Эквівалент
Зборнік эміграцыйнай гістарычнай прозы
Гісторыя Сяргея Кастрыцы
Кажуць, што гара з гарою ня сходзяцца, а чалавек з чалавекам сыйдуцца. І ведаеце, праўду кажуць. Такая неспадзяваная стрэча была й на маім вяку. Увосень 1919 году — памятаю гэта як цяпер — узялі й піхнулі мяне на фронт ды аж пад самы Харкаў. Нічога, думаю сам сабе, ня зробіш, — вайна, але як бы гэта ўваткнуцца ў які-небудзь зацішак? Самі ведаеце, ня хочацца чалавеку галаву падстаўляць пад абух. І от, падыходзіць да нашага новага гурту жаўнер, вымае з кішэні сьпіс і крычыць:
— Цырубалка Цыпрон!
— Ёсьцека, кажу, Цырубалка. А ў сярэдзіне нешта так і ёкнула. Пэўна, на самую пазыцыю, мільганула думка. Жаўнер, відаць, адчуў маё хваляваньне дый кажа:
— Ня бойся, добра будзе: на кухню за вадавоза прызначаесься. Пазьней я даведаўся, што гэты самы чалавек родам зь вёскі Мазалі майго Стаўбцоўскага павету і зваўся ён Сяргеем Кастрыцаю. Добры быў чалавек. Былі мы зь ім разам нешта месяцы два, а потым разышліся, разышліся як сябры, як землякі.
Прайшлі, прамінулі гады, і, як ужо гаварылася ў маім жытым і перажытым, апынуўся я ў Котласе... І тут, прызнацца, піхнулі мяне ў зацішны куток, але гэтым разам у лягерную лазьню, у «вашапрудку», як яе завуць. Прыходжу й гляджу, гляджу й вачом сваім веры не даю...
— Кастрыца ці не Кастрыца? — пытаюся ў згорбленага чалавека з густою, чорнаю, як смоль, барадою.
Не падымаючы галавы, чалавек адказаў глуха, але злосна:
— Пяцьдзясят гадоў як завуць мяне гэтым імем.
Мінут празь пяць мы сьцьвердзілі нашую знаёмасьць пад Харкавам і неспадзяваную сустрэчу замацавалі доўгім пацалункам. Вось як бывае яно ў жыцьці, — сказаў, гледзячы мне ўвочы, Цыпрон Цырубалка й расказаў гісторыю Сяргея Кастрыцы...
* * *
Родныя Мазалі непрыхільна сустрэлі Сяргея Кастрыцу. Што ім да рагатае бляшанкі на хворым сэрцы ваякі? Эт, няхай блішчыць, клопат вялікі — гэтак, здаецца, хацеў сказаць найлепшы сусед, паціскаючы шурпатымі далонямі кукслі Сяргеевых рук.
— Ня гэтакія мы цяперака, браце Лукаш, як тады, памятаеш, калі на Траецкай у Менску апошняга певуна прапівалі зьбяды-гора... Не такія... Цяперака — усё наша, зарабілі. Жыві й цесься, адно абы сілы ды здароўя ставала. — Гаворачы гэта, Сяргей моцна прыціснуў да грудзей сваю ўзнагароду куксай і цяжка ўздыхнуў. Буйная, як гарошына, сьляза пакацілася з вока й расплылася на лішаі апаленае вятрамі шчакі. Не хацелася паказваць яе суседу, але яна, нібы адчуваючы, што чалавеку збляшанкаю на грудзёх не выпадае гаварыць пра вялікія пакуты, сама пала на гэты лішай і расплылася ўлукаткі. Сяргей пастараўся абысьці гэта жартам:
— Апошняя, відаць, бо надта ж пякучая, шэльма.
Лукаш змаўчаў, але падумаў: «Не скакаў ты вышэй калена дагэтуль, цяперака — наплачасься й наскачасься, небарака». Апасьля, каб не пакрыўдзіць, сказаў:
— Пэўна, што апошняя. Іншыя няхай цяпер плачуць.
