Паэты-цары: Трыццаць пяць беларускіх малюнкаў
Апавяданні
Вашко Лявон
Поўныя кулакі
Злосная, параздзяваная ўдакон, на голую голь, справядлівасць пазапаўзала ў кулакі да санітарнага ўрача Аляксея Серафімавіча Купрэйчыка. Гэтае адбылося неяк самахоць, без ягонага водуму, і надышло сваім, няцямным парадкам; мужчына раптам, з ніякага нічога пачаў варам закіпаць, бачачы наўкола ўсялякі недаробак; з вачэй і рота ягоных выходзіў гарачы спеў; дый па скуры на твары і на кулаках ліхаманілася-лілася гарачыня; зіхацела, чыста ўгрэтая ў кузні жалезіна белая.
Раней жа з Аляксеем Серафімавічам Купрэйчыкам гэткага не здаралася; ён не сердаваў ні на што, а калі і сердаваў, дык не сярдзіта, а з пад'еўшымі і задуменнымі вачыма. Скончыўшы інстытут, ён прыехаў у гарадок; знайшоў тут дзяцей, ажаніўшыся з маладой настаўніцаю, і пагнаў аж пад Нёмнава дно карэнні-гады. Аднак па часе, па-рабіўшы гадоў мо якіх дзесяць ці тысячу, ён пакутліва акамеў сэрцам і цяжка зарыдаў ім з таго, што, як яму падалося, гарадок карэў ад бруду. Аляксея Серафімавіча Купрэйчыка змагла невытлумная нуда; ягонае змуленае бясконцымі рыданнямі сэрца пачало грукаць злосцю.
Мужчына пакутаваў, што наўкола бруд і вошы. Гэта толькі выпадковым людзям-кацянятам здавалася, што ў іхняе хаце венік ходзіць; але Аляксей Серафімавіч Купрэйчык глядзеў на ўсё іншымі позіркамі, не выпадковымі, а позіркамі дасведчанага чалавека, які ведае сваю справу. “Жыццё прахне – вось з чаго крыўдна, – думаў зажураны ўрач. – Ніхто нічога не хоча выцерці. Седзімо, ля, па самыя вушы ў какешках, аж страшна”. Ён бачыў, як гіне гарадок: вошы часта былі ў ім велічынёю, як мышы, а мышы радзілі штомесяц і былі як пацукі, а пацукі шчаніліся-пацучыліся штотыдзень і былі што сабакі; а кароста! – другая маці яна тутэйшым!; яна свярбела то сям то там: каторы год яна блыхарылася ў дзіцячым садку, за другім годам, ляньце, на заводзе ў лазні, сыпалася аж да крывавага раздзёру, а тады, за іншым разам, на табе – і ў начальніцкім падбрушшы; а плюскаўкі-крывасмокі! няма шчасця і ад іх; а дым у небе! а чорны Нёман!.. І Аляксея Серафімавіча Купрэйчыка гняло да нізу цяжкім няшчасцем; ён не даваў рады з усім гэтым змагацца: ніхто не баяўся ні яго, ні ягоныя штрафы, ніхто не выконваў ягоныя прызначэнні, ніхто не слухаў ягоныя заўвагі і парады... І справядлівасць урэшце папаўзла яму ў кулакі: “Невавіджу я, калі нячыста і ніхто не хоча выціраці”.
Першая, на каго сыпануў закачаную ў брудзе, зацкаваную голую справядлівасць, была загадчыца крамы Хвядора Вязёнка; мужчына прыйшоў з праверкаю на склад і заўважыў, што ў ім даўно не мялі падлогу; Хвядора Вязёнка на заўвагу аж зверам зазвярэла.
– Можа, мне яшчэ, скажы, Серафімавіч, ходнікі тут пасцяліці! – загурчэла яна крыўдна і пакрыўджана. – Ці, можа, скажы, языком мне тут лізаці, усю гразь гэтую! Ты як прыдумаеш, дык хоць кладзіся і не жыві!
Адчай, які пачуў у сабе Аляксей Серафімавіч Купрэйчык, прыдушыў яго да зямлі назусім; “яшчэ, бач, і вінаваты я, што не маўчу... ай, глумачка! алі ненавіджу!”; справядлівасць у кулаках гэтак сціснулася і неўтаймоўна затрэслася, што яны ўзвіліся перад носам Хвядоры Вязёнкі; а тады і мяцеліць яе пачалі.
– На во, кабыла ты! – крычаў немым ад гневу голасам Аляксей Серафімавіч Купрэйчык. – Ліжы падлогу языком, гадзюка! Ліжы! Бо згарошу на крупу!.. Шмарані жа языком, шмаравозіна!... – І кулакі, як таўкачы, і кухталі, як праўда. – Сцялі ходнікі!.. Вядзі языком!..
