Каханы горад
Зборнік эміграцыйнае ваеннае прозы
Антон Адамовіч - Каханы горад
Ад аўтара
«Каханы горад» напісаны ў 1943 г. Найпершай нагодай да напісаньня яго былі ўражаньні ад дэманстрацыйнага, «сьвяточнага», але барбарска бязьлітаснага бамбардаваньня безбароннага й пазбаўленага ўсялякіх ваенных аб'ектаў Менску саветамі ў ноч на 1 траўня 1943 г. Туга па каханым горадзе на прымусовым выгнаньні ў Нямеччыне дала апошнюю нагоду, штуршок. Аднак «Каханы горад» нараджаўся, відаць, пад не шчасьліваю зоркаю. Менская «Беларуская газэта», куды ён найперш быў пасланы ў канцы 1943 г., ніяк не магла адважыцца надрукаваць яго. Прапанаваліся аўтару розныя зьмены з гледзішча на цэнзуру ці, праўдзівей і дакладней, на страх магчымае цэнзуры. Зьмены былі для аўтара непрымальныя, бо зусім выялаўлялі рэч. У марудным ліставаньні Нямеччына — Менск, ліставаньні-таргаваньні сплываў час, і, нарэшце, пры пасьпешным эвакуяваньні зь Менску перад савецкім наступам большую частку рукапісу рэдактары зусім згубілі. Аўтар, аднак, не ўтаймоўваўся, аднавіў усё зноў з шчасьлівым выпадкам захаваных чарнавікоў ды пачаў нанова стукацца ў рэдакцыйныя дзьверы, гэтым разам ужо да бэрлінскае «Раніцы». Але й тут удалося прымайстраваць рукапіс толькі ў «Беларускім Работніку», адмысловай газэце для остаў, прыбудоўцы да «Раніцы». Там быццам бы з цэнзурай было лягчэй. Тут «Каханы горад» і быў надрукаваны ўпершыню ўвосень 1944 г.
«Каханы горад» спачатку быў задуманы й выкананы як апрычонае закончанае апавяданьне-навэля. Аднак пры аднаўленьні яго другі раз паўстала думка разглядаць рэч як завязку раману, што й было выказана ў зацемцы ў канцы друкаванага ў «Беларускім Работніку» тэксту. Думкі гэтае аўтар ня кідае й цяпер, чаму ў цяперашнім выданьні «Каханы горад» мае падзагаловак «Завязка раману». Тэкст гэтага выданьня, дарэчы, апрача дробных стылістычных паправак і аднаўленьня некаторых невялічкіх пропускаў паходжаньня чыста друкарскага (а мо' й прымітыўнага, казаў той, прэвэнцыйна-цэнзурнага, «на ўсякі выпадак»), нічым істотна ня розьніцца ад тэксту 1943 г.
Яшчэ, разгаварыўшыся, аўтар хоча сказаць, што ў гэтай, як і ў ранейшых сваіх спробах («Усяночная», «Трывога»), ён карыстаўся, між іншага, адным з найулюбёнейшых мэтадаў нябожчыка З.Бядулі, якім напісаныя ягоныя «Салавей» і «Язэп Крушынскі» і які ўзвышэнскі крытык Адам Бабарэка сваім часам вельмі трапна назваў быў «мэтадам натураграфічнага зашыфроўваньня». Мэтад гэты, вынайдзены ў абставінах савецкага гвалту над свабодаю друку, быў вельмі зручны й пад зусім такім самым, у прынцыпе таталітарным, ціскам нямецка-гітле раўскім. Лёгка было зашыфроўваць сьпісваных проста з натуры герояў «герэнфольку» пад зусім ідэнтычных ім псыхалягіч на камуністых, актывістых, камісараў (у «Каханым горадзе», між іншага, такая эпізадычная фігура Макрыцы, пад якой зашыфраваны як натуршчык ведамы сваім часам у Менску ляйтар усяе «культуры й асьветы» ў Генэральным Камісарыяце Беларусі, зьнямчэлы паляк Сівіца). Натуршчыкамі аўтаравымі былі й некаторыя прэтэндэнты на нашых нацыянальных дзеячоў (у «Каханым горадзе» такі Качка, а таксама, крыху больш толькі зборны, Віктар Лабуніч). Нельга сказаць, аднак, каб усе пэрсанажы былі пісаныя з натуршчыкаў (прыкладам, жанчына ў чорным у «Каханым горадзе»). Бальшыня натуршчыкаў аўтаравых жыве і цяпер, аўтар нават мог бы прысьвяціць ім сваю гэтую пісаніну як невялічкае, ды мо' не такое ўжо крывое (хіба што— крывіцкае) люстэрка.
01.04.1948, Баварыя
Таварыш, пройдзе ўсе баі і войныБяз кроплі сну, бяз званьня цішыні.
Каханы горад можа спаць спакойна
І роіць сны, і зелянець сярод вясны.
З папулярнай савецкай песьні
I
— Эскадрыльля, таварышы, атрымала хоць і нескладанае, але вельмі пачэснае заданьне. Кажу «нескладанае», бо ў тых пунктах, якія вы мусіце пакрыць сяньня, няма, шчыра кажучы, ніякіх паважных ваенных аб'ектаў. Няма таму й ніякай ворагавай абароны, аб гэтым у нас пэўныя весткі. Але, мушу падчыркнуць яшчэ раз, заданьне надзвычай пачэснае, бо вы павінны будзеце напярэдадні нашага вялікага травеньскага сьвята і недалёкага яшчэ большага, велізманага наступу прадэманстраваць узрост моцы й магутнасьці сталінскай авіяцыі, і гэта — у закінутых куткох абшараў, часова занятых ворагам. Думаю, усё ясна? Камандзеры зьвязаў атрымаюць «пуцёўкі».
Камандзеры зьвязаў, ня хочучы, але падаліся ўжо былі да камэскадрыльлі, які праказаў сваю невялічкую прамову без асаблівага энтузіязму й ахвоты нават. Усе яны — і камандзер і каманда — маніліся яшчэ гэтага вечару, паводле іхнага тэхнічнага выразу, «даць старт у сьвята». Дык вымушаная адмена гэнага не магла іх цешыць. Заданьні ж, і «пачэсныя» і непачэсныя, і «складаныя» і «нескладаныя», абрыдлі ўжо аж надта, як і сама вайна.
Але раздаваньне «пуцёвак» яшчэ прыпыніў камісар эскадрыльлі, маленькі, вяртлясты таварыш Цэнцыпэр, які вырас як з-пад зямлі каля камандзера, шапянуў яму пару слоўцаў і загадным гэстам рукі прапанаваў усім ізноў сесьці. Відаць, не задаволіла яго камандзерава «ўсё ясна», і ён уважаў за канечнае яшчэ раз «разьясьніць», фактычна ж — распляскаць, размазаць і распэцкаць агульнаведамыя ўсім рэчы. Усе селі зь яшчэ большым расчараваньнем, бо кажны добра знаў наперад, што скажа і што можа наагул сказаць камісар, і ведаў, што ў кароткім часе гэтая казань аніяк не ўкладзецца...
Абрыджэньне павялічвалася яшчэ й тым, што таварыша Цэнцыпэра ўсе страшэнна не любілі, зрэшты, пры ўзаемнасьці зь ягонага боку. Першы рызыкант і вастраслоў эскадрыльлі, пракідкі й спрытны Юрка Галушка, знайшоў для яго трапную прыкладку — Макрыца. Хоць і вынайдзеная, сказаць бы, філялягічным шляхам (Юрка ў камісаравым «імі-войчасьцьве» Марка Ісакавіч замяніў Ісака на больш аўтэнтычнага Іцу, а зМаркі Іцавіча ўжо, як казаў ён, «чыста-матэматычным спосабам перастаўленьня й скарачэньня» атрымалася Макрыца), мянушка гэтая як нельга лепш прылягала да такога, сапраўды, як бы наскрозь мокрага, склізкога, наагул страшэнна плюгавага стварэньня, з абліччам спрэс у чырвоных плямах, таксама наводля нейкіх мокрых лішаёў. Дык сьціха й міжсобку камісара інакш і ня звалі.