Жонка не заўважыла Сяргея, калі ён узышоў на родны двор. Яна лупцавала малую дачку і, плачучы, гаварыла:
— Самі чэзьнем з голаду, а ты пазычоную скарынку аддаеш...
Сяргей спыніўся, зьняў з плячэй зашмальцаваную торбу, павесіў на сукаваты кій, што памагаў ісьці ягоным нагам, зьняў шапку і бліснуў жоўтаю лысінаю, калі Рыпіна, выціраючы сьлёзы, павярнулася на ягоны кашаль.
— Нямашака нічога ў мяне. Усе мы жабракамі сталі. Ідзі, чалавеча, з Богам, — сказала яна й пайшла да ганку.
Гэтыя словы так пакрыўдзілі Сяргея, што ён ледзь вымавіў тры словы:
— Рыпіна! Жонка любая!
Яму хацелася схаваць хоць на часіну свае куксалі, але правая рука міжвольна лягла на ордэн, а левая выпрасталася ў кірунку да жонкі.
— Хіба ж ты не пазнала? То ж гэта я — твой Сяргей.
І гэтым разам зноў пакацілася сьляза, меншая, але больш пякучая, чым пры сустрэчы з суседам. Жонка кінулася да гаспадара, прыпала да грудзей, і рагатая бляшанка холадам абдала гарачую шчаку Рыпіны.
— Сяргейка!.. Ты ў дзізярцірах... Разумнік мой... Ой, як я рада. Адрывай, радасьць, гэтую бірку авечую, адрывай... Не, ня пушчу больш.
Такая неспадзяваная гаворка прыглушыла чуты нядаўна крык Рыпіны за скарынку хлеба, апраўданьне дачкі, якая, схаваўшыся недзе, сядзела цяпер і плакала ад крыўды, і нават тое, што ўсхваляванай жонцы сам ён, лысы, з кіем і торбаю, здаўся жабраком, і кранула гонар ваякі. Сяргей моцна й сярдзіта запярэчыў жонцы, крыкнуў:
— Не, не дэзэртыр я, Рыпіна! Я — шчыры ваяка. Не авечую бірку бачыш на грудзях, а ўзнагароду за адвагу... Рыпіна, Рыпіна, якая ты неразумная...
Але хворае сэрца не заўсёды было ў ладах зь ягонаю думкаю: спачатку яно сьціснулася, аблілося крывёю, але мігам памякчэла, расчулілася, і Сяргей, нібы просячы спагады, сказаў зусім ня тое, што думаў:
— І ты яшчэ крыўдзіш мяне, Рыпіна?.. Даволі, што жыцьцё пакрыўдзіла... І дарма ты кажаш, што мы жабракі. Шмат я зарабіў багацьця... Во, зірні: пальцы гэтыя аддаў за нашае шчасьце... — Ён патрос перад ёю пакалечанымі рукамі, а пасьля млява пагладзіў куксамі васковую лысіну. — Кожны ворагаў стрэл каштаваў мне капы валасоў... Усё цяпер наша, усё... Будзе і зямля і гаспадарка. Гэтак нам гаварылі, і мы верым у гэта...
Кастрыца хацеў сказаць яшчэ нешта, але дзяўчына, учуўшы гаворку, выбегла зь сяней і зблытала ягоныя думкі:
— Мамка, больш ня буду даваць жабракам хлеба, убачыш...
Сяргей ня схлусіў жонцы, калі гаварыў пра зямлю. Урэзалі й нямала — цэлых шэсьць гектараў. І сям'ю апанавала радасьць.
— Ну, што, Рыпіна? Былі голыя, як бізуны, а цяперака... Ого! Цяперака! Пасёлак — ды такі надзел!..
