занавесы. Наша права не забараняе атрымліваць і варожую прапаганду. Вольнасьць слова, прэсы і падобнае...

— Але-ж гэта ня ёсьць нейкая звычайная прэса, — узлаваўся Алесь. — Ці вы не разумееце? Яны шантажуюць людзей, дома пагражаюць іхнай радні, ставяць многіх пад небясьпекай рэпрэсіі з рук дзяржаўных ворганаў. Ці-ж вы ня бачыце эфэкту такой іхнай антыгуманнай акцыі? Тут ідзе пра запалохваньне грамадзян нашае дзяржавы, шантаж...

— Мы поўнасьцю гэта разумеем, містар Якімовіч, ды, на жаль, ня можам гэтаму запабегчы. Мы зьвярталіся да паштовых уладаў. Іхны адказ: правяраць і эвэнтуальна цэнзураваць прыватнай перапіскі, згодна з нашым правам, ня можам...

— І гэта ўсё? Вы нічога ня можаце зрабіць, каб спыніць хвалю гэтага камуністычнага бруду?

— Мне прыкра... А ці вы не маглі-б нам памагчы?

— Як гэта памагчы?

— Калі вы ведаеце якога-небудзь іхнага агента, каторы зьбірае для іх інфармацыі пра Канадыйцаў да памагае ім у гэтай нікчэмнай працы, дык мы такімі людзьмі цікавімся.

— Дзякую за добрую ідэю, — скрывіўся на твары Алесь. — Буду прыглядацца і прыслухоўвацца.

Алесь падзякаваў Макнулты за ягоны час, выйшаў на вуліцу, сеў у сваё аўта й думаў. Кажны год у першы панядзелак верасьня ў Злучаных Штатах і Канадзе ёсьць так званы Labor Day. Даслоўна гэта азначае “дзень працоўных”, канкрэтна — сьвята працоўных. Людзі ня йдуць на працу, кампаніі ім усёроўна за гэты дзень плацяць, а працоўныя зь індустрыі ладзяць розныя дэманстрацыі, у якіх рэклямуюць свае дамаганьні й палітычныя праграмы. Нашы суродзічы празвалі гэны дзень сьвятам Лебярдзея.

У 1952-м годзе на канадыйскім баку Нягары 5-га і 6-га ліпеня Беларусы ЗША й Канады зарганізавалі першую Сустрэчу Беларускай Моладзі Паўночнай Амэрыкі і сьвяткавалі Купальле. Прысутных вітаў, як пісала газэта “Беларускі Эмігрант”, і “надзвычайны паўнамоцны першага ўраду Беларускай Народнай Рэспублікі ў ЗША, спадар Янка Чарапук-Змагар”. Гэткім чынам змагары за незалежную Беларускую Народную Рэспубліку, што вялі вызвольную працу ад часу ўстанаўленьня БНР 25-га Сакавіка ў Менску, цяпер, на амэрыканскім кантынэньце, перадалі сымбалічны сьцяг таго змаганьня беларускай моладзі, якая пасьля апошняй вайны тут пасялілася. Гэнае сьвята Купальля, з удзелам старэйшых векам суродзічаў і шматлікае колькасьці моладзі, дало пачатак наступным сустрэчам Беларусаў Паўночнай Амэрыкі, што пачалі адбывацца раз на два гады ў Канадзе або ў ЗША. Прысуседзілі сустрэчы, — каб усім было выгадна й часу хапала, — да таго-ж самага Лебярдзея, значыцца на канец тыдня, каторы той Лебярдзееў панядзелак папярэджваў.

Сёлета чарговая такая сустрэча Беларусаў Паўночнае Амэрыкі мае адбыцца ў Радфардзе, — прыгадаў Алесь Якімовіч. І вось што... Чаму-б на ёй ня выдумаць нешта новае супраць гэтае камуністычнае поскудзі? На гэткія сустрэчы звычайна зьбіраецца маса суродзічаў ня толькі з Амэрыкі, але бываюць і госьці зь іншых кантынэнтаў сьвету, дзе ёсьць дзейныя і зарганізаваныя беларускія нацыянальныя асяродкі. Чаму-б сёлета на сустрэчы суродзічаў Паўночна-амэрыканскага кантынэнту не пачаць добра заплянаванай контратакі супраць бальшавіцкае агентуры з Усходняга Бэрліну?

29.

Апошнімі часамі Веры спакваля пачало падабацца адзіноцтва. Магла чытаць, ніхто не перашкаджаў. Сяброўка на кватэры, Ніна Ляскін, пільнавала яе, распытвалася заўсёды — хто, што, дзе, калі і як? — пэўне-ж зь нейкай мэтай. Веру квяліла гэта. Нават забаўлялася думкай, што ці ня лепш выбрацца адсюль. Тымчасам адно разважала.

Цяпер яна выгадна выцягнулася на канапе, ськінула з ног рудыя шлёпкі-макасыны, з задаваленьнем агледзела прыгожа загарэлыя лыткі ды зноў пачала жваць сырую моркаўку. Ззамоладу любіла сырую гародніну. Цяпер лянівым рухам левае рукі разлажыла малую ўсходня-бэрлінскую газэтку побач на кафейным століку, акінула зрокам першую бачыну. Нічога тут цікавага. На трэцяй бачыне з правага верхняга кута паглядаў на яе... Не, ня можа быць! Але, запраўды ён, Алесь Якімовіч. Дзяўчына, каб ужо зусім упэўніцца, амаль што носам у тую бачыну ткнула. Так, ён, — сумлеваў няма, — Алесь Якімовіч, ейны дарлінг!

Недажваны кавалак морквы засеў у роце, гарачыня ўдарыла ў галаву, калі вочы спыніліся на загалоўку: “Заядлы фашыст, здраднік радзімы”. Калі дзяўчына, затрымаўшы дыханьне, пачала чытаць паклёп на ейнага “дарлінга”, рот зноў пачаў варушыцца, а зубы — жваць той кавалак морквы.

“Старажылы зь вёскі Бярозаўка Акцябрскага раёну Мінскай вобласьці, — чытала Вера, — прыпамінаюць нявыгляднага але жулікаватага падлетка, каторы, бывала, круціўся, шныраў па калгасных пунях, хлявох і майстэрнях, набіваў руку пры ўломах. Малады злодзей выказаў у гэтым накірунку дабротныя здольнасьці. Маладая ў яго раёне савецкая ўлада, пасьля вызваленьня Захадняй Беларусі спад ярма панскай Польшчы, дала магчымасьць яму вучыцца. Але калгасьнікі ведалі, што гэты абібок ані да навукі, ані да працы не цягнуў. Празвалі яго “злыдзень” і час паказаў, што гэта слова дакладна акрэсьліла накірунак характару маладога нікчэмніка”.