— Мы, слаўныя сталінскія сакалы, звыклі не баяцца ніякіх высачыняў і далячыняў, — здалёку, урачыста-ўзьнёсла пачаў сваю рацэю таварыш Цэнцыпэр. Хто слухаў, ня мог адразу, хоць сам сабе, нутрана не ўсьміхнуцца ўсёй міжвольнай самагіроніі гэтага «мы». Бо агульнаведама было, што сам Макрыца аніразу ў жыцьці не адважыўся ўзьняцца на якую-небудзь «высачыню» ў паветра, уважаючы, відаць, за бесьпячнейшае перасоўвацца па цьвёрдай зямлі. Колькі ні прапаноўваў яму той жа Юрка «павазіць па эмпірэях», — праўда, не без патаёмнага намеру добра пабоўтаць камісаравы вантробы ў розных паветраных бочках і іншых фокусах, на якія быў мэт, — «слаўны сакол» заўсёды строга адгаворваўся недапушчальнасьцяй выдаткаваць ваенна важныя матар'ялы, бэнзыну й іншае, «дзеля асабістае прыемнасьці адзінкі, хоць бы сабе й камісара», як казаў ён. «Паказаў бы я табе «асабістую прыемнасьць», — зазначыў быў тады сябром Юрка, завяршаючы свой асуд горкаўскім «роджаны поўзаць— лётаць ня можа». — «Пэўна ж, макрыца», — згаджаліся тыя.
Але цяпер бадай усе былі занятыя ня слуханьнем знаёмае наперад нуднае прамовы, а назіраньнем даволі камічнага здарэньня. Сваім звычаем, «безупынна выдзяляючы мокрадзь адкуль толькі можна», паводле Юркавага азначэньня, Макрыца адразу апляваў бліжэйшых да сябе слухачоў. І найбольшы пырск сьліны прыпаў якраз на нос камандзеру першага зьвязу, Юркаваму земляку й беспасярэдняму начальніку Віктару Лабунічу. Той сядзеў насупраць камісара, як заўсёды, мёртва ўталопіўшыся ў яго сваймі круглымі вачыма. Гэта быў Макрыцавы ўлюбёнец, які разам зь ім падзяляў усіхную нялюбасьць і непрыхільнасьць ды зусім заслужана (праўда, за вочы) абзываўся і кар'ерыстым, і самасуем, і вылупенцам. Цяпер усе сачылі, як Лабуніч удае, быццам ён так пранікла й захоплена слухае прамову, што зусім не спасьцерагае нечага там у сябе на носе, хоць усім добра відаць, як ён змагаецца з тым, каб не скрывіцца, а то й ці ня чхнуць. Абцерці ж плюваціньне Віктар ня важыцца. Праўда, адразу ён быў і памкнуўся ў кішэню па насатку, але тут жа адумаўся, баючыся, каб як мо' не абразіць гэтым свайго патрона. Назіраньне такіх «перажываньняў публічна аплёванага», як схарактарызаваў пасьля Юрка, узьняло крыху агульны настрой, які дасягнуў нарэшце свайго кульмінацыйнага пункту, калі геройскі Галушка ціхенька на пальчыках падкаціўся да Лабуніча й асьцярожна, але спраўна махнуўшы хустачкай, зьбіў зь ягонага носу камісаравы пырскі, чаго апырсканы зноў жа быццам бы не спасьцярог. «Зарабіў толькі ад Макрыцы тры грошы за дэманстрацыю, але што ён мне — на хвост солі насыпе?» — шапнуў на вуха сябру рызыкант, зьвярнуўшыся на месца. На гэтым, аднак, прыемная забава гледачоў мусіла спыніцца, і хоцькі-ня-хоцькі давялося прыслухацца да прамовы.
А прамоўца тым часам разьвіваў якраз сваю ўлюбёную тэму «бязжаласнасьці — гэтай неадымнай якасьці кажнага партыйнага й непартыйнага бальшавіка».
— Гэта, таварышы, факт, — выпырскваў ён, — што сяньня вы павінны будзеце й такі зьнішчыце шмат звычайнага, так званага «мірнага» жыхарства. Ці можа тут мець месца якая-колечы «жаласьць»? Безумоўна, таварышы, не. Не забывайцеся, што гэта тое жыхарства, якое не захацела ісьці з намі, гэта значыць, здраднікі, прадаўцы, ворагі народу. Хто зь іх адумаўся й цяпер шчыра перакінуўся на наш бок, той ужо ў партызанах, у лесе, і значыцца, яго вашыя бомбы не крануць. Апрача таго, памятайце, што гэтае жыхарства — рэзэрвуар працоўнае сілы для нямецка-гітлераўскага ворага і, зьнішчаючы яго, вы гэтым самым падрываеце ворагаву моц...
— І вось тут, — урачыста ўзвышаючы голас і прыціскаючы на асобных словах, прымусіў ужо ўсіх прыслухацца камісар,— перад некаторымі з вас паўстане сяньня вялікае выпрабавань не, сапраўдны экзамэн на баёвага летуна бальшавіка. Я маю на ўвеце нашых сакалятаў першага, я мушу сказаць, і лепшага зьвязу, пад камандай таварыша Лабуніча. Яны лятуць сяньня ня толькі на сваю радзіму, але й на свой родны і, пэўна ж, каханы горад, які ўзгадаваў іх, таварышы, і даў нам. Факт, што ў іх там могуць і павінны быць бацькі, і сваякі, і сябры, мо' яшчэ хто-небудзь, і мілыя ўспаміны. Але я пэўны, што яны з гонарам управяцца згэтым выпрабаваньнем.
Тут камісар пачаў хваліць свайго ўлюбёнца Лабуніча, праехаўся крыху, што ў некаторых іншых ізь зьвязу, — пэўна ж, у Юркі — «бываюць недахопы й дахопы», як сказаў ён, зараз жа, зрэшты, паправіўшыся: «дасягненьні й недасягненьні»... Але ўжо ніводзін бадай з хваленых і ганеных ня слухаў больш яго, апанаваны навалай раптоўных успамінаў і хваляваньня ад блізкай — але якой? — сустрэчы зь любым, родным, так даўно ўжо, здаецца, пакінутым горадам... Нават сам сталёва-вытры маны камандзер Лабуніч схамянуўся ад гэтае навалы пачуцьцяў толькі тады, калі трэ было браць «пуцёўку».
— Ардэнок як прышпілены, — шапянуў яму пры гэтым ягоны дабрадзей, і Віктар адказаў на гэта сваёй заўсёднай, падхалімска-халуйскай усьмешкай — тэй самай непаўторнай усьмешкай, якую ў цэлай Эўропе найлепш можна бачыць на вуснах ці малога ліку грамадзянаў ейнае шостае, усходняе часткі.
— Старт 20.30. Ёсьць час разабраць заданьне, адпачыць і падрыхтавацца, — закончыў зборку камандзер эскадрыльлі.
ІІ
— Папаліся, землячкі! — падышоў адразу да трох, абдараваных «пачэсным заданьнем» бурыць радзімае гняздо, камандзер трэцяга зьвязу, здаравенна-медзьведзяваты й таксама медзьведзявата-настырлівы тамбовец Жарабцоў.