— Праўду кажаш, — сказала жонка, — але хто нам хлеба напрацуе? Я — хворая, ты — калека, а яна, — Рыпіна зірнула на дачушку, — дзіця яшчэ. Безь зямлі цяжка і зь зямлёю небалазе.
— Рыпіна, сьвет не бяз добрых людзёў: маем сваякоў, улада дапаможа, наймем сяды-тады чалавека, неяк будзе, абы жывы былі, — гэтак цешыў Сяргей жонку, але чамусьці й сам паківаў галавою.
Збыліся гэтыя Сяргеевы словы: дапамаглі добрыя суседзі, дапамагла крыху ўлада, а сваякі дапамагалі заўсёды. І завідныя людзі гаварылі:
— Бачыце, якую гаспадарку мае Кукса, — гэтак празвалі яго злыя людзкія языкі. — О, што значыць мець бляшанку з-пад Харкава...
А калі ў дваццаць шостым годзе далі Кастрыцы, як добраму гаспадару, прэмію — сем калодак пчолаў, ведамы мазалёўскі п'яніца Скакун каб прымеў дык зьеў бы, здаецца, Сяргея. Адным словам, ня ведаў, як кажуць, за якое месца ўкусіць чалавека.
— Паадкусваў, шэльма, на фронце пальцы ад страху, і на табе — ордэн пачапілі хітруну. Ваяка! Шкада, што яшчэ чаго-небудзь не адкусіў... — Яшчэ б на тры кархі ашукаў начальства. Нябось, Крыкуну — скулу ў бок, дарма што горка жывецца. А яму — на, мядок ліжы, выслужыўся, каб ты лізаў немаведама што...
Але Сяргей не зважаў ні на што — працаваў і маўчаў. Праўда, урэжа, бывала, якому-небудзь Крыкуну, калі той пачне ўжо пальцам у вока пароць.
Гэтак вось стаў на ногі бравы ваяка з-пад Харкава, стаў і моцна пусьціў карэньне ў зямлю. Урос гэтым карэньнем, умацаваўся, і думалася яму, што ніякая навальніца ня выверне яго з трывалага грунту. Працаваў ад сонца да сонца, цешыўся сваімі набыткамі. Добра жыў Кастрыца й ніколі ня цураўся людзей: нескупым, памяркоўным быў чалавекам. Прыйдзе, бывала, да яго ягоны вораг, брахун ці якая лапатуха, папросіць шаснастку бульбы ці кавалак здору на затаўку, Сяргей, ані словам нічым ня ўпікаючы, дасьць і скажа:
— Бяры, спажывай на здароўе, будзеш мець — аддасі, не — і так добра будзе. Ведаў ён, што ад гэтага не згалее, а чалавеку, у якога й мышы няма чым удавіцца, зробіць ласку вялікую. Не аднаго разу дапамагаў людзям.
— Жыць жывём няблага, — гаварыў ён часта сваёй Рыпіне,— але ўсяляк можа стацца. Бог толькі ведае, што будзе.
Слушна гаварыў жонцы Кастрыца. Чалавек, які нанюхаўся пораху, мае, як кажуць, добры нюх да ўсяго. А жыцьцё таксама здольнае на ўсё: яно ўмее абняславіць чалавека й шпурнуць яго ў гразь, у прорву ды так, што аніякая сіла ня выбавіць і не паставіць больш на ногі; умее яно й гразь атрэсьці з чалавека, выжануць самыя вялікія нарасты на душы й целе, узьняць моцна чалавека, павярнуць яго тварам да сонца й трымаць так усё жыцьцё да самай сьмерці.
Першая такая здольнасьць жыцьця ня мінула й Кастрыцы. Праўда, цяжка было прыступіцца да яго й падрэзаць моцнае, трывалае карэньне гаспадара, але ўсялякія бываюць навальніцы й па-рознаму прыступаюць яны да свае ахвяры. Калі цяжка ўчапіцца за карэньне, навальніца ўмее пачынаць з галавы. Яна выпустошвае яе, як тая маланка, што выпякае сваімі агністымі стрэламі буйное зерне гарэху. Так навальніца часу падышла даСяргея Кастрыцы.