“Калі гітлераўскія фашыстоўскія арміі ўварваліся ў савецкую радзіму, калі чэсныя савецкія людзі ўзяліся за зброю, каб гераічна змагацца зь ненавіснымі акупантамі, Алесь Якімовіч, — сын кулака і ворага народу, — падаўся ў настаўніцтва, каб атраўляць савецкіх дзетак фашыстоўскай прапагандай і нянавісьцю да свайго народу. Мала таго. Гэты злодзей уступіў у беларускую нацыяналістычную фашыстоўскую банду і сам не адну пару падноскаў стаптаў па дарозе ў гітлераўскае гэстапо. Жыхары з рэгіёну, дзе дзейнічаў гэты фашыстоўскі халуй, могуць назваць многіх выдатных патрыётаў савецкай радзімы, якіх па даносах Алеся Якімовіча вымардавала гітлераўскае гэстапо.

Калі-ж фашысты пастанавілі ліквідаваць яўрэяў з Гарадоцкага гэтто, калі дзьве яўрэйскія сям’і скрываліся ў суседняй вёсцы, нядоўга яны жыцьцём цешыліся. Гэты крывавы здраднік выдаў іх германскім фашыстоўскім катам і таксама выявіў савецкіх людзей, каторыя яўрэяў скрывалі. Усе яны ляглі ў агульнай магіле.

Удалося вырадку Якімовічу ўцячы ад помсьлівых рук савецкіх партызанаў, а пры вызваленьні Беларусі ад германскага фашызму гэты мацёры злодзей і гэстапаўскі даношчык пайшоў разам са сваімі гаспадарамі на захад. Цяпер ён у Канадзе. Знайшоў там новых паноў, каторыя планіруюць будучыя агрэсіі супраць нашай сацыялістычнай радзімы. Мы папярэджваем усіх нашых суайчыньнікаў у Канадзе: сьцеражыцеся гэтага здрадніка, фашыстоўскага агента і гэстапаўскага даношчыка, на руках якога нявінная кроў савецкіх патрыётаў. Ён цяпер служыць сваім новым паном у ЦРУ, вядзе агідную прапаганду супраць савецкай радзімы і гераічнага беларускага народу. Ягоны адрас: 97 Бэйсбал стрыт, Радфорд, Ант., Канада”.

Вера палажыла газэтку і ўстала. Круцілася галава. Яна зьбянтэжылася, узлавалася. Боль, быццам-бы ёй хто ножам у сэрца ўкалоў. Да гэтага часу яна ведала іншага Алеся Якімовіча: лагоднага, ветлівага, дбайлівага, каханага, разумнага. Ці запраўды ён мог быць крыміналістам, якога намалявалі ў газэтцы?

Два разы прасіла яго расказаць што рабіў у часе вайны. Чаму ён адмовіўся? Няма дыму без агня... Дык вось які ён, гэты Алесь Якімовіч. І як яна магла так памыліцца, будучы ў абдымках гэтага чалавека, аднойчы нават гатовая аддаць яму сваю дзявочасьць?

Не, тут нешта ня тое. Нейкая дэталь у цэлым не пасуе. Ці ня лепш спытацца Алеся, паказаць яму газэтку? А можа ня трэба? Ці-ж не хапае слова Капшуна й артыкулу ў газэтцы? Чаму ім ня верыць? Толькі таму, што яна любіць гэтага дзяцюка? Марксіст, якога рознага маштабу палітрукі “прапісалі” некалі ў Верына сумленьне, дакараў цяпер яе за розныя сумлевы, прыгадваў ёй, што змагары за сацыялістычную справядлівасьць і будучы сусьветны камунізм ня могуць матываваць свае паступкі пэрсанальнымі інтарэсамі; партыя зьяўляецца крыніцай усяе мудрасьці, ёй трэба сьлепа падпарадкоўвацца. Партыйныя догмы, як і рэлігійныя, — нязьменныя і максымальныя ў сваёй далёказорнай справядлівасьці. Так, да, да. Абрыўкі ці адной такой марксісцкай догмы якраз цяпер “наносілі візіты” ў галаву зьбянтэжанай дзяўчыны. Перамагае інэрцыя, прадаўжаецца “шэсьце пад сонцам” і гэтак далей... Вера ўжо гатовая праклінаць Алеся і быць задаволенай, што кагадзе зрабіла Капшуну дакладную справаздачу пра “фашыста” Шпака.

30.

Цяжкая ноч. Вера кідалася на ложку, ніяк не магла заснуць. Ніколі ў сваім жыцьці ня ўжывала на сон таблетак. Перайшла спаць на канапу. Пад раніцу заснула. Раніцай пераконвала Ніну, што ўсё ў парадку, але тая не паверыла ёй. Ды роспыты нічога не памаглі. Дзяўчына наракала на боль галавы, узяла пару таблетак асьпірыны. Ніна параіла ёй быць дома. Калі-ж Ніна скрыпнула дзьвярмі, Вера пастанавіла ісьці на працу й проста паставіць перад Алесем галоўнае пытаньне.

Дзень цягнуўся надта марудна, Вера не магла сканцэнтравацца, забывалася што рабіла, нэрвавалася, дрыжэла. Цяжка было ёй справіцца з самымі простымі заданьнямі, усё з рук падала. Калі Алесь сустрэў яе з шырокай і прыязнай усьмешкай на сваім твары ды спытаўся чаму яна такая бледная і невясёлая, дзяўчына спыталася ў яго, ці можна зь ім пагутарыць пра нешта вельмі важнае. Алесь прыабяцаў пабачыць яе ў сваёй канторы пры канцы дня.

Калі Вера адчыніла дзьверы, Алесь устаў, папрасіў яе сесьці.

— Слухаю цябе. Што за праблема? — спытаўся з манерай начальніка. — Ці не падабаецца табе наша праца або плата? — усьміхнуўся.

Бяз слова, Вера выцягнула з сумачкі завяртанскую газэтку, разгарнула там, дзе пісалі пра Алеся і палажыла на стол.

— Што гэта такое? — зморшчыўся Якімовіч. — Адкуль ты яе дастала? — Алесь зрабіў націск на “ты”.

— Па пошце, — суха адказала дзяўчына.

— Так выглядае, што яны сваім хламам усіх забясьпечваюць, — спакойна тлумачыў Алесь. — Калі цябе цікавіць, дык магу сказаць, што гэтай сваёй чалавеканенавіснай прапагандай яны закідваюць нашых суродзічаў па цэлай Канадзе і іншых краінах вольнага сьвету. Ня так даўно я пайшоў тут у адну ўстанову й пытаўся, што можна зрабіць, каб спыніць гэту камуністычную поскудзь... Гм... Нават табе прыслалі. Не магу сказаць, што гэта для мяне неспадзеўка.

