Паэты-цары: Трыццаць пяць беларускіх малюнкаў
Апавяданні
Вашко Лявон
Нёманская змова
Белакозам Алесю Мікалаевічу, Веры Ігнатаўне
У маладой настаўніцы Веры Мікалаеўны Жытнік век быў кароткі, як хвіліна, у якой нараджаецца сонца, або гэткі ж нявечны, як жыццё зярняці, або як увогуле ўсё чалавечае жыццё; яна нарадзілася, загарэлася і ачахла аб адзін-адзіны міг. Ніхто не мог зразумець дзяўчыны, бо яна гаварыла Нёмнам: нельга ж зразумець – пачуць толькі можна, – пра што рака рэчыць, пра што вада ведзіць, пра што мова мовіць...
Вярнуўшыся з вучобы ў гарадок, у бацькоўскую хату, дзяўчына не пайшла рабіць у школу, а пачала вучыць дзетак навукам у сябе, прама пры печы, ператвараючы гарадкоўскую нудотную шэрань у ціхую баятку-шэпт; тады наўздалёк ад гарадка, дзесь у Цюмені толькі разгаралася электрычнае стагоддзе, і байчанне Веры Мікалаеўны Жытнік баялася часу ды баялася-матылілася ў святле газавае лямпы; плыло па Нёмне, як цікавая казка-няпраўда; дзецям смачна пілася гэткая навука. Самая ж настаўніца так моцна паверыла ў сваю казку, што для дзяўчыны няпраўда вытанула, забылася і небывальшчына зрабілася чымсь праўдзівым, насамрэчным.
Акурат з тае хвіліны-аповесці распанелы, ненажэрны танец ганьбавінаў, які чорнай душой-палонніцаю выблытваўся з неразвойных вузлоў, аж яго выгінала колам, упершыню за ўсе самаведныя часы тутэйшых людзей ступіў крыва, не ў тахту; то было непрыкметнае і першае маленькае сканчэнне ганьбавіннага самапаклонніцтва і першы пачатак новага, яшчэ не пасеенага, не пажатага і не змалочанага цяму, таго цяму, які цярпліва чакаў і чакае разбуды і жыў ды жыве адно ў падспудных памкненнях сваіх прарокаў. “Не гэткі свет, – упарта думала настаўніца. – Не гэткі, які ён ёсць во цяперачы, перад намі”; кароткі век Веры Мікалаеўны Жытнік быў далёкім запавесцем пакуль яшчэ нябыўнае і нязнанае прышласці; і дзяўчына лілася мудрай ракою на сваіх хатніх вучняў.
І з твару Вера Мікалаеўна Жытнік выдавала на Нёман; ейны твар, задуменны і светлы, праплываў праз гарадок з нікуды ў нікуды; і гэты твар, прыгожы, шчаслівы, хвілінны, прабёг пяшчотнай хваляю перад вачыма гарадкоўцаў і забыўся амаль для ўсіх і амаль назаўсёды – даўная даэлектрычная пара, ператварыўшыся ў пыл, паляцела на ўзвей вецер з памяццю і з вачыма гарадкоўцаў-сведкаў, пакінуўшы па сабе ганьбавіннае разруйнаванне ды ціхую, як затока, веру настаўніцы.
Ісці рабіць у школу яе не вабіла – у школе доўга-марудна, з енкам, каналі ганьбавіны. Настаўніца падумала, што бурлівае стоплыннае нёмнішча з тутэйшых нягучных і часцяком нямых словаў мудрэйшае ад жывое мёртвасці школьніцкіх стагоддзяў. І дзяўчына прыдумала сваю навуку – яна вырашыла спыніцца і не вылівацца з вадою і ўзялася перапыніць Нёман; і Нёман стаў, паглыбчэў, ператварыўшыся ў невычэрпнае мора словаў, слоўцаў і адслоўкаў, старых, забытых, невядомых, новых, яшчэ ненароджаных, яшчэ нікім не прамоўленых...; яна прамаўляла іх, скланяла іх, прыдумляла для іх правілы напісання, адбірала ад іх канчаткі, дарыла ім прыстаўкі... – гэта было чараўніцтва: яна вядзьмарыла словамі, і літары былі закляццем, і гукі былі замоваю, і гамана была прароцтвам... У гэтым сваім Нёмнавым стаянні-руху і навучала яна дзетак...
– Не такі свет, як во цяпера, перад вашымі вачыма, – выдыхала яна сполыскі сторэкага гавору, – іншы – не такі, як ён ёсць зара во. Інакшымі ён словамі пісаны.