Чалавек і думаць ня думаў пра што-небудзь благое. І навошта яму было думаць? Гэтулькі гадоў ваяваў, крыві колькі выліў на чужую зямлю, валасы выцьвілі й ледзь ня ўсе высыпаліся. Дастаў узнагароду... Хіба ж гэта жартачкі? Адзін палец, казаў той, цэлага моргу варты, а ў Кастрыцы ўсе адшастала па самыя костачкі. Адным словам, ваяваў, даваяваў права на жыцьцё й сядзеў сабе цяперака панам у сваёй хаце. Праўда, сядзець не сядзеў, такія людзі, як Кастрыца, ня ўмеюць сядзець ці гульма гуляць. Такія людзі, калі й ня маюць чаго рабіць (а гэтага ж ніколі й ня бывае), усё роўна нешта робяць: калупаюцца, длубаюць сёе-тое — ні на часіну ня ўпыняюцца. Гэтак было і ўСяргея. Цешыў ён сваю Рыпіну, а Рыпіна, каб не астацца ў даўгу, цешыла свайго Сяргея.
Падрастала дачушка, бялявая, разумная Волечка — радасьць і ўцеха бацькоў.
— Яшчэ гадок, яшчэ адзін, і будзе, Рыпіна, табе памочніца якая ўдалая. І хаты дагледзіць, і курыцы каршун ня ўхопіць, — такую гаворку меў Кастрыца пры вячэры, калі Волечка падавала маці чыстую міску або суцішала крыклівага певуна, які, зьбіўшыся з толку, глушыў ня ў пору хатку, седзячы з курамі пад печчу.
У хаце, як і ў гаспадарцы, заўсёды былі злагада й парадак. Але злагада злагадой, жыцьцё жыцьцём, а лёс — лёсам. Ён ужо даўно падпаўзаў пад гаспадарлівыя ногі. Шмат тугіх вузлоў навязалі завідныя людзі на Сяргеевай дарозе... І толькі пазьней, калі пачалі прыціскаць Кастрыцу гэтымі тугімі вузламі да мокрае сьцяны халоднага муру і калі расьцяць іх нельга было ўжо й рагатаю бляшанкаю, ён зразумеў, чаго вартыя былі Скакуновы словы: «О, я зраблю так, што і сок пацячэ». Чуў іх ня толькі сам Кастрыца й ня толькі ягоная жонка, чулі і іншыя, але тады й на ўвагу яны ня браліся. Ат, ці Скакун меле, ці сабака брэша — адна цана.
Пазьней жанкі недзе вычулі, што чалавека схапілі якраз празь язык Скакуна, але й іхняй гаворцы яшчэ мала давалі веры. А як тыдні праз два з Мазалёў выхапілі яшчэ некалькі гаспадароў, апотым пачалі цягаць на допыты Сяргеевых суседзяў, — людзі за галовы ўзяліся, быту не давалі Скакуну:
— Як ты, абібок, гультай пракаветны, адважыўся гаварыць нячутае й нябачанае на гэтага чалавека?
— Што ж гэта ты сабе думаеш, стаўбун незавостраны?
— Каб хто-небудзь людскі, а то гэтая мыш рызавая...
— Языком не намелеш хлеба, а калі й намелеш, дык апруцянееш, атрута ты горкая, поскудзь несусьветная, — ня ўпынялася швагерка Кастрыцы.
Каб вы адно чулі, як дапякалі яму людзі. А ён, пошасьць гэтакая, выскаліцца, а далей утуліць галаву, як сабака хвост, іпасунецца, нічога не сказаўшы.
А на Сяргея кастрыцаю сыпаліся абвінавачаньні:
— Прызнайся, контра, калі й дзе пальцы паадкусваў.