Алесь гартаў газэту так, быццам увага яго была недзе далёка, на нечым зусім іншым. Другі раз зірнуў на сваю здымку зусім абыякава. Зьдзіўленая Вера не магла адгадаць, чаму ён мог так спакойна паглядаць на сваю здымку й там-жа пра яго напісанае. Што значыць “пайшоў тут у адну ўстанову”?

— Гэта што пра цябе тут напісалі, — тлумачыла Вера, — што можаш пра гэта сказаць?

— Што я маю сказаць? — спытаўся Алесь з такім зьдзіўленьнем, як быццам такога пытаньня і быць не магло. — Дзяўчо ты, маё дарагое! Верачка, мая мілая! Прачытаў я гэтую лухту ўчора і ня мог устрымацца, каб добра не парагатаць. А чаго-ж іншага ад іх чакаць? Ты не разумееш, што гэта крывадушная маскоўская хэўра якая вымардавала мільёны людзей, да сорак першага году памагала Гітлеру, ці, — як яны гаварылі, — “нашаму саюзьніку вялікай Германіі”, заваяваць амаль усю Эўропу. Гэтая крывадушная маскоўская хэўра хоча, каб мы тут у вольным сьвеце змоўклі. Мы — голас паняволенага народу, каторы яны й цяпер вынішчаюць у канцлягерах, мы стаім за народ, каторы мае здабыць і здабудзе сваю незалежную беларускую дзяржаву. Маскоўская бальшавіцкая мафія таму й змагаецца з намі, выдумляе пра нас усё найгоршае, што ёй загадвае амаральная бальшавіцкая антынародная палітыка. Дык і чаму я маю не парагатаць? Я ведаю ахілесаву пятку маскоўскіх забойцаў. Ведае яе і Шпак і многія іншыя з нас. Таму яны хацелі-б нас ліквідаваць, бо мы замінаем ім на дарозе адурманьваньня чэсных і добрых людзей сваімі ілжывымі марксістоўскімі догмамі пра той камуністычны pie in the sky... — хлусьню пра камуністычны рай на зямлі. Цьфу, гадауё!

Вера сядзела ў тым крэсьле, быццам на калючых іголках. Шчырасьць Алесевага голасу, яснасьць у вачох... Гэта мову ад яе адабрала. Калі-б гэты дзяцюк зрабіў хоць малую частку таго, што яму прыпісвалі, ён нечым, — нейкім жэстам ці эмоцыяй — сваёй крымінальнай прошласьці ня змог-бы схаваць. А гэтта гляньце: ані ценю сумлеву на твары, поўная самаўпэўненасьць і апанаванасьць, самакантроля. І яшчэ нешта... Той, што помсту за вялікія крыўды абяцае і ніколі не даруе, голас. І вочы ягоныя, так... Асабліва тыя вочы, што шукаюць, правяраюць, проста распранаюць цябе, быццам ты тут на супалку з гэнымі, што на яго нападаюць.

— Але, мая ты даражэнькая, — устаў Алесь і падыйшоў да дзяўчыны, — што з табой? Ты выглядаеш вельмі змучаная, твой твар бледны...

— Я мала спала, — амаль шэптам прызналася Вера.

— Чаму? З маёй прычыны? Ці гэта магчыма, што ты верыш гэным гнюсным ілгуном і махляром? Глядзі на мяне, Вера, я цябе пытаюся!

— Я ня ведаю, што думаць, — адказала ледзь чутна дзяўчына, усё яшчэ абмінаючы ягоны зрок.

Алесь пачаў хадзіць па сваёй невялікай канторы, уважна прыглядаўся дзяўчыне ў крэсьле. Здавалася, што яна паменшала ростам, скорчылася.

— Самая большая для мяне неспадзеўка, гэта... гэта — ты, Верачка! Ці-ж табе няведама, як шантажуюць нас камуністы, як прыпісваюць нам розныя злачынствы, якіх мы ніколі не рабілі? А чаму? Я пра гэта ўжо табе казаў... Як табе, узгадаванай у вольным сьвеце, каторая чытала і клясычную літаратуру, і, здаецца, што дзяўчына з унь якой разумнай галавой і дасьветчаньнем жыцьця, дык як табе, такой, няясна тое, што бальшавікі робяць і чаму нас, выгнаньнікаў з нашай роднай зямлі, так бэсьцяць?

— Алесь, я ня ведала што думаць. Выбач. Я меркавала, што калі спытаюся ў цябе проста пасяброўску... Памятаеш, я-ж ужо пару разоў пыталася ў цябе, а ты проста адмовіўся што...

— Памятаю. Магчыма, што я зрабіў памылку. Але мяне жыцьцё навучыла не выварачваць наверх сваю душу для паказу. Ці раз ужо апёкся. Праўда, ня было такой важнай прычыны, каб табе не расказаць, хіба адна. Ты-ж падумай зь якога я сьвету: радзіўся пад чужой акупацыяй, а пасьля пад іншую акупацыю трапіў. Усюды з нас зьдзекваліся, адныя хамамі абзывалі, быдлам рабочым, палянізавалі, а іншыя, так званыя “вызваліцелі”, мільёнамі ў калгасны прыгон заганялі а пасьля ў канцлягерах мардавалі. Вера, дарагая мая, ці ты ведаеш, што гэта значыць баяцца, рабом быць, асьцярожна ступаць, каб у якую пастку не папасьціся? Ці ты ведаеш голад і холад, і запраўдны прыгон, дзе нават табе Богу маліцца забаранілі і ўсіх сьвятароў вымардавалі, і нашыя сьвятыні і нацыянальныя помнікі панішчылі? А ці ты ведаеш, што ў савецкіх школах вучылі, каб дзеці даносілі на бацькоў? У Маскве Паўліку Марозаву, — каторы на сваіх бацькоў паклёпнічаў і выдаў, — помнік паставілі. Як-бы ты чулася, каб табе загадалі на бацькоў і апякуноў даносіць? А ці ты ведаеш, што вырастае з тых юнакоў, якім адабралі веру ў бацькоў, у Бога, калі людзі забудуцца пра любоў і міласэрнасьць, калі ім загадваюць праклінаць Бога, руйнаваць свае сьвятыні, апляваць усе хрысьціянскія традыцыі, а толькі паклёпнічаць і ашукваць, і забіваць, і нянавісьцю да іншых, з загаду так званае “роднае камуністычнае партыі”, жыць? Вера маўчала, пазірала на цяпер усхваляванага Алеся.

