Józef Bobrykowicz
biskup białoruski
Mironowicz Antoni
Wstęp
Podejmuję się próby przedstawienia sylwetki kolejnego władyki białoruskiego, ordynariusza tak ważnej diecezji w dziejach Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej. Po opracowaniu biografii Sylwestra Kossowa, Teodozego Wasilewicza i Józefa Nielubowicza Tukalskiego[1] pragnę przybliżyć postać Józefa Bobrykowicza. Wszystkie wymienione postacie łączy pobyt na katedrze białoruskiej (władyctwo mohylewsko-mścisławsko-orszańskie). Z biskupstwa białoruskiego Józef Nielubowicz Tukalski i Sylwester Kossow objęli godność metropolitów kijowskich.
W ostatnich latach ukazały się liczne publikacje o dziejach Kościoła prawosławnego w Europie Środkowo-Wschodniej. Podnoszono jego rolę w historii państw tego regionu, omawiano status prawny i strukturę organizacyjną. Wiele miejsca poświęcono stosunkom między Kościołem wschodnim i zachodnim. Nowym zadaniem badawczym jest spojrzenie na losy Kościoła przez pryzmat doświadczeń wybitnych postaci tego czasu. Ukazanie losów wybitnych hierarchów na tle dziejów Kościoła prawosławnego otwiera nowe możliwości badawcze, podnosi problem miejsca jednostki w całokształcie wydarzeń.
Postać Józefa Bobrykowicza ma charakter wyjątkowy, ponieważ był on pierwszym biskupem białoruskim. Władyka nie był biernym obserwatorem wielkich wydarzeń w pierwszej połowie XVII w., ale sam w istotny sposób kreował ówczesną rzeczywistość. Bobrykowicz jako mnich i archimandryta wileńskiego monasteru Św. Ducha, nauczyciel i rektor tamtejszej szkoły brackiej, biskup białoruski posiadał duże możliwości oddziaływania na sytuację wyznaniową i polityczną Rzeczypospolitej. W tak trudnym dla kraju okresie nieustannych konfliktów i wojen musiał podejmować istotne decyzje o jakże brzemiennych dla losów całego Kościoła wschodniego skutkach. Bobrykowski był oskarżany o zbytnią lojalność względem króla, nadmierne zafascynowanie kulturą łacińską, wspieranie polityki państwa wobec Kozaków, prowadzenie rozmów z unitami. Sytuacja wewnętrzna Rzeczypospolitej w pierwszej połowie XVII w. wciągnęła Józefa Bobrykowicza w centrum wydarzeń religijnych. Pojawił się ogromny dylemat wyboru. Każda decyzja biskupa powodowała istotne skutki polityczne i wpływała na położenie Kościoła prawosławnego. Wybór lepszego rozwiązania dla Kościoła prawosławnego nie był jednoznaczny z polepszeniem sytuacji prawnej i społecznej jego wiernych. W sytuacji wielkiego zamętu politycznego decyzje elit prawosławnych, a do nich należy zaliczyć Józefa Bobrykowicza, były często wypadkową wielu czynników.
Józef Bobrykowicz był znakomitym politykiem, pisarzem, polemistą, reformatorem i hierarchą. Do tych cech jego osobowości należy dodać niezwykły dynamizm i sprawność organizacyjną. Józef Bobrykowicz był postacią wybitną wśród społeczności prawosławnej, godnym wzorem do naśladowania. Już ówcześni cenili jego dyplomację, odwagę w podejmowaniu niepopularnych decyzji, zdecydowaną postawę w obronie praw Kościoła prawosławnego. Ukazując najważniejsze etapy życia Józefa Bobrykowicza pragnę zwrócić uwagę na skomplikowaną sytuację wyznaniową w Rzeczypospolitej. Tylko w takim szerokim przedstawieniu sytuacji wyznaniowej można zrozumieć działalność wybitnego męża stanu Kościoła prawosławnego w XVII wiecznej Rzeczypospolitej.
Warto tu przywołać jakże trafną charakterystykę Józefa Bobrykowicza sporządzoną blisko sto lat temu przez Seweryna Uruskiego. Badacz dziejów rodów polskich, litewskich i białoruskich napisał: „Bobrykowicz Józef, biskup grecki mohylewski od 1632 r., pobożny, czynny i przywiązany do kraju, powściągał Kozaków od najazdów, praw Kościoła bronił, umarł w 1635 r., powszechnie żałowany”[2]. Charakterystyka ta najlepiej oddaje charakter wybitnego białoruskiego hierarchy prawosławnego, polityka i teologa.