— У каго й калі жыўцом ордэн вылупіў?
— Колькі часу дэзэртырам хаваўся ў жонкі?
— Колькі чалавек падбухторыў супраць нашага дарагога таварыша правадыра?.. Колькі, ліпавы ваяка?.. — гэтак уперамешку націскалі на маўклівага Сяргея ў марудныя гадзіны допытаў энкавэдэшныя выцянгачы.
Вось як чарнілі чалавека, а ён жа адно Богу душою быў вінаваты. А калі прызнацца зусім шчыра, то віна ягоная палягала... у шчырасьці ваякі пад Харкавам.
— Папытайцеся, — бараніўся Кастрыца, — у майго камісара Калатоўкіна. Ён ня дасьць маніць, ён — чалавек праўдзівы.
— Ведаем мы тваіх калатоўкіных... За подмазку купіў яго ці што? — дапякаў сьледчы. — Дарагі таварыш Сталін і Лазар Кагановіч былі тады камісарамі, а ня ўсякія-такія Калатоўкі... Выкалацім душу — прызнаесься, нідзе ня дзенесься.
Доўга выкалачвалі Сяргееву душу, нець як доўга. Калацілі, калацілі, а пасьля ўзялі ды піхнулі пад нейкае мора. Пёкся Сяргей, не раўнуючы, як тая смала ў пекле. Сушыў невады, саліў рыбу, перакачваў кадушкі зь дзёгцем, аб'яжджаў жарабкоў нейкага начальніка. Бывала, такая крыўда падступала пад сэрца, што проста жыць не хацелася. «Сунуся, — думаў ён, — галавою ў вір, і ўсё. Хвалі няхай прымуць мае пакуты».
Сяргей, можа, і зрабіў бы гэтак, каб не было на сьвеце жонкі Рыпіны ды бялявае дачушкі. Удзень і ўначы стаялі яны перад ягонымі вачыма.
— Не, трэба жыць, жыць ня дзеля самога сябе, а дзеля Волечкі, дзеля Рыпіны. Яны ж таксама невінаватыя й пакутуюць, можа, яшчэ больш за мяне? Грэх, о, немаведама які вялікі грэх!— нехаця крыкнуў Сяргей, і яго апанаваў страх.
— Перацярплю, перажыву, — сказаў далей сам сабе ўголас.— Жонка і Волечка таксама не прападуць: ёсьць пакуль што і хлеб і да хлеба, ёсьць і капейчына на зварот. Адно, — мільганула благая думка, і ён скалануўся, як асінавы ліст, — каб, ня дай Божа, ня выраклася мяне мая Рыпіна... Вайна... Турма... Якое нялюдскае жыцьцё! Хто ведае, можа, і дрэнна раблю, што яшчэ жыву? Можа, і Рыпіна праз гэта пакутуе?..
Сяргей, пэўна, і далей бы яшчэ думаў, седзячы на баку чаўна, але сонца было ўжо зусім нізка, нейкая калючая вільгаць абдала ягоны твар, лысіну, і ад гэтага пачала балець апаленая гарачынёю скура.
* * *
У барак прыйшоў ён на зьмярканьні. Вячэра была нішчымная: сушаная бульба й кавалак цьвілое рыбіны. Густое паветра, здавалася, прыціскала яго да глінянае падлогі, хіліла да сну, але спаць ня мог. І зноў апанавалі яго розныя думкі. Гэтым разам ён прыгадаў чамусьці акопы пад Харкавам...