— І сьведамасьць таго, што ты маеш міласьці прасіць у запраўдных крыміналістаў забірае ад цябе апошнюю макулінку чалавечае годнасьці, якая ў цябе была. Так спакваля становішся рабом, аўтаматам, маленькай шрубкай у вялізнай і бяздушнай машыне. Ведаеш, што будуць таптаць цябе і глуміць, калі захочуць... Ты робішся сабакам, якога ніхто не шкадуе. Спадчына рабства — ратаваць самога сябе, не адкрываць сваіх ранаў. Самазахаваньне, самаабарона, вось што. Хто табой цікавіцца? Ты, калі маеш выжыць, вытрымаць, дык павінен закрыцца, забыцца пра свае раны й сум, і боль. Хто тут, у гэтым бізнэсавым сьвеце, выцягне табе руку помачы? Ідзе проста пра тое, што калі акунешся ў эмоцыі, дык можаш раскіснуць, цябе можа вораг уджаліць. Вось чаму мой інстынкт самазахаваньня замінаў мне адкрыцца й расказаць табе пра сябе, калі ты прасіла. Занадта болю многа награмадзілася, ня хочацца ранаў вярэдзіць. Так, лягчэй памаўчаць...

Алесь усё хадзіў па канторы. Вера ніколі раней ня бачыла яго ў такім напружаным хваляваньні. Не магла стрымаць свайго захапленьня гэтым чалавекам, яго шчырасьцю і красамоўнасьцю. І калі ня гэтым, дык чым больш мог ён даказаць сваю чысьціню душы й цела, і свайго мінулага? Але як вытлумачыць зноў тое-ж “я зьвярнуўся ў адпаведную ўстанову”? Ці-ж запраўды ён хадзіў дзесьці нешта ці на некага даносіць? Можа ў яго спытацца пра гэта? Лепш, відаць, паўстрымацца. Бо што, калі...

Сумлевы, сумлевы, пытаньні... Вось і будзь тут разумным. З усіх бакоў розныя прарокі, разумнікі і дагматысты прапаведуюць і навучаюць адзінаправільнае. А спрабуй тую запраўдную праўду вывалачы з гораў хлусьні. І найгорш, калі замінае прывязанасьць да каханага чалавека з аднаго боку і дагматычная паганяка зь іншага.

Тымчасам Алесь прадаўжаў:

— Мне здавалася, што гэтыя чэрці пакінуць нас у супакоі, што будуць прадаўжаць душыць і мардаваць тых, каторыя ў іхных д’ябальскіх лапах. Ажно не. Выглядае, што яны спакойна ня могуць мардаваць і вынішчаць мільёны нявінных людзей, калі ведаюць, што некаторыя з вызначаных імі ахвяраў высьлізнуліся зь іхных, закрываўленых нявіннай крывёй, пальцаў, што яны трапілі ў вольны сьвет ды расказваюць вялікую іжахлівую праўду пра найбольшы сатанінскі рэжым, што пагражае ўсяму вольнаму сьвету.

— Мы-ж ёсьць вялікай перашкодай на іхным шляху да панаваньня ўва ўсім сьвеце. Перш за ўсё Голікаў і ягоныя “ребята”, пасьля вайны, стараліся нас палавіць, ганяліся, палявалі на нас па цэлай Эўропе. Амэрыканцы й Англічане памагалі Сталінаваму энкавэдэшніку Голікаву. Самых Беларусаў паўмільёна прымусова рэпатрыявалі й завязьлі ў лягеры сьмерці на Сібір. Але ўсіх нас не ўдалося ім загнаць на сьмерць. Тады яны намагаліся змусіць нас маўчаць, але, дзякуй Богу, бясьсільнымі тут аказаліся. Вось чаму пастанавілі мсьціцца на нашай радні дома, а сваёй гнюснай і пачварнай прапагандай ды шантажом — зьнішчыць нас маральна. Ім ідзе пра тое, каб і вольны сьвет паверыў, што мы — нявінныя і прасьледаваныя савецкімі агентамі выгнаньнікі — зьяўляемся ваеннымі злачынцамі, якіх бальшавіцкая Масква хацела-б у свае рукі папасьці. Ці-ж гэта табе няясна? Але, — няхай Бог мне сьветка, — цяперашняе нашае змаганьне з Маскоўшчынай — гэта адзін і найважнейшы бой, якога маскоўскія злачынцы ня выйграюць. Сьвет прачынаецца, працірае свае вочы і праўда перамагае. За мільёны вымардаваных нявінных ахвяраў яны атрымаюць расплату.

Вера не пераставала дзівіцца. Алесь зусім зьмяніўся, яна ніколі яго такім ня бачыла. Вось ужо, відаць, накіпела ў сэрцы ягоным. Бесьперапынна плыла хваля пагрозаў і пракляцьцяў на адрас нябачнага адсюль ворага. Ён, Алесь, відаць, забыўся ў сваім пачуцьцёвым парываньні, пад поўнай уладай нянавісьці да няпрысутнага тут ворага, што ягоная дзяўчына, якую кахаў, была гэтта пры ім.

— Так, вялікі дзень расплаты прыйдзе. Будзе міжнародны суд над злачынцамі, большы за Нюрнбэргскі, паняволеныя і пакрыўджаныя спагоняць сваё. А іх, злачынцаў, не на сухіх асінах будуць вешаць. Не, я не пра нябесны страшны боскі суд гавару, а пра той, што адбудзецца тут на зямлі яшчэ пры нашым жыцьці.

Алесь змоўк, пазіраў у вакно.

— Але-ж я загаварыўся. Усхадзіўся, узбушаваўся, усьпеніўся. Баліць, ведаеш... Дык знаеш што? Скончым, пойдзем павячэраем.

Вера ўстала і моўчкі пайшла за ім.

31.

Падарозе з працы Алесь выцягнуў канвэрт із сваёй паштовай скрыначкі, што пры дзьвярох у залі ўнізу будынку. Танная папера шэрага колеру, у правым верхнім куце канвэрту — тры савецкія паштовыя маркі а пасярод акуратна выведзены лацінскім альфабэтам ягоны адрас. З задняга боку канвэрту — адрас ягонае маткі. Кроў хлынула ў скроні, Алесь дрыжэў. Што тут у яго ў руках? Колькі ён яе сьніў, колькі маліўся за яе, ахвярную, разумную і гаротную матку, якая яго некалі натхніла, перад якой вялікую віну чуў за тое, што яе там, у варожым прыгоне, пакінуў... Ад часу, як яе пакінуў, ня меў магчымасьці даведацца ці яна здаровая, як жыве і дзе знаходзіцца. Але чаму яна рызыкуе з гэтым лістом да яго? Ці-ж яна забылася, што сувязі з замежжам, нават калі там і радня твая, ёсьць злачынам паводле савецкага права? І самае найважнейшае: адкуль яна ўзяла ягоны адрас?