Добра, што быў участковы Байда побач – ён прыйшоў разам з урачом праверыць замок у дзвярах, – дык сцішыў гарачаства Аляксея Серафімавіча Купрэйчыка, заламіўшы яму руку прыёмам самба і выцягнуўшы яго са склада ва двор.
Праз тыдзень ці чатыры Аляксей Серафімавіч Купрэйчык злавіў у гарадкоўскае рэстарацыі прусака і вырашыў яго скарміць падстаркаватаму ўжо, маленькаму лысаму дырэктару Аляксандру Якаўлевічу Бабілу; узяўшы яговую лысіну сабе пад паху, заціснуўшы яе левай рукою, прагняўлёны ўрач трымаў у правай жамярыну і лез брыдкімі вусамі ў дырэктаравы вочы і ў рот; і казаў пры тым;
– Што, Якаўлевіч?.. Жары, ля, шніцэля свайго!.. Бяры яго зубам за вус!.. Хапі за нагу!.. Табе кажу!..
Аднак Аляксандр Якаўлевіч Бабіла вымыльнуўся ўсё ж з-пад пахі і сігануў чорнымі хадамі прэч; і ўцёк.
Менш пашчасціла цырулніку Мішу Вугліку, які забыўся ці палеваваўся патрымаць над газнічкаю нажніцы і якога за тое Аляксей Серафімавіч Купрэйчык сталачыў на муку, а потым яшчэ і прасіціў. А пасля ён накухталяў сяму-таму яшчэ ды іншым.
Наўздзіў, пасля таго як ва ўрачовы кулакі пазапаўзала справядлівасць, у гарадку пачысцела: каму трэба, тыя скемілі, што з Аляксеем Серафімавічам Купрэйчыкам жарты кароткія і што з ім лепш жыць па праўдзе і не маніць, а галоўнае – не спрачацца, хай ты і не вінаваты; памалу пахаваліся вошы, кароста знікла назусім, а хітрыя пацукі цяпер вяліся напаўсілы.
Адно завод кідаўся ў неба дымам і пляваўся ў Нёман спарожаю. Дык прыспеў час і на яго; Аляксей Серафімавіч Купрэйчык трываў-трываў ды аднойчы страціў удзерж і пакатаў нагамі па падлозе дырэктара завода Кузьму Антонавіча Ляпка прама ж у начальніцкім кабінеце. Але з гэтага адно горш нарабілася, бо Кузьма Автонавіч Ляпко нажаліўся Вераніцы Аркадзеўне Базар, якой даводзіўся братам у трэцяй стрэчы і шчырым сябрам, і жанчына пазнаёміла начальства Аляксея Серафімавіча Купрэйчыка з думкаю, што трэба неяк астудзіць гарачыя урачовы кулакі; і яго аддалілі ад рэйдаў; праўда, не хочучы развесці свару, павысілі яго пры гэтым па службе – ён зрабіўся загадчыкам лабараторыі.
Ад таго часу вярнулася ў гарадок даўнейшая свінская пара: камусь дыхнулася вальней, дзесь нашчэнт збрудзілася карэлае жыццё, дзесь заюрылі пацукі і панарадзілі тысячы і мільярды хітрых смяхлівых мордкаў, дзесь зачухалася кароста, а сэрца Аляксея Серафімавіча Купрэйчыка яшчэ горш акамела балючым няшчасцем і загрукала пакрыўджаным ды затурканым дзяўбком.
Зрэдку, калі ад бруднага завалу было зусім не прадыхнуць, Аляксея Серафімавіча Купрэйчыка выпраўлялі ў рэйд; і ягоныя кулакі, поўныя цяжкое справядлівасці, аж ад рук адскоквалі, гэтак не ўмелі змаўчаць. Але чаго вартыя тыя рэдкія рэйды з тымі вялізазнымі кулакамі, няхай і па тры пуды справядлівасці кожны, проці жыццёвага задрухлавення? Хіба што чыёйсьці дурнаватае боязі, ці чыёйсьці паўдуркаватае затлумы, ці чыёйсьці зласлівае кпіны, ці нечага пакрыўджанага гневу, ці нечае бруднае парасячае нянавісці...; калі ж і сам Аляксей Серафімавіч Купрэйчык выйшаў не іначай як з гэтае сусветнае малакучы, і два ягоныя поўныя, што ўзварыстае мора, кулакі рушылі на бой з усенькім шумнаводным жыццярэччам, як на бой з самім сабою, або іначай – змагаліся проста з уласным няўцішным ценем.