— Трох танкістых, трох вясёлых сябраў, —Экіпаж машыны баявой, —
загундосіў ён сваім, як казаў Юрка, «жараббасам» дый, наверх, страшэнна фальшывячы. — Дадому, сяброчкі, усё-ткі дадому!— і, аблапіўшы трэцяга пілёта зьвязу, дзявоча-кволага Валіка Сьнягурскага, да якога пачуваў адмысловую сымпатыю й таму найбольш дакучаў, загуў яму на вуха, стараючыся ўдаць асаблівую задушэўнасьць, але яшчэ больш неміласэрна дзеручы ўпоперак:
— Каханы горад сябру ўсьміхнецца,
Знаёмы дом, зялёны сад і той пагляд...
— Адкасьніся хоць сяньня, — з дакукаю адпіхаў яго Валік, якому ўвага й пяшчоты Жарабцова заўсёды спраўлялі вялікую прыкрасьць, а то й проста мучылі.
— А што — сяньня? — не ўтаймоўваўся Жарабцоў. — Падумаеш! Каб мне так зараз сказалі ляцець калупаць мой Тамбоў — я б адразу, калі ласка, з усім-усенькім...
— Дык хто табе не дае? — абарваў яго ўжо Юрка. — Завярніся кругом, ляж курсам назад і трамбуй свае тамбоўскія самавары.
— Самавары — гэта ў Туле, а Тамбоў, браце, слаўны...
— Ведаю, цётка там павінна быць нейкая, яшчэ ў Чэхава пісана... Але цяпер, браце, кілбасься хоць да тае цёткі, калі не да ўсіх мамак, — бачыш сам, не да цябе тут і не да Тамбова.
— Ну, ну няхай, — ціскануўшы яшчэ раз небараку Валіка, здаўся-ткі Жарабцоў, бо ў глыбі душы пабойваўся спрытнага і на язык і на так які фокус Юрку. — Эх, Тамбоў, Тамбоў, — каб адхапіць хоць зь дзянёк водпуску! — уздыхнуў толькі ён і адышоў зусім, усё гундосячы:
— Знаёмы дом, зялёны сад і той пагляд...
— Жывёліна! — папусьціў шэптам яму наўздагон Валік, папраўляючы парушаны жарабцоўскімі пяшчотамі парадак у вопратцы.
— Дык вось, таварышы, — зьвярнуўся строга афіцыйна да сваіх падначаленых, Юркі й Валіка, камандзер зьвязу. Дарма што ўсе тры былі землякамі й нават школьнымі сябрамі ды зналіся добра ад сама адмалку, Віктар, вылупіўшыся ў камандзеры, заўсёды трымаўся падчыркненай афіцыйнасьці пры службовых дачыненьнях. — Я ўжо разьмеркаваў, — і ён пачаў паказваць на пляне, далучаным да «пуцёўкі»: — Вы, таварыш Галушка, адразу ж пакрыеце поўнач гораду, па гэтую вось прыблізна лінію, я сам урэжуся ў сярэднюю паласу так, а вам, таварыш Сьнягурскі, — паўдзённая частка...
— Гэта ты... знарок, Віктар? — углядаючыся ў плян і адразу мяняючыся з твару ды хрыпнучы нек у голасе, спытаўся Валік.
— Што — знарок? Што Вы хочаце сказаць? — як не разумеючы, але ўвесь напружыўшыся, перапытаў Віктар.
— Ты ж ведаеш, тут жыў я... і цяпер, пэўна, мае старыя... на тым самым месцы... — паказваў на пляне Валік. — А вось жа слабодка. Верын дом на рагу...
— Ага, вось яно што, — прыкра засьмяяўся сваім сухім, бразгатлівым сьмехам Віктар, — дык значыцца, нездарма пяяў тут Жарабцоў: «Знаёмы дом, зялёны сад»... Знарок ці не знарок, таварыш Сьнягурскі, але, аказваецца, якраз добра выйшла. Ні ў каго бадай з цэлай эскадрыльлі не засталося яшчэ гэтулькі сэнтымэнтальшчыны й паненскасьці, тэй жаласьлівасьці, як у Вас. А чулі, што так добра казаў сяньня таварыш камісар? Вось якраз вам найлепшая нагода — давядзеце адно з двух: што вы— ці сапраўды цьвёрда мужны лятун-бальшавік, ці, прынамсі, — спрытны й асьцярожны пілёт-баявік. Я, ужо ж напэўна знарок, узяў сам сабе той раён, дзе нашая школа, у якой мы ўсе трох гэтулькі год вучыліся й перажылі так багата прыгожага... Цяпер там — ворагаў штаб, і я мушу даконча зьнішчыць яго, і здрузгачу не здрыгануўшыся. А тут жа што? І я ж пакінуў тут сваю маці і цяпер павінен таксама, дарма што чырвоны крыжык... Зразумела?
— Мяняймася, — запрапанаваў Валіку Юрка, — бо ў маім жа раёне з важных ваенных аб'ектаў — хіба што царква на могілках...
— Ніякіх менак, — сурова абарваў камандзер, — застанецца, як вызначана.
— Так... Дык дзякую за асаблівы давер... — выцадзіў Валік, пераходзячы на тую ж афіцыйнасьць. — Дазволіце ісьці?
— Калі ласка. Старт 20.30, не забудзьцеся, таварыш Сьнягурскі!
Валік пайшоў, крутка павярнуўшыся ды нат не адказыраў шы, толькі нэрвова-падчыркнена адбіваючы абцасамі.
— А праўда, дарма ты даў гэтай румзе такую частку — натаўчэць яшчэ кашы, празь нюні не разгледзеўшыся, — зазначыў па ягоным адыходзе Юрка.
— Колькі разоў прасіў не вучыць мяне — маю-ткі сваю галаву, — асадзіў яго начальнік. — Што, і табе яшчэ Верачка баліць?
— А табе — дык хіба ўжо не?
— Так ці не, але якраз я пэўны, што ўжо куды-куды, а на ейны дом, «знаёмы дом», сяньня й зерне макава не ўпадзе. Іпраўда, я ткі падумаў, падбіраючы адпаведную кандыдатуру, і ягонае «знарок» было не бяз рацыі.
— Маеш сваю галаву, — працягнуў у раздуме Юрка, але раптам якраз у ягонай галаве мільганула шалёная, вар'яцкая, як здалося было яму адразу, думка. І ажыўлены зноў раптоўным хваляваньнем, ён пасьпешна кінуў: — Дык цяпер адпачыць, падрыхтавацца...
І, адказыраўшы, адышоў, мала не бягучы.
Усе ўжо былі паразыходзіўшыся па сваіх палатках.
III
Гісторыя трох сяброў, калі можна было цяпер сапраўды назваць іх сябрамі ў поўным сэньсе, нагадвала крыху гісторыю тых «трох танкістых, трох вясёлых сябраў» з моднае савецкае песьні, якую таму й гундосіў ім бадай заўсёды Жарабцоў. Віктар, Юрка й Валік на самай рэчы ўтварылі свой зьвяз паводле моднага сваім часам у савецкай арміі прынцыпу «экіпажаў братоў, сяброў, землякоў». Але ўвесь іхны шлях да гэтага зьвязу быў даволі своеасаблівым і цікавым.
Ад самае першае, у адной клясе й аднае школы вучыліся Віктар і Валік. У пятай далучыўся да іх і тадышні гадунец дзіцячага дому, кагадзешні герой вуліцы — беспрытульнік Юрка Галушка. Усе тры ў вучэньні аднолькава йшлі ў першым радзе. Кажны меў, кажучы тымі камісаравымі словамі, свае «недахопы й дахопы», але нек яны ўзаемна зраўнаважваліся, і выходзіла так, што ўсе тры ішлі роўна, і ўсе тры — наперадзе.