Павольна, як ачмурэлы, ішоў Алесь наверх па сходах. Нават не памятаў, калі адчыніў у сваю кватэру дзьверы. Паволі палажыў канвэрт на стол, выняў з халадзільніка пляшку піва Молсан. Усё тое адбывалася марудна. І зрок дзяцюкоў цэлы час на канвэрце, быццам ён набіраўся адвагі, каб сустрэць той уструс, які прынясе яму тое, што неўзабаве прачытае. Калі нарэшце дрыжачай рукой узяў нож, разрэзаў канвэрт і пачаў чытаць дрэнным чарнілам напісаныя на сшыткавай, у клетачкі, паперы няроўныя радкі, зьмест даходзіў да яго быццам з другога сьвету, з магілы. Матка пісала:

Мой дарагі сынок Алесь!

Зь вялікай радасьцяй дазналася, што ты жывеш і добрае здароўе ў цябе. Часта малілася за цябе. Здавалася, што цябе страціла. Добрыя людзі памаглі мне знайсьці цябе, Алеська мой дарагі. Цяпер я надта дзякую за гэта Богу. Слава Яму! Ты далёка ад мяне, але радасьць у мяне вялікая, што ты жывеш і я знайшла цябе. Ад таго часу, як ты пакінуў, у вёсцы многа чаго зьмянілася. Многа людзей, каторых ты знаў, ужо няма ў жывых. Некаторыя загінулі ў вайне з нашым агульным ворагам — германскімі фашыстамі. (Тут матка назвала людзей, каторыя загінулі, ажаніліся ці пакінулі вёску).

Дзякуючы вялікім клопатам нашай добрай камунісьцічаскай парціі і ўрада, я цяперака добра жыву, так як жылі гарбачы й кароткія некалі. Помніш? (Алесь памятаў дзьве шматдзетныя сям’і, каторыя пры польскай акупацыі былі вечна ў галечы, цешыліся, калі бульбіна была. Пры бальшавікох ім не палепшала). Мой дарагі сынок! Я цябе вельмі люблю, — пісала далей матка. — Ты так далёка ад мяне, але я буду Богу маліцца, каб Ён цябе нідзе ў крыўду ня даў і каб ты здаровы быў і сваю матку помніў. Я ня маю болей навінаў, ну дык і канчаю. Прашу, напішы да мяне, сынок, як жывеш і што ў цябе новага. Да цябе зь любоўю, твая матка Алена

Гэная атака на яго, якую зьмясьціла гадзюка-завяртанка, ды вось ад маткі ліст — гэта ўсё некім скаардынавана. Матцы далі адрас. Нават стыль пісьма ейнага, — ведаў матку Алесь добра, — чужы. Яна ніколі не сказала-б “загінулі ў вайне супраць нашага агульнага ворага — фашыстаў”, або “дзякуючы вялікім клопатам нашай добрай камунісьцічаскай парціі і ўраду”. Гэта ўзята з простай прапагандовай брахні савецкіх палітрукоў.

І матка ягоная ня з тых, каторая непатрэбна выстаўляла-бы каго зь сям’і ці блізкай прынамсі радні на небясьпеку. А якая тут была патрэба пісаць да яго, Алеся, каторы аж за акіянам? Магчыма, як піша яна, ня ведала ці жыве сын, пэўне-ж і аплакала была яго, мяркуючы, што можа загінуў. Але-ж вось прынесьлі ёй радасную вестку, што, значыцца, сынок жыве і адрас далі. Узрадавалася, можа й ня верыла, пэўне-ж распытвала пра сынка, ды можа нічога больш і не сказалі ёй, беднай і адзінотнай! Адно загадалі ліст напісаць, і дагледзелі, каб там і “савецкая радзіма” і “родная партыя” былі ў добрым сьвятле згаданыя!

Што Алесь мае цяпер рабіць? Ці выслаць ёй, гаротнай, якія харчы ці вопратку? А калі што й вышлеш, дык хто гарантуе, што паразіты “роднапартыйныя” не ўкрадуць і не спажывуць? Цяпер яна паўстала перад сынам у поўнай сваёй каханай мацярынскай велічы, ейныя мазольныя і парэпаныя далоні рук выцягнутыя да яго праз акіян: “Сынок дарагі, мілы мой! Люблю цябе! Трымайся! Бог з табой!”

Камяк сьліны ці чаго там засеў у Алесевым горле. Першы раз на працягу многіх гадоў ён страціў сваю, так цяжка некалі выпакутаваную кантролю пачуцьцяў. Некуды зьнік той вартавы інтэлектуал, сьлёзы засьцілі вочы. Што цяпер? Для бясьпекі маткі замоўкнуць, спараліжаваць сябе, далучыцца да тых “тараканоў у саладусе”, каторыя ўжо дарабіліся ў гэтай вялізнай і багатай краіне ды ўжо “вачуюць тэлевіжан”? Не! Маскоўскі мядзьведзь свае ахвяры на волю ўсёроўна ня пусьціць.

Няма нідзе, мабыць, формулы для разьвязкі такой сытуацыі, у каторай Алесь апынуўся. Зірнеце: з гэтага боку сонца зьзяе, людзі штодня завіхаюцца каля сваіх заданьняў, працаў, абавязкаў, што прадназначыў ім іхны лёс і Стварыцель. І бальшыня гэтых верыць, што на сьвеце ёсьць справядлівасьць, таксама як і рацыянальнасьць, і міласэрнасьць, і любоў... З таго боку балянс страціўся кагадзе на карысьць пекла. Яно над усім і ўсюды дамінуе. Людзі зрабіліся рабамі, паўзунамі, нават і тыя зь іх, што некалі лётаць маглі. Цяпер усе яны поўзаюць, душацца, ціснуцца, і ліжуць чэрцям спаскуджаныя азадкі. А ўсёроўна няма для іх нідзе й ніякай любові, ні літасьці, ні спагады, ні спачуваньня, бо ненасытны Молах-тытан мадэрны патрабуе бязьмежнага ліку ахвяраў і таму растаптаў іх, у вечную краіну нянавісьці й гвалту зацягнуў, ды на самага Бога замахнуўся.

32.

Снікі Джоў быў адным з тых бясколерных людзей, сустрэўшы якога, ім не зацікавішся а ня тое, каб зірнуў ты на яго лішні раз. Ён мог лёгка і незаўважна зьнікнуць-растаяць у гурце. І выглядаў нявінным, няздольным нікому ніякае вады замуціць. І з выгляду цяжкавата было ацаніць ягоны век.