Дзеці ж, у адзяванні сярмяжнікаў – хто бязбацькавіч, хто бацькавіч-бязгрошавіч – прыносілі ў маленькіх кулачках аддзяку: ці то булку з капустаю, ці то катлеціну, ці то курынае яйка, ці то смятаны або масла крышку, ці то каляднае кілбасіны круг... Яны клікалі дзяўчыну цёткаю Вераю, і маленькія кулачкі клалі на дубовы стол сялянскія гасцінцы, а потым выцягвалі з-пад сярмяжак сшыткі і алоўкі ды пісалі словы, злоўленыя ў запыненым Вераю Мікалаеўнаю Жытнік Нёмне.
3 бегам часу камусьці з гарадкоўскага начальства гэтае не спадабалася, і ўчастковы Байда ў даўгім паліцэйскім шынялі пачаў хадзіць з натыпыраным вухам вакол хаты. І бацькі таксама ўсселі на адзіную дачку: маўляў, у школе дык капейку якую агорала бы, а тут – з Нёмнам сваім – на жабрачым папасе. Аднак дакараць Веру Мікалаеўну Жытнік, або вуміць яе, або палохаць, або шпегаваць за ёю было ў тым часе позна ўжо – яна дагарала; дзяўчына з яшчэ мацнейшай прагаю ўнурылася ў моўнае безбярэжжа, але таемныя віры з зусім іншае, нямоўнае і маўклівае тоні захапілі яе і прымусам павялі бліжэй і бліжэй да краю, у агульны касцявы павал.
Спачатку яна не верыла ў смерць; ажно кожнага дня дыхалася цяжэй і балесней, як дагэтуль, і яна высыхала, чыста ўкошаная кветка; праз некалькі месяцаў дзяўчына гэтак знядужала, што ператварылася ў непатрэбнае звечарэлае сонца; яна развітвалася прыгожым ласкавым позіркам, хапаючыся промнямі за лясныя верхаліны. Гэтак і знікла з гарадка, упаўшы за лес во толькі народжаным, жылым не больш хвілі сонцам, каласнянкаю яшчэ.
І бацька ды маці Веры Мікалаеўны Жытнік, схіліўшыся над сваім горам, загасіліся; следма за ёю яны пайшлі ў дол ці не праз паўхвілі пасля доччынага сутону; маленькія гарошыны-вучні парассыпаліся па жыцці бядняцкім племенем і праз колькі хвілінаў таксама скончыліся, а тады на суклонне пахіліла і іхніх дзяцей... Крыж на магілцы Веры Мікалаеўны Жытнік струхлеў і апаў рукамі; замест настаўніцы расла трава; ніхто ў гарадку больш не памятаў аб прыгажосці дзяўчыны, аб ейным сонечным паглядзе і ейнай адданасці сваёй навуцы. Але засталося іншае, большае за смерць і памяць – запыненае Нёмнава мора.
Яно пялёхалася без краёў, бясконцае, не выпітае; мора словаў, якімі яшчэ будзе хрышчаны сусвет і прамоўлена ўсялюдскае жыццё, жыло сваёй свабодаю; мора мовы, якое, патапіўшы ў сабе не ўсіх, не ўсялякага і не кожнага, рабіла засеўкі новага роду. Мора казак-ценяў і казак-іставак ападала на душу ўсеберагоў.
Той збырзг на ссохлае каменне і нарадзіў ва ўтопленых малалікіх сэрцах паданне пра маладую настаўніцу. Для кагосьці ў гарадку гэтая казка сталася ўсяго чарговай чараўнічай няпраўдаю, нехта піў яе з таемным смакам, а хтось, скрывіўшыся, выліваў яе на зямлю; для кагосьці казка ўвогуле была нічым – хвілінаю няпамяці. І толькі для агорнутай мудраслоўем душы яна была праўдаю; дый самі ж тыя душы ператварыліся ў казку-яву, і чараўвіцтва спраўдзілася, а звычайны, спрадвечны, штодзённы сэрцабой гарадкоўскага ладу стаўся маною, наіўнай байкаю.
Тыя маленькія людзі велізарнага мора, вароджаныя пазаганьбавіннай новасцю, разляталіся па свеце моўнымі пырскамі; незнаёмыя між сябе, розныя і далёкія адно ад аднаго, яны былі ўсё ж агульным племем змоўнікаў, супольным родам, закутым у падспудную, напісаную не думкаю, а сэрцам спрысягу. Іх злучыла адзіная на ўсіх прыпавесць-паданне пра забытую настаўніцу; яны зліліся ў адзінай крыві Нёмнава мора; яны зрасліся ў во толькі што павяданай непраўдзівай-праўдзівай гісторыі, якую яны самі ж вытварылі і зжылі, і сталіся ейным працягам.