Opracowanie biografii Józefa Bobrykowicza zostało dokonane w oparciu o nieliczne źródła. Jednym z nich był Diariusz... Atanazego Filipowicza, który przedstawia wiele faktów z życia niektórych hierarchów prawosławnych z lat 1597-1646[3]. Dużo informacji zawierają dwa wydania kazań i panegiryków, które ukazały się drukiem bezpośrednio po śmierci Józefa Bobrykowicza. W 1635 roku drukarnia bractwa wileńskiego wydała tekst mowy pogrzebowej Sylwestra Kossowa. Cherubin przy akcie pogrzebowym przewielebnego w Bogu Oyca Jego M. Oyca Jozepha Bobrykowicza episkopa Mścisławskiego, Orszańskiego, Mohilowskiego, archmandryty Wileńskiego w cerkwi bratskiey Wileńskiej Zeyścia Ducha Świętego Roku 1635, aprilis 9 przez successora jego Wielebnego w Bogu Oyca Sylwestra Kossowa electa episkopa Mścisławskiego, Orszańskiego y Mohilowskiego wykonterfetowany, a świeżo z ruskiego na polski przełożony był swoistym panegirykiem na cześć zmarłego. Książka była dedykowana metropolicie kijowskiemu Piotrowi Mohyle i „Jaśnie Wielmożnym Szlachetnym Ich Mościom Panom Braci Bractwa Wileńskiego”[4]. Z kolei Echa żalu na głos lamentującego po nieopłakaney śmierci patrona swego w Bodze Przewielebnego Oyca Jego M. Oyca Jozepha Bobrykowicza Episkopa Mścisławskiego, Orszańskiego y Mohylewskiego Archimandryty Wileńskiego odzywające się w Kongregatiey Studentskiey Świętych Konstantyna y Heleny przy Cerkwi świętego Ducha w Wilnie było wyrazem oddania pamięci po zmarłym władyce i rektorze wileńskiej szkoły brackiej wyrażonym przez studentów szkoły Św. Ducha[5]. Oba dzieła, chociaż posiadają charakter panegiryków ku czci zmarłego, to zawierają dużą dawkę informacji biograficznych. Więcej materiałów archiwalnych zawierają, spenetrowane jedynie częściowo, zespoły archiwalne Archiwum Unickich Grecko-Katolickich Metropolitów przechowywanych w Centralnym Archiwum Historycznym Rosji w Sankt-Petersburgu. W archiwum tym znajdują się liczne akta do dziejów diecezji białoruskiej i sytuacji wyznaniowej w Wilnie w I połowie XVII w. Pełne poznanie jego zasobów znacznie wzbogaciłoby wiedzę o życiu i działalności Józefa Bobrykowicza. Z opracowań o biskupie białoruskim mamy jedynie pracę z okresu międzywojennego ks. Józefata Skutenia, która dziś wymaga wielu sprostowań i uzupełnień[6]. Dzisiejszy stan wiedzy o sytuacji Kościoła prawosławnego w XVII wieku pozwala nam na dokonanie pełniejszej prezentacji sylwetki wybitnego hierarchy i pierwszego biskupa białoruskiego – Józefa Bobrykowicza.
[1] A. Mironowicz, Teodozy Wasilewicz, archimandryta słucki, biskup białoruski, Białystok 1997; Metropolita Józef Nielubowicz Tukalski, Białystok 1998; Sylwester Kossow, biskup białoruski, metropolita kijowski, Białystok 1999. Sylwetki innych biskupów białoruskich z XVIII wieku omówiłem w pracy Diecezja białoruska w latach 1697-1772, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, nr 19, Białystok 2003, s. 77-96. Por. rec. R. Degiel, Nowe prace Antoniego Mironowicza, „Barok. Historia – Literatura – Sztuka”, R. VI, nr 1 (11), Warszawa 1999, s. 222-226.
[2] Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, opracowany przez Seweryna hrabiego Uruskiego, t. I, Warszawa 1904, s. 253.
[3] Diariusz Bieriestiejskogo ihumiena Afanasija Filippowicza, [w:] Pamjatniki polemizeskoj litieratury w Zapadnoj Rusi, kn. 1, Russkaja Istoriczeskaja Bibliotieka (dalej:RIB), t. IV, Sankt-Pietierburg 1878, s. 49-156.
[4] Książka ta znajduje się w Muzeum Narodowym w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr I 25870; Por. K. Estreicher, Bibliografia polska, t. XX, Kraków 1905, s. 144.
[5] Książka ta znajduje się w zbiorach starodruków Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego.
[6] Ks. J. Skuteń, Bobrykowicz-Anechożski Józef, Polski Słownik Biograficzny (dalej:PSB), t. II, Kraków 1936, s. 165.