Некалі падчас тутэйшае вялікае эканамічнае дэпрэсіі ў трыццатых гадох гэты мужчына быў вельмі актыўным, называўся ў камуністычным жаргоне палявым арганізатарам. Цяпер Джоў Снікі працаваў клеркам-ураднікам у другараднай гасьцініцы. Ды гэтая няцікавая клеркава функцыя ня вычэрпвала яшчэ даволі поўнай фізычнай энэргіі Джова. Уласьнік гатэлю, каторы сам быў зьвязаны з рознымі чырвонымі франтавымі арганізацыямі, добра ведаў і іншыя заняткі Снікі Джова, ранейшыя і цяперашнія. Бывала, падчас галодных трыццатых, возьмуць камуністы на прыцэл пэўную тэрыторыю ці варожую палітычную групу між рабочых. Джова вышлюць “ у тэрыторыю” з заданьнямі апэратыўнага адзьдзелу. Ён паедзе, правядзе грунтоўную разьведку, ацэніць, агледзіць, заплянуе ды вызначыць адпаведных людзей на франтавыя пазыцыі з адпаведнымі заданьнямі. Сам Джоў застанецца ззаду, у засені, адтуль будзе наглядаць і кіраваць адпаведнай акцыяй.

На такіх заданьнях Джоў добра набіў сабе руку. У яго хапала вытрымкі, каб пераканаць якіх трэба людзей выканаць адпаведныя заданьні, а пасьля не бракавала волі й настойлівасьці, каб давесьці тое заданьне да жаданага канца. Дэталёвае й прадуманае плянаваньне, якое мела забясьпечыць посьпех акцыі, было спэцыяльнасьцю Снікі Джова. Ён-жа даволі добра прыдбаў і тэхніку ды сакрэты кансьпірацыі.

Джоў Снікі меў фінансавыя ўклады ў некалькіх гэтак званых прагрэсыўных каапэратыўных бізнэсах, грашмі надта не раськідаўся, казаў, што піць і курыць не навучыўся, жыў старым “бабылём”. Многа чаго зьмянілася. Адыйшлі, здаецца, у нябыт часы акцыі на “рабочым фроньце”, дзе, як у трыццатых галодных гадох, ужывалася часта грубая сіла. Рэдка калі, як раней, плыла зьверху “баявая партыйная накачка”, калі дзе грунт пад нагамі ў акцыі гарэў. Што-ж да кансьпірацыі, дык яна мела, як казалі ў шэрагах “прагрэсывістаў”, сваю “закалку” і выпрабаваныя хамелеонскія прыёмы. Праўда, калі Гузэнка выдаў у Аттаве гняздо савецкіх патрыётаў-шпіёнаў, тады былі павылазілі наверх усялякія буржуазныя гарлапаны, трэба было хвост падціснуць. Цяпер-жа? Лічыце, што тыя ранейшыя жорны для Джова малоць перасталі, бо акцыяў вялікага маштабу няма. Праўда, рабілі апошнімі гадамі сёе-тое, як, прыкладна, праводзілі сталінскую кампанію — “забараніць атамную бомбу” (гэта тады, пакуль бальшавіком яшчэ не ўдалося ўкрасьці ад Амэрыканцаў атамныя сакрэты), або кампанію “за мір” у сувязі з прыездам “чырвонага дыякана” Джансана з Кантэрбэры, каб выступіць на шматтысячным мітынгу канадыйскага кангрэсу “за мір”. Ды ўсё гэта — дрэнь.

У сваёй працы для партыі Джоў радзей кіраваўся ідэёвымі матывамі чымся фінансавым прыбыткам, або спадзяваньнем большае ўзнагароды ў будучыні, калі й Канада станецца “дэмакратычнай і сацыялістычнай савецкай рэспублікай”. Адным словам, вы маглі-б назваць Джова зусім практычным камуністам. Уласьнік гатэлю ніколі не адмаўляў Джову, калі ён хацеў на пэўны час адлучыцца “па задачы”.

Аднаго дня нечакана Снікі Джова наведаў ягоны стары супрацоўнік Капшун, ды напрасіўся, каб пагаварыць зь ім сам-насам у якім заднім пакоі. Джоў адразу спанатрыў, што наклёўваецца нешта важнае.

— Маю адну задачу і патрабую тваёй помачы. Сядай, — пачаў Капшун, усеўшыся на канапе. Выцягнуў люльку й пачаў напіхаць яе табакай. — Я адразу, так сказаць, пра галоўнае. Дык вось, ёсьць чалавек, якога нам трэба неяк пераканаць, каб ён спыніў тое, што цяпер робіць. З прычынаў нашай будучай акцыі паміж Канадцаў і фашыстоўскіх ДП, гэтаму чалавеку трэба адабраць голас. Безь яго кіраўніцтва змоўкне ўся фашыстоўская какафонія. Што яшчэ важна дык гэта тое, што да голасу гэтага чалавека прыслухоўваюцца і некаторыя канадзкія палітыкі і капіталістычныя падпальшчыкі вайны ды другія рэваншысты супраць Савецкага Саюзу. Група беларускіх фашыстоўскіх дыпісаў ідзе за ім сьледам. Ён — ня толькі іхны лідар, але й натхненьне. Бачыш, ён ёсьць пісьменьнік і не такі пошлы. Магу табе сказаць, — прадаўжаў Капшун, задыміўшы табакай пакой, — што я адносна гэтага чалавека ўжо спрабаваў іншыя мэтады. Два разы мне ўдалося пазбавіць яго працы — першы раз выкінулі з рэстарану, дзе пасуду мыў, а другі раз з гасьцініцы. Потым мы забясьпечвалі яго ўсякім матар’ялам ад Міхайлава. Ён ад нас меў выразныя сыгналы, каб перастаў хуліць на савецкую радзіму і не памагаў ейным ворагам тут за рубяжом. І нічога на яго не падзеяла. Упартая сволач, прадаўжае сваё. А чалавек гэты вельмі працавіты, многа піша. Зараз, мяркую, каб яму рот закрыць, мы павінны ўжыць больш радыкальныя меры.

— Пра каго ты гаворыш? — спытаўся Джоў.

— Антона Шпака. Чуў пра такога?

— Не магу сказаць, што ня чуў.

— Зацікаўлены?

— Солё?

— Ага.

— Магу спрабаваць.

— Добра. Я спадзяваўся, што згодзішся. Цяпер-жа хачу табе перадаць, каб было вельмі ясна вось што: мы ніякім чынам ня можам быць удзельнікамі забойства.

— Было-б куды прасьцей, — запярэчыў Джоў.