Найменш здольным быў, бясспрэчна, Віктар Лабуніч, але браў ён выседжваньнем, напорнасьцяй, а што да настаўніцкіх ацэнаў — і падлізьніцтвам ды даношчыцтвам, сваім яму ўжо змалку. І ў школе яго за гэта не любілі, дражнілі «сьмердзю хом», бо ў Віктара, апрача ўсяго, страшэнна і ўжо на вялікай воддалі тхнула ад ног, якія вечна ў яго неміласэрна прэлі. Таму за партай ён заўсёды сядзеў адзін. Заўсёды потныя, непрыемна-сьцюдзёныя й да таго ж нек незгінальныя ў даланёх, як дошчачкі, былі ў Віктара й рукі, і пасьля Юрка бачыў ува ўсім гэтым таямніцу цеснага кантакту сябра з камісарам Макрыцам: «Бо таксама паўмакрыцы й цэлы сьмярдзюх», — казаў ён.
Самому Юрку пры ягоных вялікіх здольнасьцях, пракідкосьці й дасьціпносьці не ставала якраз сталасьці таго выседжавань ня, і таму ён часта, што называецца, пападаўся. І ў школе гэта быў ужо рызыкант, як пасьля ў паветры, — рыса, зрэшты, узгадаваная яшчэ беспрытульніцкай мінуўшчынай. І гэтае рызыканцтва давалася-ткі ў знакі некаторым настаўнікам, уплываючы на Юркаву рэпутацыю ў іх і перашкаджаючы яму выбіцца на сама першае месца. Зрэшты, да гэтага ён і не імкнуўся, як Віктар.
Валік Сьнягурскі меў і здольнасьці ня менш, як у Юркі, і ўседлівасьць ды, наўсуперак яму, быў зусім «ціхім цацам», як казаў той. Але якраз апошняе, даходзячы да скрайнае сарамяжнасьці, нясьмеласьці, не давала як трэба выявіцца Валікавым ведам. Заўсёды ж ведаў ён і паўней, і глыбей за ўсіх, нават за тых двух напэўна, але пры адказах раптоўна чырванеў, бянтэжыўся, часам нават блытаўся, і гэта зьбівала й яму адзнакі. Наагул, усім сваім вонкавым і нутраным складам Валік нагадваў баржджэй дзяўчыну, як хлапца. Ён і сябраваў найбольш зь дзяўчатамі, і тыя проста мелі яго не за хлапца, а як бы за сваю сястру, дзелячыся зь ім усімі, заўсёды так багатымі ў дзяўчатаў, сакрэтамі. За гэта хлапцы дражнілі яго «наша Валя» й «Сьнягурач ка», а часам і «Авечка» — агульнай мянушкай для ўсіх дзяўчатаў клясы, склад якіх, сапраўды, падабраўся быў нек наўзьдзіў шэра, не адзначаючыся нічым выдатным зь ніякага боку.
Але ў сёмай клясе прыйшла да іх новенькая, як неўзабаве выявілася, зусім не «Авечка». Праўда, з выгляду й яна выдалася адразу вельмі сьціплай, асабліва сваймі даўгімі косамі — гэтым «паненскім архаізмам», як здавалася ўсім — і хлапцом, і стрыжаным пад хлапцоў дзяўчатам. Ды ўжо першымі тыднямі выявілася, што ў ейнай асобе прыйшоў моцны канкурэнт тром «перадавіком». Яна проста зьдзіўляла і настаўнікаў, і вучняў заўсёднай грунтоўнасьцяй і глыбінёй сваіх ведаў, сталасьцяй і спакоем пры адказах, наагул вытрыманасьцяй і ўзгадаванась цяй. Пры ўсёй сваёй сьціпласьці яна зусім не была ціхуткаю — умела ўзяць удзел і ўв агульных забавах, і нават у хлапецкіх штуках, і пасьмяяцца, і пажартаваць. І пры ўсім тым ад яе, асабліва ад погляду ейных шэрых вачэй, як бы бруілася нейкая нябачная, незьясьнёная, але спакаральная сіла. Нават хлапцы толькі першы тыдзень спрабавалі торгаць яе за косы й борзда мусілі адмовіцца ад, хоць і вялікай такой, спакусы. Нек само сабой злажылася, што ўсе пачалі заўсёды і ўва ўсім слухацца Веры Рынейскае, і пад канец году яна ўжо была за старасту клясы, застаўшыся нязьменна на гэтай пачэснай пасадзе аж да канца школы. Гэтак заваяваўшы ўсіхныя сэрцы, яна сталася ўлюбёнкаю і хлапцоў, і дзяўчатаў, а калі ў восьмай клясе пад вясну пачала бушаваць кроў у моладзі і таго і таго роду, у цэнтры гэтага бушаваньня стала зноў Вера.
Дзяўчаты першыя выявілі, што ўсе хлапцы — але ж усе без вынятку — закахаўшыся ў гэтай Верачцы. Насьпявалі ўжо звадкі й канфлікты сярод хлапцоў, пачыналі крывіцца й дзяўчаты, бо ні адзін з абраньнікаў іхнага сэрца ці густу — ані вокам ня вёў ні на адну зь іх. Але Вера зноў умела паставіць сябе так, што ўсё гэта ня выбілася наўзьверх і не прывяло да ніякіх «грамадзкіх забурэньняў» у клясе. З усімі роўная, яна нікога не падпушчала бліжэй, але разам з гэтым кажнаму ўпаасобку як бы давала нейкую надзею й тым самым трымала каля сябе ўсіх чыста. Яна нават ахвяроўвалася часам пасядзець якую гадзінку на «пошаснай» парце ізь «сьмердзюхом» Віктарам Лабунічам, і той у глыбі свае самазакаханае й самапэўнае душы мо' найбольш з усіх займеў надзею стацца адзіным Верыным абраньнікам. Але такія ж надзеі паціху таілі і Юрка, і Валік, зь якім Вера, як і рэшта дзяўчатаў, добра тайкавала, а таксама ўсе іншыя хлапцы клясы.
Калі ўжо былі ў дзявятай клясе, нек на пачатку зімы Юрка аднойчы прыйшоў на заняткі наўсуперак свайму звычаю страшэнна панурым і маўклівым. Адмаўчаўшыся гэтак ваўком колькі гадзінаў, пад канец дня ён усё ж ня вытрываў і ў клясе адразу разьнеслася вестка, што Юрка бачыў учора ў кіно Веру зь нейкім маладым прыгожым вайсковым у форме авіяшколы, і Вера была да яго дужа-дужа прыхільнаю, куды больш, як да каго-небудзь із «сваіх» хлапцоў.
Пасьля заняткаў, як разыходзіліся дадому, Веру «выклікалі на тлумачэньні». Яна спакойна, як і заўсёды, сказала, што гэта быў ейны зродны брат, які прыяжджаў да іх на пару дзён у гасьціну.
— Зродны браток ці родны сяброк? — ня вытрываў Юрка, каб ня ўставіць шпількі, хоць тут жа, адчуўшы, што выйшла яна затупой і задурной, нават густа пачырванеў.
— Калі хочаш, дык толькі з такім, як ён, і можна было б сябраваць па-сапраўднаму, — спакойна зноў адказала Вера, прыціскаючы толькі на апошнім слове.
— І выйсьці замуж? — не ўтаймоўваўся Юрка, чуючы, што зусім ужо ляпае дурніну.
— Але, і выйсьці замуж. Калі апошняя падзея здарыцца неяк у маім жыцьці, дык маім абраньнікам будзе напэўна толькі такі мужны, бясстрашны капітан паветра — даконча капітан паветра, — закончыла Вера, неяк ці то летуценна, ці то насьмешліва, хоць ніхто з усхваляваных зайздроствам ейных рыцараў апошняга адценьня не зразумеў і нават не спасьцярог.
