Паэты-цары: Трыццаць пяць беларускіх малюнкаў
Апавяданні
Вашко Лявон
Ужог пчалы
Жыццё для маленькага васьмігадовага хлопчыка Борыка Крывенысі было смерцю. Гэтак сталася таму, што ёсць два небы над гарадком. Адное неба, здараецца, ратуе душы чыстымі пранізлівымі завірухамі. Другое ж кожнаму ўздае шчодрашкодныя штукі, якія сам сабе ніколі бы не зажадаў. Боязь пчалінага ўжогу была гэткім нябёсным уздаваннем, якое путамі-пакутамі ляжала на Борыкавым сэрцы, і сэрца марыла пра спакой і нерухомасць, пра той час, калі яно нялежала бы сабе, а не нейкае прыгонніцкае спавязе; пчаліны неспакой прыносілі белыя медсёстры са шпіталя, які мясціўся побач са школаю, дзе вучыўся хлопчык: спачатку ўжогі прынеслі адразу ж, увосень таго года, як Борык Крывенька пайшоў па навуку, і ён хаваўся ў мураванай прыбіральні на школьным падворку, дрыжэў і чакаў вачыма жах-жаху або смерці, пакуль яго не знайшла настаўніца Софія Канстанцінаўна Жураўлёва і не прыцягнула за шкірку на ўбой, а далей, за другім разам, сястрыцы прынеслі страшныя джалы-застрамкі ўзімку, праз год; «аёй-аёй! какоўку пад іголку... зноўку, ля, какоўку калі...»
Насуперак пчалінаму заяданню хлопчык застагнаў сваімі вачыма гэтак галосна, што як быццам ягоныя вочы ўпершыню займелі голасу; медсёстры рыхтаваліся, выцягваючы з клунцоў шкляное дрызджэнне ды сцюдзёныя жалезныя звякі і раскладаючы начынне на настаўнікавым стале; «ай, мая какоўка, бедная-бедная!.. і сэрца ж грукае гэтак, што хай бы ніколі не грукала...»; увесь клас сядзеў з чакальным енкам вачэй, ціха думаючы пра калючую долю. За шыбаю чыстая белая завіруха лётала ад гурбаў да неба і была халаднейшая, як людскі страх, і ўсё адно была цяплейшая ад Борыкавае лядзянае боязі.
Пачалі клікаць па прозвішчах; Борыкавы кашнікі падымаліся пачародна, ішлі да сёстраў і надзяваліся на халодны балючы шпрыц. Усім было страшна, а Борыку Крывеньку было страшней ад усіх – гэтак страшна можа быць бадай што яшчэ толькі Нёмну ў той сваёй апошняй лукавіне, дзе ён выцякае з сябе ў акіян-мора; «...добра завірусе – ніхто яе не коліць, або хаця бы зрабіціся мне вераб'ём, калі завірухаю нельга – як не на вялікіх крылах, дык на маленькіх крыльцах трэба мне ў неба паляцеці...»; Борык Крывенька ўхвілю сцёк ракою з сябе і гарадка, зрабіўшыся не сабою, а агульнымі, усеакіянскімі попырскамі, і кроплі-апошкі, якія засталіся ў ім на дне, раптам зажадалі зачапіцца за развітальны жвір і нікуды не бегчы, ні ў якія акіяны, а спыніцца і стаць у сабе вечна; і сэрцу млелася спыніцца, але яно грукала яшчэ страшней. Мяцеліца ў акне пазамятала неба яшчэ болей, як было; снегу сыпанула таксама і на Борыкава сэрца; ад гэтага снегу боязь у сэрцы трохі адтала, але не надоўга – прыйшоў чарод і па хлопчыка: яго паклікалі на ўкол. Малога затрэсла трасуха; хіба ж на тое жыццё, каб цябе джалілі?
– Не пайду, – прамовіў ён далёкімі словамі, – не дамся я вам, покі жывы яшчэ...