— Разумею, але мы ня можам, прынамсі зараз... Так што няма выбару. Астаецца адно: пабяседаваць з гэтым фашыстам, — падмацаваўшы адпаведнай аплявухай, каб добра слухаў, панімаеш, — адным словам напалохаць яго так, каб больш рота не адкрываў. Кажу, што можаш яму даць так называемыя фізічаскія аргументы, але толькі касьцей не паламаць і не пакалечыць. Ён, як чую, слабая лягушка, дык супраціву ня дасьць. Пойдзе. Згода?

— Спрабую. За адпаведную выручку.

— Выручка будзе. Добра, цяпер пра дэталі.

Капшун апісаў выгляд Шпака так, як чуў пра яго ад Веры. Націск палажыў на тое, што пісьменьнік раніцай любіць вудачку закінуць на рэчцы і таму ёсьць магчымасьць аднаму рыбаку пагутарыць зь іншым. Надзвычайна! Джоў усьміхнуўся й кіўнуў галавою. А як-жа! Тут можна было-б лыжку той прыказачнай солі на рану, для гумару... Яму падабалася такое заданьне.

— Сьпяшацца няма чаго, — раіў Капшун. — Прыгледзься чалавеку здалёк, але каб на цябе ніхто ўвагі не зьвярнуў. Ты ведаеш пра яго даволі ўжо ад мяне, а там сам глядзі як выгадней.

— Окэй. Калі стары сволач пачне адбівацца, або клікаць каго на помач, дык што мне рабіць?

— Дзе там ён, здыхляк нікчэмны, пачне. Зрэшты, ужывай сваю галаву.

Джоў прыабяцаў узяцца за гэнае заданьне ўжо назаўтра, а Капшуну аж палягчэла, што галоўнага праціўніка прыбярэ з дарогі.

33.

Антон Шпак глядзеў на здымкі тае вялікае рыбы, што віселі над камінкам у галоўнай залі рэсорту і яму пачынала дакараць амбітнае самалюбства рыбалова. Калі рыба такой вялічыні была запраўды злоўленая ў рацэ Пома раней дык, з помаччу Бога, ён, Антон Шпак, — не абы які рыбак, — можа і цяпер падобную цацу злавіць. І ў працы, і ў адпачынку Шпак трымаўся мэтодаў. Разважаў, што каб добрую рыбіну злавіць, трэба перш грунтоўна перачасаць рэчку, разьведаць праўдападобныя і магчымыя сховішчы вялікае фарэлі. Кажнае раніцы ці на захад сонца ён аддаваў даволі часу расплянаванаму дасьледваньню ракі.

Ідучы ўніз, зь цячэньнем ракі, пісьменьнік прыйшоў да вялікай дугі. У локці ракі вада абмывала кучу валуноў і дробнага каменьня. Рукаво ракі тут пашыралася, хуткая плынь падмывала супрацьлеглы бераг. Крыху далей, у карэньнях дрэваў, вада звальняла ход. Быццам ногі вялізных павукоў, карэньне дрэваў упівалася ў пацямнелую плынь вады. Шпак меркаваў, што якраз там магло быць ідэальнае сховішча для рыбы. Варта спрабаваць туды адну ці другую прынаду падпусьціць. І доступ із супрацьлеглага боку ракі быццам на заказ. Праўда, была адна небясьпека. Калі якая большая цаца, зачэпленая на кручок, пачне рабіць дывэрсійныя ходы, можа заблытаць жылку за карэньне. Тады, — як канадыйскія рыбакі кажуць, гут бай Чарлі, — страціш і кручок, і рыбіну. Шпак добра ведаў рэакцыю рыбы, асабліва хуткае, як маланкі, фарэлі, з балючым кручком у роце.

Шпак выбраў плоскі валун, добра расьсеўся й закінуў кручок зь вялікім чарвяком на плынь. Прынада ўпала бліжэй таго нагледжанага месца й шпаркі струмень аднёс яе на мель. Пісьменьнік выцягнуў жылку з кручком і цяпер закінуў далей. У першы дзень раніцай злавіў паўтузіна вясёлкавых фарэляў. Найбольшы важыў менш кіляграму. Дрэнь. Рыбацкая інтуіцыя падказвала, што тут павінна быць шмат большая рыба. Трэба зноў спрабаваць. З гэтага стратэгічнага месца вельмі лёгка было закідваць вуду і таму Шпак ці раз быў рашчараваны, калі знайходзіў тут якога інашага рыбака. Вялізныя дрэвы па абодвух бакох ракі схавалі цябе, здаецца, ад цывілізаванага сьвету. Надзвычайная дзікасць нагадвала яму Налібокі ці Белавежу, — пушчы ім крыху зьведаныя. Шпак нават забаўляўся ўяўленьнем, што ён не за акіянам, а дзесьці дома між свае цудоўнае прыроды. Перашкаджаў уяўленьню рэзкі голас люна-нурца, адсутнічала клекатаньне бусла.

Аднае раніцы пасьля лёгкага, амаль паўгадзіннага падарожжа ад Пайн Рыдж, Шпак рыхтаваўся на сваім стратэгічным месцы закідаць вуду і марыў, што шчасьце ў выглядзе вялізнага прыгажуна на кручку ягоным якраз зьявіцца сяньня. Абавязкава сяньня. Сонейка ўжо выглядала з-за кроны суседняга дуба, гарлапаніла весела птушыная грамада а булькатаньне вады ў рацэ дапаўняла раньнюю сымфонію.

Павязло. Вясёлкавая фарэль, прыгажун, больш кіляграма. На пачатак нядрэнна. Задаволены пісьменьнік паволі зачапіў на кручок другога чарвяка, рука спрактыкаваным рухам закінула яго цераз галоўны хрыбет цячэньня вады, падпусьціла прынаду аж пад той бераг, дзе, — угадваў рыбак, — павінны быць большыя цацы.

Аглянуўшыся, Шпак заўважыў чалавека, які выйшаў з пушчы й набліжаўся. Апрануты ў кашулю ў чорныя клетачкі, шэрыя флянэлявыя порткі, чорныя спартовыя чаравікі, насунуты на лоб шэры палатняны брыль. Чалавек сярэдняга, прыблізна Шпакавага росту, ён трымаў у правай руцэ таўстую бярозавую палку і, не даходзячы якіх крокі чатыры, спыніўся. Дробны прадаўгаваты твар, кароткі нос, вузенькія вусны, пасівелыя на скронях валосы. Шэрыя вочы пільна ўглядаліся ў пісьменьніка.

— Ты Антон Шпак? — спытаўся тонам, якім гаворыцца нармальна із знаёмым суседам. Шпаку здалося проста няверагодным, што нейкі зусім незнаёмы чалавек, выйшаўшы зь дзікай пушчы ў чужой і далёкай ад цывілізацыі мясьціне, пабеларуску пытаецца ягонае прозьвішча. Ці не сустракаў ён калі гэтага чалавека? Ня мог прыгадаць.