На гэтым усе гаворкі пра «падзею» ў кіно спыніліся й не аднаўляліся, бо, зрэшты, больш «нічога такога» за Верай ніхто ня здолеў спасьцерагчы, як ні пільна сачылі цяпер усе, асабліва на першым часе. Але пакрысе сярод хлапцоў клясы пачала раптам выяўляцца надзвычайная цікавасьць да лётнае справы. Ажывілася праца школьнага авіягуртка, які датуль існаваў бадай толькі на паперы, а калі ўвесну быў абвешчаны авіянабор у школу — дзевяціклясьнікі, усе як адзін, пападавалі туды заявы.
Што Віктар і Юрка пройдуць камісію — у гэтым для нікога не было найменшага дзіва, але што трэцім між іх будзе зноў-ткі Валік — сталася для ўсіх поўнай неспадзеўкаю. Праўда, у навуцы ён заўсёды ішоў у адной тройцы з тымі, але ж тут не ў навуцы штука, а ў фізычным стане і здароўя, і сілы, і спрыту. Дзе гэта ўсё ў паненскае нашае Валі, кволае Сьнягурачкі? Усамым факце, што й Валік падаў заяву, бачылі толькі меру ягонае закаханасьці ў Веры, ня меншую, як у іншых. Хлапцы сьмяяліся й дражніліся, што лепш бы падацца яму ў школу мэдычных сёстраў, бо тут для яго рэч безнадзейная ды зусім неадпавед ная. І дзяўчаты таксама шкадавалі беднага ды наперад рыхтаваліся спачуваць і суцяшаць яго пры забясьпечанай няўдачы. Але Валік, хоць нязьменна чырванеў на ўсё гэта, ды станоўка, проста «не па-свойму», як казалі, дамагаўся свайго й дамогся, адшыўшы цэлы рад прэтэндэнтаў, якія фізычна выглядалі куды мацнейшымі за яго й былі зусім пэўныя, што ўжо хто-хто, а Валік тут ім ніякі не канкурэнт.
Неўзабаве й наладзілі праводзіны будучых «капітанаў паветра». Адгулялі іх у Верынай гасподзе, на што ня толькі згадзілася, але нават сама запрапанавала Верына маці — вельмі сымпатычная жанчына, сама настаўніца. Вера была, як заўсёды, роўна вытрыманай і спакойнай, але ўсё ж крышку можна было спасьцерагчы, што ёй ня можа не імпанаваць гэты вычын ейных рыцараў, бо дзяўчына напэўна добра разумела, што гэта тыя колішнія словы, сказаныя ёю зайдросьнікам, так вызначальна ўплылі на выбар імі свае жыцьцёвае кар'еры, гэтак прынадна рамантычнай, але разам з тым і такой цяжкой ды небясьпечнай.
Праводжаныя найлепшымі пажаданьнямі й патаёмнай зайздрасьцяй ці аднога зь незадачлівых канкурэнтаў-аднаклясьні каў, адбылі трох у Маскву, дзе неўзабаве ў чэрвені таго самага году засьпеў іх выбух вайны зь немцамі. Курс авіяшколы быў прысьпешаны як мага, і, добра папрацаваўшы ды, папраўдзе, адмучыўшыся, новасьпечаныя пілёты апынуліся ўжо ля самога фронту, у N-скай эскадрыльлі лёгкіх бамбавікоў, дзе, змушаныя ня так школьным сяброўствам, як тым Верыным бласлаўлень нем і змаганьнем за яе, папрасіліся ўв асобны, свой «зямляцкі» зьвяз, на чало якога выпрабаваныя падхалімскія здольнасьці вынесьлі Віктара Лабуніча.
IV
Юрка бег у сваю скрайнюю, найдалейшую за ўсіх палатку, як бы старт меўся быць ужо, зараз во, і ён ня ўхопіць падрыхтавацца. Гнала яго тая шалёная думка, што раптам выбліснула пад канец гаворкі зь Віктарам.
— Але, дадому — хоць раз добра вырзаў дурны Жарабец,— праказаў ён сам сабе ўжо ля самое свае палаткі і тут жа палахліва азірнуўся, ці не пачуў хто. Блізка не відаць было нікога...
Толькі як гэта зрабіць — трэба абдумаць зараз канкрэтна, грунтоўна, а галоўна — бяз панікі, спакойна. Каб і назад як зьвярнуцца? Не, як скочыш далоў — назад ужо дудкі... Дый навошта? Там жа Вера, дык якраз будзе зь ёй і — адзін... Агэтыя два тут застануцца — яшчэ лепш. Але як сама Вера гэта прыме? Не, хіба ж не «патрыятычна» — чаму ж сама засталася пад акупацыяй, калі Віктар прыйшоў сюды (ня хлусіць жа хіба). І якраз гэтым цяпер можна й заваяваць яе канчальна, што для яе ж скочыў. А вайны гэтае й лётаньня ён мае ўжо аж за самае годзе, хай іншыя даваёўваюць, хто хоча, усё роўна, перамога— віламі па вадзе, дзе... А так — яны будуць разам зь Верай, што б там ні было. І якое ўва ўсім гэтым вар'яцтва, шаленства, як здалося было адразу?
І Юрка супакоіўся канчальна на цьвёрдай, непахіснай пастанове: сяньня ён пакіне і гэтую эскадрыльлю, і Віктара з Валікам, і Макрыцу, і ўсю гэтую «доблесную, непераможную». Іназаўсёды. З парашутам — далоў, у «каханы горад», дадому, хоць і няма яго ў беспрытульнага Юркі, але — да Веры... Дык рыхтавацца, бо старт — незвычайны будзе старт...
Ды вось адразу — першая закавыка: як жа зь ім, з гэтым штурманам-радыстым Гадэнкам? Бо, дазволіўшы на ўтварэньне сяброўска-зямляцкага, ледзь не нацыянальна беларускага зьвязу, пабаяліся ж пакінуць яго чыста такім, дадаўшы на ўсякі выпадак штурманамі чужых. Што праўда, сваіх і не было пад рукамі.
Добра, хоць цяпер гэтага Гадэнкі тут, у палатцы, няма...
— Трэба пачысьціць рэвальвэр, — ізноў праказаў уголас Юрка. Ён не любіў свайго штурмана й без таго. Не падабалася яму нават і тое, што прозьвішча ў гэтага палтаўца — гатовая мянушка, перарабляць ня трэба. І здавалася, што штурман добра й апраўдвае гэнае прозьвішча-мянушку. Усюды, гад, мяшаецца, крытыкуе, устаўляе свае тры грошы, а сам — доўбня-доўбняю. Падазравалася нават, што ён сочыць Юрку, ды ці ня зь Віктаравага даручэньня — «сачком» у «сачкома»... Дык гаду хай і будзе гадава... Ні здагадацца, ні зварухнуцца ня ўхопіць— гэткі цяльпук...
Толькі — не: пакуль яго няма, трэба перш з вопраткай які парадак даць — ня будзеш жа там франтаваць у гэтым «сакаліным», сваё цывільнае трэба падніз, каб гэта пасьля — скінуў і пайшоў сабе...
Юрка борзьдзенька распрануўся, дастаў з куфэрка свой адзіны й сьвяточны дагэтуль, людзкі, як называў ён, цывільны гарнітур. Так, цяпер на гэта адразу — камбінэзон... І ані ня знаць толькі, што мо' зараньня яшчэ гэтак выстраіўся... Ды хто там спасьцеражэ, і што ў гэтым незвычайнага? Ага, вось і грошы тут — добра, што не распусьціў. Хоць, зрэшты, не было й на што. Плацяць, што праўда, добра — за добрую й рызыку, толькі цяпер — нават паўлітра ня купіш звыш таго, што «ў прафэсіі для запраўкі» належыць... Ага, і гэтага рэшткі трэба зьнішчыць, «каб і люлька не дасталася ўражаму ляху»... Але пасьля лепш, перад самым адлётам, якраз — для настрою... А грошы — прыдадуцца, пэўна прыдадуцца...