Але заядная доля – ягонае жыццё; малога пачалі завабліваць угаворамі; старая акулярыстая сястрыца з таўстымі нагамі пырскнула з тонкага металёвага джалка труццю; яна казала дабрынёю і ласкавымі вачыма з-пад шкла: маўляў, дзетачка, няма тут страху – ушмілю і не пачуеш, то давай штонікі сцягні. «А салдатам тады хто будзе?» – пыталася маладзейшая. «Мужчына ты ілі парцянка? – гаварыла Софія Канстанцінаўна Жураўлёва. – Усем – нічаво, і дажа дзевачкам – нічаво, а он, відзіце лі, как усе не можыт! ідзі! быстранька давай»; «...страшнее, як мне, нікому не бывае... не пайду я...»; кашнікі, каго ўпчалілі ўжо, заабураліся патрохі; а больш за ўсіх злаваў Віцік Каравай: «От ты падла! Ніхто не баіцца, а ён не даецца! Быстранька рабі, як Софія Канстанцінаўна кажа!» Борык Крывенька не ішоў; ён чапляўся за берагі, каб назаўжды спыніцца, стаць і не жыць, каб не выцячы з сябе назусім, але выцякаў – па канапатых шчоках крыўдаю і слязьмі; «ай, страшна!.. усе проці мяне!.. навошта я ім!.. хоць ты жыві не па-сапраўднаму, а толькі для іх!.. або хоць ты памры для іх!.. памерці б для іх не папраўдзе, а каб толькі думалі, што жывы... во тады хай аж усяго перапоруць...»
Не згаджаўся малы на ўгавор, стаяў ды плакаў, і Софія Канстанцінаўна Жураўлёва падалася да яго, каб узяць за шкірку. «Не хоча, дык захоча», – падумала яна. І хлопчык, убачыўшы, што яму не могуць дараваць ягоную боязь, а жадаюць яго адно прапароць, сігануў да дзвярэй і пабег з класа прэчкі. Ён, мокры ад гора ды болю і застрашаны насмерць, як бы жывы не сабою, а нейкім іншым Борыкам Крывенькам, памкнуў па маўклівым калідоры.
– Стой! Вярнісь нямедленна! – закрычала Софія Канстанцінаўна Жураўлёва. – Дзяржыце яво хто-ліба!
Хлопцы, якіх папаролі ўжо, узвіліся і пабеглі наўздагон Борыку Крывеньку; Віцік Каравай ляцеў паперадзе і крычаў захвалявана:
– Трэба, каб не ўцёк! Заганяйма яго! А то хітры надта! – «...Борка гэты, падла, не ўцячэ ён ад нас! Усё роўна ж зловім калі-небудзь!»
Але ногі Борыкавы палягчэлі праз жах гэтак, шго ён пайшоў па калідоры падсмажаным бегунцом, а з калідора – на двор. Але і на двары пагоня не спынілася, і ён праз завіруху і холад пабег да Нёмна, а тамака, зьехаўшы са стромы, лёдам-лёдам на іншы бераг – і ў лясную чашчобу. І пагоня адвярнулася ад яго: «Ну, падла, Борка гэты! Няхай толькі заўтра ў школу прыйдзе! Будзе яму ад Софіі Канстанцінаўны маленькае джала!»
Аднак Борык Крывенька ў школу болей не вярнуўся; ён згаварыўся з мяцеліцаю, каб больш не ўцякаць ад сябе і не збягаць з сябе ракою, і шугавея, усхадзіўшыся, як вераб'іныя крылы ўсе разам, з усяго свету, атуліла хлопчыка на пустым нёманскім беразе. «Буду жыці самака, – падумаў хлопчык сплаканым тварам, – а навошта ж мне яшчэ для кагось старацца». Твар Борыкаў зрабіўся шчаслівы, што не знікла ягоная душа па-за апошняй лукавінаю, не вылілася ў бясконцы акіян усіхнага і нічыйнага бурлівага душавару.
Ён маўкліва, цёпла і ўрачыста святкаваў сваю вялікую перамогу над нялітасным пчаліным роем, калі ўчастковы Байда праз ноч па Борыкавых уцёках адшукаў нейкім асаблівым міліцыянцкім чуццём гурбу, у якой запыніўся хлопчык; Борык ляжаў у гурбе маленькім урачыстым снежным клапцем-вераб'ём, падгарнуўшы пад сябе крыльцы, і задзеравелае цела дыхала толькі яму зразумелым жыццём-шчасцем. Дацяміць пра гэтае таемнае жыццё, апрача малога, ніхто не даўмеўся – ні бацька ды маці, якія старым і непатрэбным павуціннем парваліся над труною і заглынуліся без паветра, ні ўчастковы Байда, ні Софія Канстанцінаўна Жураўлёва, ні кашнікі, ні пчалінае джала... Хлопчыкава жыццё было больш вечнае, чымся абыклае гарадкоўскае існаванне, жыццё было незразумелае абыкламу чалавечаму розуму, жыццё было смерцю.