— Ці мы знаёмыя? Не прыпамінаю, — адказаў зьдзіўлены рыбак.

— То гэта і ёсьць ты, каторага шукаю, — адказаў чалавек зусім упэўненым тонам.

— Мяне шукаеш? Хто ты такі і навошта я табе?

— Мая фамілія для цябе няважная. Я прыйшоў сюды, каб гэта падружаску пагаварыць з табой.

Здалося Шпаку, што пры слове “падружаску” злы аганёк бліснуў у шэрых вачох гэтага чалавека зь бярозавым кіем. Прадчуваючы нядобрае, намагаўся захаваць спакой і раўнавагу. Ён зірнуў на сваю жылку, што, здаецца, натужылася-выпрасталася, крутануў шпулькай. Чалавек падыйшоў да яго бліжэй.

— Ты рыбак, ці што? — спытаўся Шпак у незнаёмага. Чалавек маўчаў. — Калі маеш што сказаць, дык я слухаю.

— От што мне нравіцца: гатоў слушаць! Сатруднічаства... Як-бы было добра, што-б ты начаў слушаць нас раньша. І мне тада ня нада было-б пуцяшэстваваць аж сюда, чтоб цябе убяждаць, містар Шпак...

Шпака напалохала ня толькі расейшчына ў вуснах гэтага чалавека, але із злавесным націскам слова “містар”, быццам-бы яно было агідай нейкай.

— Хто ты такі? Хто цябе паслаў і чаго ты ад мяне хочаш?

— Сатруднічаства! — сказаў ужо голасна незнаёмы. — Сатруднічаства ад цябе, містар Шпак, мы хочам. Да этага ўрэмені ты не панял. Табе ўжэ не адзінажды ўнушалі, а ты, упрамы как асёл, сваё ды сваё. Панімаеш сейчас? У людзей, каторыя прыслалі мяне цярпеньня ўжэ нет.

Шпакавы рукі сьціснулі бамбуковае вудзільна, па сьпіне рассыпаліся мурашкі. Гэта-ж трэба, — у такім месцы й такі чалавек, з такой пагрозай! А малыя шэрыя вочкі ажывіліся, быццам мяркуючы зь якога боку схапіць праціўніка, ці заехаць па ягонай галаве той бярозавай палкай.

— Слушай, містар Шпак, слушай внімацельна. Мне прыказалі даставіць табе от такой сьледуюшчы указ: ты брось пяро, прэкраці партачыць тое барахло, что ты шчытаеш ліцературой, каторой снабжаеш сваіх фашысцкіх дзіпісоў. Адным словом, закрой губы і маўчы. Панял? Ані слова ў пячаці і ані звуку публічна. Будзь только гут бой, вудзі рыбу і тагда, можэт быць, панравішся нам!

Шпак поўнасьцю цяпер зразумеў хто такі перад ім. Ці раз раней думаў, што могуць завяртанцы або іншыя маскоўскія агенты падкінуць яму нейкае ліха. Памятаў свайго блізкага сябру Франьцішка Аляхновіча, выдатнага беларускага драматурга й пакутніка з канцлягеру на Салаўках, якога бальшавіцкі агент, як ён даведаўся куды пазьней, замардаваў у Вільні ў 1944-м годзе.

— Чалавек, ты здурэў? Ці ты ведаеш, што ты мне кажаш?

Цяпер зусім выразныя аганькі загарэліся ў шэрых вачох.

— Віжу, ты рашыў не сатруднічаць с намі!

Гэтыя словы былі выказаныя такім пагражальным тонам, празь сьцятыя зубы, што пісьменьніка страсанула.

— Так что, цебе непанятна, містар Шпак?

Чалавек адхінуў сьпераду крысо кашулі і з похвы выцягнуў даўгі паляунічы нож. Бліснула ў руцэ зьзяючае гладкае лязо, а чалавек пачаў ножам стругаць бярозавы кій. Шпак адступіў пару крокаў назад і стаяў на краю валуна. Яму ня было куды далей адступаць. Чалавек пачаў заходзіць збоку, а Шпакавы вочы сканцэнтравалі сваю ўвагу на паляўнічым нажы.

— Ты нягоднік, адыйдзіся ад мяне! Я цябе не хачу слухаць! — крыкнуў пісьменьнік.

— Ня хочаш?— загарэўся злосьцю напасьнік. — Ты фашысцкі сабака, я цябе сейчас навучу, как слушаць!

Ён падскочыў да рыбака, маланкавым рухам высунуў нож зусім блізка ля ягонай шыі. Відаць, калі-б хацеў, мог-бы пісьменьніку ўжо вастрыём па шыі шарахнуць. Намагаючыся адбіцца ад напасьніка, Шпак парнуў яго канцом вудзільна, але той зручна выхапіў яго з рыбаковай рукі, пераламаў на калене й выкінуў пераз плячо ў раку.

— Ты так хаціш сражацца, фашысцкая сабака! Я цябе сейчас пакажу!

Ён шпарка стараўся схапіць пісьменьніка за каўнер. Намагаючыся ўхіліцца ад забойчае рукі, Шпак спатыкнуўся, адступаючы назад, страціў раўнавагу і ўпаў, стукнуўшы галавой аб край каменя. Снікі Джоў мог-бы прысягнуць, што чуў як трэснуў пісьменьнікаў чэрап. Джоў стаяў бяз руху, прыглядаўся, як пасьля раптоўных сударгаў абвялае цела скацілася набок, а акрываўленая галава зь незакрытымі вачмі нібы глядзела кудысьці ўверх. Сталася гэта так раптоўна, што нават Джоў Снікі разгубіўся, што далей рабіць. Дзесьці воддаль пачуліся галасы. Джоў маланкай скочыў у гушчар. Два рыбакі набліжаліся да кучы валуноў адтуль, зьнізу. Ці бачылі яны яго?

Джоў наглядаў з гушчы зелені як два мужчыны, з рыбацкімі снасьцямі, затрымаліся ля кучы валуноў. Знайшоўшы кошык з рыбінай і труп чалавека, яны асьцярожна агледзелі ўсё навокал, раіліся між сабой, відаць, што рабіць далей і неўзабаве адзін зь іх хуткім крокам пайшоў у кірунку Пайн Рыдж рэсорту, а той, што астаўся на валунох уважна глядзеў у гэты бок дзе скрыўся Снікі. Нейкіх хвілін пяць пазьней Джоў сядзеў ужо за рулём у сваім аўтамабілі і ціснуў на бензінную пэдаль. Як там будзе далей, а ён Капшунова заданьне выканаў, магчыма нават і перавыканаў.