І Юрка ўзяўся чысьціць сваю зброю, якая мелася сяньня выканаць не зусім прыемную ўсё ж рэч, але бяз гэтага ня выйдзе нічога... Не, ужо каго-каго, а Гадэнкі не шкадаваць... Ня йдзе вось — хай адгуляе сваё апошняе на гэтым сьвеце, і — марш...
Няўзнак, сам сабою накруціўся той матыў, які нядаўна гундосіў ім Жарабцоў. Добрая мэлёдыя, хоць ужо й цяпер для Юркі яна павінна быць «іхнаю», але ўсёдна — добрая. Упраўляючы ся з рэвальвэрам, Юрка сьціху насьпёўваў сам сабе тое:
Каханы горад сябру ўсьміхнецца,Знаёмы дом, зялёны сад і той пагляд...
Апошняя думка спыніла яго яшчэ на мамэнт: хіба гэта ён — адзіны з трох — найразумнейшы, што ягоную галаву наведала раптам такая геніяльная ідэя? Што, калі й з гэных двух каторы падобна разважыў і — наважыў? Віктар — дык напэўна не: ён нізашто ня кіне свае, так бліскучае, кар'еры тут, ордэнаў, якія ўжо перад ім маячаць... Быў жа ўжо апынуўся на тым баку, і зь Вераю бачыўся нават — назад усё ж прыгнала. Але — Валік? Бедны Валік, якую сьвіньню падлажыў яму сяньня гэты сьмярдзюх. Аднак, бадай, мае рацыю: Верын дом сяньня будзе ў поўнай бясьпецы, гэтага Сьнягурачка дапільнуе, як свайго вока. Ададумацца да такой ідэі, як у Юркі, ды адважыцца пагатоў— ці ж стане на гэта Авечкі?
І зноў, супакойваючы й абнадзейваючы, выплыла слаўная, задушэўная мэлёдыя на тых самых словах:
Знаёмы дом, зялёны садІ той пагляд...
V
Валік ляжаў нерухома на сваім паходным ложку, уталопіўшыся ўв адзін пункт перад сабою распаленымі вачыма. Гэтым пунктам выпадкам сталася маленькая, акуратненькая кругленькая дзірачка ў палатне палаткі, прабітая куляю. Празь яе відаць было чыстае, ужо цёмна-сіняе неба. Дзірачку нядаўна зрабіў Юрка, як быў у Валіка ў палатцы і, п'яному, заманулася яму застрэліць з рэвальвэра муху, што сядзела была на тым месцы. «Куля прабіла маленькае вакенца ў неба», — падумаў, прыгадаўшы гэта, Валік. Але гэтая думка не спыніла на сабе тым часам ягонае ўвагі, сьлізгануўшы й зьнікшы, як і ўсе іншыя, ды варочаючы ўсё назад да таго аднаго — што за подласьць зрабіў яму Віктар, і што наагул будзе сяньня, за гадзіну-другую, зараз во... Гэта мучыла й пякло, і кавалачак неба ня мог ані супакоіць, ані ўціхамірыць сваёй чыстаю сіняй. Можа, замалы быў ён на гэта. І Валік, хоць увесь час глядзеў на яго, не заўсёды й бачыў, апанаваны цяпер сваёй невымоўнай пакутаю.
...А гэтая скаціна, Жарабцоў, іржэ й лезе з агідным сваім лапаньнем. Можа й праўда, такому — і на свой родны горад, як любяць яны казаць, — напляваць, і ўсё роўна, што напляваць— сыпаць у яго бомбы, сеючы пажары, руіны, сьмерць. Можа, у іх ува ўсіх і праўда няма Бацькаўшчыны, ці бо ёсьць, але толькі «сацыялістычная», і зьнікае тады, як воляю лёсу стаецца «абшарамі», хоць і «часова», але «акупаванымі ворагам». Ды што там — пэўна ж, на Валікавай Бацькаўшчыне ўсім ім няма бацькаўшчыны, ня можа быць дый быць не павінна.
А Віктар, Юрка? Віктар — зусім такі, як усе яны, мо' яшчэ й больш, а ў подласьці — дык пэўна. Юрка ж із школы знаны сваёй «незвычайнай лёгкасьцяй у думках». Будзе сабе бестурботна раскідваць направа й налева, абы куды, Галушка — галушкі... Не, ня сьмешна. Яму, Валіку, аднаму баліць гэта і за сябе, і за іх, і за...
...А песьня гэная — які зьдзек, хоць бы сабе й не Жарабцоў сьпяваў. Што за чортава, пякельная гіронія:
Каханы горад можа спаць спакойнаІ роіць сны, і зелянець сярод вясны..
Хай жа паспрабуе заснуць спакойна сяньня, хай паспрабуе сьніць і зелянець, калі прылятуць адудзячыцца яму за ўсё родныя сыны, гадунцы, пестуны...
Каханы горад сябру ўсьміхнецца...Усьміхнецца — вышчарбамі руінаў, дымам пажараў...
Знаёмы дом, зялёны сад і той пагляд...
А тады ж, як праводзілі іх у школу, у Веры, сьпявалі ўсе гэта за патэфонам, і не спасьцерагалася гэнага нічога, і так хораша, слаўна ўсё было тады...
І навошта, навошта было ляцець у гэтае «лятунства»? Ніколіж, ніколі не ляжала да яго душа, ні да вайны... Нат малым не любіў гуляць у вайну, у салдаты...
Перш думаў — для яе, Веры. А тады, на праводзінах, як апынуліся нек зь ёй удваіх у садку («зялёны сад»...), — сказала яму як бы з дакорам: «А ты, Валік, ты ж чаго? Ты ж мастак, і гэтаж— не для цябе зусім»... І насьмеліўся (пэўна, пачырванеў, ды цёмна было, не відаць), і пачаў: «А ты ж сама казала калісь»...— «Бедненькі, дурненькі! І ты таксама ўзяў за праўду?» І палажыла яму руку на плячо. — «Ды дармо цяпер, запозна... Ідзі, Валік... Трэба быць і такім, трэба будзе й такіх»... Іраптам— пацалавала моцна-моцна ў вусны... Аж цяпер, як успомніць, узгараецца ўсё ад таго адзінага, першага й апошняга— але, хіба й апошняга — пацалунку. А тады — ачмурэў зусім, і як да прытомнасьці зноў дайшоў — яна ўжо зьнікла... Так праводзіла яго. Толькі яго аднаго, ці й тых таксама, кажнага мо' паасобку? Загадка, заўсёды была й засталася загадкай яна, гэтая Вера...
Валік устаў з ложка, адамкнуў свой куфэрак і дастаў, рупліва загорнуты ў тонкую паперу, аркушок, выдзерты калісь із «сшытка на маляваньне», на якім — яна. Сам маляваў алоўкам на лекцыях, і выйшла — як улітая ўся, нездарма ж быў Валік — першы ў клясе мастак, і мастаком летуцеў стацца, пакуль тыя словы... Рупліва, рыска па рысцы, наносіў на паперу тады, хаваючыся ад іншых — і ад настаўнікаў, і ад сяброў. А яна спасьцерагла нешта й прыслала пісульку: «Я ж — можа не абраз, што ўсё так узіраесься ў мяне»... Бо й праўда — глядзеў, усё глядзеў... Папрасіў прабачэньня, па-дзіцячаму дакляраваў, што «болей ня будзе»... Дый усё, бадай што, было ўжо гатова, і цяпер — глядзіць на яго — жывая!...
