Каханы горад
Зборнік эміграцыйнае ваеннае прозы
Горад чытае
Калі б мне давялося раіцца-размаўляць з геральдыстамі, то я запрапанаваў бы ім у герб гораду Менску ўлучыць кнігу, зачыненую ці разгорнутую — ня так важна, але кнігу як сымбаль чытаньня. На мой погляд (а ў маім выпадку — напэўна, суб'ектыўны, бо я родам зь Менску), мне здаецца, што менчукі чытаюць больш за іншых землякоў. Каб устанавіць дакладна ўзровень чытаньня, ясна, трэба аналізаваць статыстыку-колькасьць бібліятэкаў, колькасьць абанэмэнтаў, пазычаных кніжок, г.д. Я гэта разумею, працаваў у тым каля 30 гадоў у Нью-Ёркаўскай публічнай бібліятэцы, што на рагу Пятай авэню й Сорак Другой вуліцы. Я ж выводжу чытальнасьць сэнтымэнтальна, базуюся на такіх штрышкох-успамінах.
У перадваенным Менску на Горным завулку было адзіннаццаць дамкоў (крытых бляхай было толькі два, а рэшта гонтамі), у сямі зь іх былі свае бібліятэчкі. Мне гэта запамяталася як выдатны факт. Каб купіць «Палескіх рабінзонаў» Янкі Маўра, мы з маці прастаялі ў чарзе каля трох гадзінаў (было гэта ў сярэдзіне 30-х гадоў!). Памятаю таксама, як міліцыянты ганялі са сходкаў на вуліцы К. Маркса пераходзя чых у бок гарадзкога саду чытаючых дзяцей і дарослых — маўляў, сходы для хады, а не для сядзеньня-чытаньня.
Факт, што чыталася ў мірны час, можа, ня так ужо й паказальны, але што чыталі і ў вайну, калі ў галаве сядзела адна думка: як паесьці і як выжыць, то аддаваньне чытаньню я ўважаю вельмі паказальна. Вось мае ўспаміны-мамэнты з гадоў вайны, гадоў змрочных, жудасных, якіх не забыць да канца жыцьця.
Летам 1942 году сапраўдным цудам лёсу нашай сям'і пашанцавала вярнуцца ў Менск. Ідучы паўзь Сьвіслач у бок Камароўкі — Залатой Горкі, можна было бачыць такі абраз: соткі а соткі пагарэлішчаў, як чорныя магільныя насыпы, з комінамі-помнікамі, пазарасталымі рэдкай лебядой і крапівой ды бур'янам. Але там-сям віднелася й жыцьцё: пасьвіліся козы, рэдчас каровы, ды сядзелі пастушкі, дзяўчынкі, хлопчыкі, часта з кніжкамі ў рукох ці на худзенькіх каленках. Пастушкі чыталі, іх канцэнтрацыя была ў кнізе, яны не зьвярталі ўвагі на прахожых, на акаляючае асяродзьдзе.
Калі мы нарэшце дабраліся да Горнага завулку, дзе наша хата згарэла, але нас прыюцілі суседзі, дык паказваючы нам месца, дзе мы будзем спаць, гаспадыня сказала: «А ў сенцах кнігі. Чытайце. Мы іх нацягалі ў часе пажару». І пры невялічкай газавічцы-фіцілю тыя кнігі чыталіся.
Калі апынуліся ўлетку 1942 году ў Менску, жыцьцё прывяло мяне хутка на рынак: картак у нас не было, і трэба было нешта «ўтаргаваць», каб купіць бохан (кірпічык) хлебу. З рынкам я хутка азнаёміўся і ўбачыў, што на кожным рынку — Камароўскім, Старажоўскім, Чэрвеньскім — быў кніжны стэнд, а на рынку Сурожскім быў сапраўдны кніжны магазын (ну, хутчэй вялікі ларок), дзе, даўшы залог у пяць марак (толькі маркі!), можна было кнігу пазычыць. Прадаваліся кнігі і ў камісіёнках на Нямізе, і ў вялікім мастацкім магазыне на былой Камсамольскай.