Ноч... Ды такая цёмная, хоць вока пальцам выкалі. Недзе далёка бухаюць гарматы, і зусім блізка рвуцца снарады. Ён прыслухоўваецца да стогну сухое зямлі. Каля суседняй лініі нехта крыкнуў нема і змоўк. Пасьля яшчэ, яшчэ, яшчэ... Яшчэ мацней напружваецца слых. Сяргей стараецца ўчуць апошняе слова чалавека перад скананьнем. Раптам нешта зазьвінела і — сьціхла... Можа, і ня сьціхла, можа, яшчэ страшней грымела й стагнала навакольле — Сяргей нічога ня чуў і ня бачыў. Толькі ўраньні, крыху ачуняўшы, ён убачыў, што ягоная галава ляжала на разарваным жываце свайго таварыша і што сам ён увесь быў у крыві, а рукі — пакалечаныя й цяжкія, бы тыя набраклыя бярвёны...
— А цяпер увесь, як бервяно, а можа, нават больш, — як гнілая калода... Думаю, і нічога ня думаецца, гляджу й нічога ня бачу. Ліха ведае, што сталася са мною, — ціха сказаў Сяргей і падышоў бліжэй да вакна. У небе ярклі і дрыжэлі зоры, а месяц, здавалася, стаяў як укапаны, не раўнуючы як і сам Кастрыца.
«Няўжо й Рыпіна гэтак блага чуецца? Не, яна пакуль што гаспадыня, а я — нявольнік. Яна мае пры сабе Волечку, а я — халодныя зоры й аслупянелы месяц», — гэтакія параўнаньні мільганулі ў блытаных Сяргеевых думках.
Доўга яшчэ думаў ён і надумаўся напісаць да жонкі. Гэта будзе першы ягоны ліст: дагэтуль не хацелася хваляваць ейнага сэрца. «Эт, зажылі, — думалася яму, — раны, зарубцаваліся й няхай сабе маўчаць да пары да часу, бо калі шмарганеш зьнячэўку па іх другім рубцом, — ачнуцца, і зноў будзе непакой і небалазе».
— Наважанае мусіць збыцца, напішу, — сказаў Сяргей. — Толькі вось адно: на чым напісаць? Усе даўно ўжо сьпяць, і не выпадае самому пароцца ў чужых скрынках: за злодзея прымуць сябры. А далей было больш цяжкае і пакутнае: «Не паможа ні аловак, ні папера... Хіба ільга куксамі напісаць ліст? Застаецца адно: памазаць дзёгцем абрубкі рук, зрабіць імі адбіткі на анучыне, а заўтра папрасіць каго-небудзь, каб ушыў у паперыну гэты незвычайны ліст, і квіта... Жонка пабачыць і зразумее, што жыве пакуль на белым сьвеце ейны Сяргей Кастрыца ды ня толькі жыве, але і дбае і пра сям'ю, і пра гаспадарку».
* * *
Ураньні пабудзілі Кастрыцу ягоныя сябры з бараку. Сорамна было яму пазіраць у вочы мужчынам, якія таксама пазіралі на яго й меліся, відаць, нешта сказаць, але не адважваліся. Не хацелася гаварыць Сяргею, як гэта сталася, ды, мусіць, і сам ён ня ўсё добра ведаў. А калі б і ведаў, то навошта было гаварыць? Кожнаму свайго клопату й гора стае. Абвёў ён вачыма яшчэ раз усіх мужчынаў, але гэтым разам так, што тым здалося, нібы Кастрыца шукае некага вінаватага. Ён адчуў гэта, па-дзіцячаму ўсьміхнуўся й падумаў: «Каб толькі ведалі вы, хто такі Кастрыца й чаго ён варты!» Потым, ашчаперыўшы куксамі лысіну, ён доўга моўчкі сядзеў і ня чуў нават таго, што гаварылася пра яго самога:
— Дзіўна неяк захоўваецца наш беларус!..
— Ці ня драла думае ён даць?
— Не, пэўна, пакрыўдзіўся на некага.
А стары Лявон з-пад Капыля зьвёў гаворку да жарту:
— Што тут гаварыць ды прастарэкваць... Упадабаў чалавек кабеціну нейкую, рыбачку, закахаўся, уліп, як прус у саладуху, а цяперака сядзіць і думае, што калі дазнаецца, ня дай Божа, жонка, дык усю жоўтую макаўку скруціць з карку. А вы — драла... Дзівакі...