...І той пагляд...
Пагляд шэрых вачэй, пільны, праніклы, і разам з тым — жывы, зь іскрачкамі, агеньчыкамі дзесь у глыбі. І пагляд — загадка... Пасярод галавы — прадзел, ад яго імкнуцца цёмна-русыя валасы ў дзьве даўгія касы за плячыма. І вусны — тыя вусны... Раз — толькі раз — апалілі яго, і тое — мо' сьнілася хіба... А як усьміхнецца — агеньчыкі ў вачох выб'юцца, выкрасяцца наўзьверх, і за вуснамі — буйныя, белыя зубы-пэрлы, і на шчоках — дзьве ямінкі, тут... «І той пагляд», і той пагляд... Хай бы сказаў цяпер, наўчыў, што рабіць, што рабіць? Не, маўчыць і пагляд, і пагляд — усё тая ж загадка, той жа сьфінкс, Джакондава загадка...
Валік схаваў партрэт свайго рысунку за ўлоньне — мусіць быць сягоньня зь ім — кінуўся ніцма на ложак, на яго... Што рабіць, што рабіць? Хацелася плакаць, наўзрыг, заходзіцца ад плачу... Ды сьлёзаў не было, хоць, здаецца, так нядаўна яшчэ плакаў употай ад іншых... А цяпер — ужо сталасьць, і сьлёзаў няма, і далёка маленства адзадзя... А й сталасьці тэй — таксама няма, каб стала разважыць, няма, як і дзіцячых сьлёзаў... Няма, нічога няма, і ўсё, што будзе, — адно нічога...
Ён перакінуўся зноў наўзнак, і зноў трапіў зрок на кавалачак тае нябёснае сіні — «вакенца ў неба».
Сінь сьцямнела яшчэ, і цёмна рабілася ўжо навакол, а яшчэ цямней — у душы, у думках...
Толькі адзін Віктар рыхтаваўся да «апэрацыі» стала, сыстэматычна й мэтадычна, як прапісана ўсімі статутамі й «слаўнымі» традыцыямі. Ён глынуў — незамала й незашмат, у меру, не п'янюга ж які. Ён пачуваў усё нутраное здавальненьне ад таго, як «удружыў» Валіку... «Валіку прывітаньне», — сказала яна, як бачыліся апошні раз, на тым баку. Пэўна ж, ён не перадаў і дасюль, бо так даткнула балюча... Але ж, будзеш мець цяпер ад яго прывітаньне... Ды не, не дапусьціцца Валік, каб як хоць блізка што ўпала — Віктар сказаў гэтак Юрку, і цяпер зусім пэўны ў гэтым. І наагул, можа здрэйфіць, баючыся, каб Веры не закрануць, можа падсадзіць сябе сам, а цяпер жа — вайна, раз-два — і выбыў із строю... Застанецца адзін Юрка, а той ужо пэўна — не цяпер, дык у чацьвер за нешта ды зачэпіцца. Вось і сяньня з гэтай хустачкай каля яго — камісар жа бачыў, пры выпадку не забудзецца прыплюсаваць да іншых штукаў. Тады— тады некалі будзе перамога, і ён, Віктар, што значыць «пераможац»...
Праўда, адно крыху пякло Віктара часам. За колькі дзён перад вайной яго выклікалі былі тэлеграмай дадому — цяжка зьлегла маці. Там залавіла вайна, і такі нечаканы маланкавась цяй сваёй гітлераўскі наступ... Уцякаючы з гораду ад бомбаў, апынуўся ўсё ж на нямецкім баку. І там, на сяле, спаткаўся тады зь Верай, таксама ўцякачкай. Першым рухам было — застацца цяпер пры ёй, балазе якраз адзін... А Вера станоўка наважыла заставацца пад немцамі. І прызналася нават раптам, што тады, як прыйшла вучыцца ў іхную школу, яны з маткаю прыехалі ў гэты горад, бо бацьку — расстралялі... Дык хіба ўцякаць ёй далей з тымі забойцамі бацькі? Ды як Віктар сказаў, што й ён застанецца мо' тут, запярэчыла катэгарычна: «Не, табе трэба туды, як баржджэй туды, тут табе няма й ня будзе чаго рабіць». Тады не прызнаўся й ён, як нікому не прызнаваўся (а ёй — ужо хацеў быў), што й ягоны бацька — не «бязь вестак загінуў», як казалася ўсім, а таксама, тэй самай дарогай, што ў яе, толькі куды раней, на самым пачатку...
І тады — пайшоў зараз жа, не турбуючыся больш аб матцы, цяжка хворай ды такім часам... Разышліся зь Верай у розныя бакі — яна вярталася ў горад, і ён таксама вяртаўся — у авіяшколу, у Маскву. Ды сыдуцца некалі зноў, вернуцца зноў адно да аднаго...
І дабраўся-ткі да школы. І добра, што пайшоў, што дабраўся— праўда, тут, толькі тут ягонае месца, толькі адсюль прыйдзе змалку жаданая, чаканая слава...
«Ардэнок — як прышпілены», — успомнілася, як сяньня шапнуў камісар.
Але ад тых усіх успамінаў было ўсё ж і неяк мулка. Бацьку свайго Віктар памятаў мала, дый баяўся ўспамінаць, баяўся, каб ня выплыла нек, каб не даведаліся, каб не... І часам бадай— ненавідзеў. Ненавідзеў за тое, што празь нешта, што бацька зрабіў ці не зрабіў, ён, Віктар, мусіць цяпер усьцяж калаціцца ад страху быць выкрытым, злоўленым на «схаваньні сацпаходжаньня», ды яшчэ — «ад контррэвалюцыйнага элемэнту»...
Зрэшты, любіў Віктар толькі сябе, і Веру — хіба. Не, не любіў, а хацеў толькі для сябе... Па-дурному быў пэўны: дасца й гэта, як даецца дасюль усё, што хацеў. Гэта дарма што цяпер яна — на тым баку, і што бацька, і што тады казала так...
Перад стартам усмак храпануў гадзінкі зь дзьве.
VI
«Каханы горад» пераняў сваіх нечаканых гасьцей яшчэ па дарозе.
Калі Валік, злучаны таксама слухальнікам з радыёапаратам, незнарок прыслухаўся да тых хваляў, што лавіў, седзячы адзадзя за ім ягоны памагаты, слаўны хлопец, штурман-радысты Ахмет Шырахметаў, прыслухаўся баржджэй дзеля таго, каб адарвацца ад усё тых жа думак — безвыніковых шуканьняў выйсьця, што рабіць, — якія падмяняліся праваламі ў поўную пусьціню, у нейкае «абсалютнае нічога», — яму пачуліся раптам гукі, якія сваёй знаёмасьцяй і роднасьцяй глыбака кранулі за сэрца. Ён даў Ахмету знак, і той пакінуў сваё падарожжа па хвалях этэру, навёўшы злоўленае на большую чутнасьць. Цяпер гукі пачалі апранацца ўв аддаўна знаёмыя, квола-далікат ныя словы, якія толькі знае простая ды шчырая народная нашая песьня:
Мае босенькія ножкі,Сьцюдзёна стаяць...
Але ж, яна, шырака знаная і на бацькаўшчыне, і далёка за ёй, засмучона-пяшчотная наша «Ў полі вярба». І яшчэ раз рэфрэнам:
Мае босенькія ножкі,Сьцюдзёна стаяць...