Наагул падкрэсьлю, што кніга ў Менску ў гады вайны была ў пашане: немцы рабавалі бібліятэкі, але на складох, дзе яны рыхтавалі кнігі да вывазу, дазвалялі мінакам «корпацца». Прыкладам, у адным з корпусаў БДУ ў раёне Чырвонага касьцёлу быў такі склад, і людзі кнігі забіралі сабе.
Паколькі я вучыўся ў школе (будынак Музэю прыроды на Траецкім прадмесьці), ведаю, што была й літаратурная праграма. Найчасьцей настаўнікі пазычалі вучням свае кнігі. Праўда, аднойчы дырэктар школы раздаў вучням 7-е клясы хрэстаматыю па беларускай літаратуры (называлася, здаецца, «Родны Край»), а таксама фізычную карту БССР.
Аб чытаньні ў Менску ў часе вайны запомніўся мне й такі выпадак. Ідучы аднойчы пасьля заняткаў на Старажоўскі рынак, недзе ў прамежку паміж могілкамі й рынкам — там найчасьцей стаялі вазы — каля аднаго з вазоў пабачыў 8-10 «мужыкоў», якія моцна рагаталі. Япадышоў бліжэй. На возе сядзеў селянін, трымаў разгорнутую «Беларускую газэту» й нешта чытаў. Услухаўшыся, я зразумеў, што чытаў той чалавек «Дзёньнік Чужанінава», а таварышы ягоныя слухалі. Які тады чытаўся эпізод, не скажу, бо не даслухаў, сьпяшаўся на рынак, але рогат быў вялікі. Аб «Дзёньніку Чужанінава» я пачуў пазьней на aднэй зь вечарынак. Асабліва сьмяяліся з Чужанінава, як той прапаноўваў, як хутчэй стацца «нацыяналістам».
Бясспрэчна, у Менску й па-за Менскам Чужанінава чыталі.
Прыпамінаю і такую дэтальку. Значна, значна пазьней, калі Зора— сяброўка ў Менску — стала маёй жонкай, мы былі адна сям'я-каман да, а празь яе я быў і сябрам аўтара Чужанінава — Лявона Савёнка, — Зора сказала мне, што ў 1941 годзе, калі менчукі ўцякалі ў «бежанства», былі такія сярод іх, што згіналіся пад цяжарам клункаў праз плячо, несьлі свой скарб — кнігі. А гэта, як кажуць на радзіме, «здорава»!
Пра цяперашні час скажу такое: калі бываю ў Менску (штогоду, а то й часьцей), дык выяжджаю з багажом — толькі кнігі.
З прыемнасьцю і ўпэўненасьцю сьцьвярджаю: Менск — кніжны горад.
Хацеў бы сказаць колькі словаў пра аўтараў зьмешчаных тут твораў.
Антон Адамовіч як літаратар выступаў пад дзясяткам псэўдонімаў. Карэнны мянчук. Вельмі пільна зьбіраў усё сваё друкаванае. Меў выдатную бібліятэку — літаратурнае беларускае амаль усё. Кнігі ахвотна пазычаў і часта кнігі «зачытвалі». Мяне ведаў ад часоў высылкі ў Вятку й ці раз казаў: «А ты спытай у таго ці таго, ці ня мае такое (ягонае) кнігі».
Лявон Савёнак (Крывічанін, Свэн). Нарадзіўся ў Вяльцы. Укараніўся, усынавіўся Менску. Стала натаваў жыцьцё і асабліва праявы беларускасьці, і любы напад, насьмешку над беларускасьцю глыбака перажываў, але не падаваў віду. Надзвычай аптымістычна верыў, што Беларусь пераможа чорныя гадзіны. У сямейным коле мой цесьць — выдатны гумарыст, вясёлы субёседнік, за кубкам піва прадыскутавалі мы зь ім ці адну сусьветную праблему. Але заўсёдная наша тэма была— жыцьцё беларускае. Выдатная ягоная бібліятэка згарэла з хатай ягонага цесьця на Першамайскай у 1941 годзе.
Зь Янкам Юхнаўцом зь Лепельшчыны знаёмы ад 1945 году. Вельмі шмат хадзілі па кнігарнях. Бадай, не было тэмы, якую б мы не прадыскутавалі, але грамадзкую беларускую тэматыку — маю ўлюбёную тэму — ён дыскутаваць не любіў.