Мужчыны зарагаталі ды так моцна, што Сяргей, стаўшы раптам на ногі, таксама засьмяяўся, хоць і ня ведаў, зь якое прычыны рагаталі мужчыны.
— Сяргей, — азваўся Піскун, самы гаваркі жыхар бараку,— невады на пагулянку пайшлі, а ты ўсё думаеш і думаеш. Няхай конь думае — у яго галава вялікая...
— Няхай яны спрахнуць, тыя невады, клопат мне вялікі. Нябацька спраўляў, ня сын езьдзіць... Безь невадоў наловяць зтакімі галовамі, як у цябе... — доўга ня думаючы, паціху, але зусім сур'ёзна, адказаў Кастрыца.
Калі ўсе адступіліся й пачалі рыхтавацца да выезду на мора, Сяргей падышоў да таго самага старога Лявона і сказаў гэтак:
— Ты, браце, таксама беларус. Душы нашыя і кроў — роўныя, а грахі — Бог зь імі з грахамі — невялікія. Так што ня цэлы век сушыць нас тут будуць. Трапім калі-небудзь і дадому. Так што, браце, я хацеў бы цябе папрасіць, каб ты гэта напісаў ад мяне, значыцца, ліст да мае Рыпіны... Ня шмат, ат, сёе-тое, ды годзе.
Лявон адразочку згадзіўся. Ён, каб вы ведалі, надта ж быў добрым чалавекам, ну, як вам сказаць, такі, як і Сяргей, — шмат мелі яны супольнага. Лучыла іх нават і тое, што ніводзін ня ведаў, на колькі іх пакаралі, дарма што справы іхнія былі зусім розныя. Таму й ня мог Лявон пакрыўдзіць свайго чалавека.
«Сёе-тое», як гаварыў Сяргей, ня так ужо хутка й лёгка пісалася. Толькі пачне Лявон пісаць, а Сяргей:
— Не, браце, ня гэтак, а гэтак няхай будзе.
А гэтых «гэтак» было нямала. Нарэшце напісалі. І было ўтым лісьце вось што:
«Дарагая мая Рыпінка й любая дачушка Волечка!
Гэты самы ліст ад мяне, ад вашага Сяргея Кастрыцы. Вы, мусіць, думалі, што мяне й на сьвеце нямашака, а я жыву. Я то, Рыпінка й Волечка, кажу, што не — гнію, а яны — жывеш... Няпісаў я, бо не хацеў балячак рабіць у вашых сэрцах. Сядзяць няхай, думаю, сьціхатою... Не крыўдуй на мяне, Рыпінка, і ты, Волечка, ня злуйся. А яшчэ, ну, як гэта, ня думайце, што нешта нядобрае раблю тутака... Я, Рыпінка, і цяпер ёсьць тваім мужыком і Волечцы бацькам. Лысіна мая стала яшчэ большай, і нешта трохі не дабачу, а заўважыў гэта, калі глядзеў у кашулі... (далей некалькі слоў было зацухмолена), з палец велічынёю зараза гэтая... Ты, Рыпінка, даглядай гаспадарку, глядзі, каб не памерзьлі пчолы. Мёду мне ня шлі, усё роўна зьесца некім ударозе. Ашчаджай, нам жа трэба мець капейчыну. Калі жарабок гультуе й да яго ня водзяць, — прадай і купі яшчэ адну карову, выгады больш мець будзеш. Вазьмі ў Сымона Чабарэты чатыры цапы, помніш, нашыя тыя, што з жоўтымы сырамяткамі, ішвайку ў Банадысевага Івана. То ведайце ж, што, як мне кажуць, жыву тут і гэтага вам жадаю. Ваш Сяргей Кастрыца».