Валік адразу занурыўся, патануў увесь у даўно ўжо ня чутых, а блізка сваіх гуках, і можа, нейкую часіну апарат ішоў сам, сапраўды насьлепа, занядбаны рукою й воляй пілёта. Усё. Як шкада! Але вось — за няўхопным зь непрывычкі голасам чужога дыктара ў мала зразумелай мове — гаворыць... родны горад, каханы горад! І на тэй самай хвалі, як калісьці гаварыў! Сьпявае, гаворыць у тэй самай мове, якую, казалі там, у іх, забаранілі тут зусім, перасьледуюць... Казалі — пэўна ж хлусілі, як і хлусяць усё, а хаценьні такія, хаценьні забараніць і сьцерці зусім — самі мелі заўсёды, ды ці мала ўжо чаго пасьціралі...
Мае босенькія ножкі,Сьцюдзёна стаяць... —
адбілося водгульлем, паўтарылася яшчэ раз дзесь глыбака там, у душы. Так, значыцца, блізка ўжо дзесь сам ён, каханы горад. Зараз, зараз ужо
...сябру ўсьміхнеццаЗнаёмы дом, зялёны сад...
І, можа, там, на Слабодцы, у тым «зялёным садзе», дзе й апошняе тое было, стаіць, залетуцеўшыся, без спадзяваньня нават якіх-колечы там трывогаў — Яна, і стыгнуць ейныя босенькія ножкі ў прохаладзі вясьнянага вечару... Успомнілася — бачыў раз нек, — босая, несла вядро вады і, згледзеўшы яго здалёку, махала другой, вольнай рукой... Вера. І верыў заўсёды ў яе, а дзе вера цяпер? Вера — «Вярба»...
...Дзіва — тады здавалася ім, бадай усім, гэтая «Вярба» такой абрыджонай ужо, зацяганай, зьбітай песьняй, што як завядзе хто незнарок — і падцягваць, і слухаць нават ніхто не хацеў. Інакшым зусім выглядаў гэты «Таварыш» — «далёка ў сьвет таварыш адлятае»... А як апынуўся «далёка ў сьвеце», за сьветам, як пачуў ізноў пра вярбу й ваду — і адчулася зразу ўсё прадоньне між гэтай і гэным. Тут — простасьць і шчырасьць, якую няпраўда, не зацягаць і ня зьбіць нікому й ніколі, бо прасякнуты ёю гукі, словы наскрозь. Там — пад вонкавай задушэўнасьцяй — адна фальш, хлусьня, гіронія, зьдзек — асабліва цяпер, калі за мамэнт-другі разбудзяць сьмерцяносныя гукі каханы горад, не дадуць яму «спаць спакойна і роіць сны», хіба што — ці аднаго вечным сном супакояць...
— Падрыхтавацца... — пакрыў усё, і думкі, бразгатлівы Віктараў голас у слухальніках, аж здрыганула ад яго. Валік глянуў уніз — там, далавах, добра бачны ў відной, зорнай, хоць і бязьмесячнай маладой начы, памалу падплываў родны горад, ніколі ня бачаны з такое высакосьці, а ўсёдна знаёмы, да болю знаёмы. Вунь, на ўзвышшы, гатыцкія вежы былога касьцёлу, што заўсёды здалёку відаць, адкуль ні падыходзь, ні пад'яжджай. Валік зьнізіў яшчэ вышыню й лёгка знаходзіў прыдзеленую яму часьціну. Толькі тут пачыналася ўжо й незнаёмае, нязнанае перш, калісь — выразна тырчэлі ўгару голыя коміны й руіны ўжо на прадмесьці. Як бы выскаляліся, вытыкалі дакорам, дакорам і яму, што зараз павінен памножыць іхны сьцяг магільных касьцякоў-шкілетаў.
З правага боку дзесь бліснула, і зьнізу данёсься выбух. Гэта пэўна сусед — Віктар пачаў. І збоку зыркае сьвятло — вісіць у небе сьвечка-ракета, разьлівым сваім відном сягаючы аж дасюль. Валік даў знак, і за часінку асьвятліла таксама пад ім усё павешаная Ахметам іхная сьвечка. Ён зьнізіў апарат яшчэ, пайшоў укруга, і... Божа мой! Пад сьвечкай мокрадзяй вячорнае расы блішчэла так знаёмая іржавая бляха як пераламанае пасярэдзіне хрыбніцы даху... Ягоны дом, ён, толькі ён! Усьцешаны— а чаго? — закрычэў Валік у слухальнік Ахмету: «Пад сьвечкай... увагнуты дах... я жыў, і бацькі там жывуць пэўна й цяпер...» Так, і бацька здаволены можа цяпер — бацька, які ў іхным цесным сямейным коле, як ня мог ніхто пачуць, ці раз выказваў сваё пажаданьне, «каб прыйшоў ужо на іх хоць які «хай-гітлер». А як жа не хацелі старыя, каб ён у гэтыя «сакалы» ляцеў, як адгаворвалі, плакала маці, і не разумелі ніяк, што сталася зь ім, чаму раптам такое... Не сказаў жа ім, ня мог сказаць праўды, не паслухаў, ня здаўся на адгаворы, і вось цяпер...
Выбух пачуўся, як нейкі трэск, але нешта ня зьнізу, а дзесь як бы збоку й вышэй... Яшчэ — перш зьнізу, а тады — як над галавою. Што? Артылерыя? А казалі ж — «абароны няма, пэўныя весткі»... І тут — як заўсёды — «казалі»... Дык што — трэба вышэй, ці ніжэй? І што далей?
Усё гарэла яшчэ над бацькавым дахам сьвечка. І Валік скіраваўся імкліва прост на яе.
— Начальнік, што задумаў? Лепш як далей адсюль... — пачуў ён зараз жа ў слухальніках устрывожаны голас Ахмета. Што здалося яму? Не, ніколі, хіба вырадак які Валік... І нек супакойваючы, успомніўся часта чуты й ці раз бясьсьведама ўжываны самым, асабліва малым, такі «нацыянальны» праклён — «каб адсохла рука»... Але ж, адсохла б... Ды трэба ж, трэба нешта рабіць! Сьвечка ўжо згасла, а ён яшчэ не пачаў «работы». Зьнізу стралялі цяпер там і сям, праўда, яшчэ слабавата. «Аб'ектаў» у ягоным раёне таксама няма, Віктар усе бадай сабе забраў — пэўна ж, дзеля славы. Дык можна спусьціць дзе пападзя? Толькі трэба знайсьці перш той «знаёмы дом», каб ня трапіць хаця...
Ён узяў курс туды, дзе, здавалася яму, павінна была быць Слабодка. Загарэлася новая сьвечка... Кіруючыся, мабыць, ужо на яе, дужэць пачала й страляніна зьнізу. Рабілася крыху цёпла, як казалі ў іх. Летучы як мага павальней, пільна ўзорыўшыся ўніз, шукаў Валік знаёмай, ах, як знаёмай калісь вуліцы й дому. Толькі тут усё было зусім, зусім незнаёмым. То коміны, то нешта такое, чаго ніколі зусім не было. Хіба — зблудзіў? Недзе зусім блізка глуха покнула «шклянка» — эге! А Слабодкі й дому— як не было.
— Начальнік!
— Чакай, Ахмет, чакай, зараз...
Хіба пакідаць куды ў руіны, каб нікому шкоды не было — будзе ж гук, «дэманстрацыя» будзе, каменьня, друзу крыху разьнясе на бакі... Не, і ў руінах жа могуць жыць, ці адмыслова цяпер хавацца людзі... — Згасла й гэтая сьвечка...
— Начальнік! Паслухай, Ахмет скажа...
— Зараз, Ахметка, — сьвечку!
Божа! Ізноў над самым домам бацькоўскім павісла, ізноў зьвярнуўся, значыць, туды — ізноў, як знарок...
І ён рынуўся прочкі адтуль, наганяючы ўжо хутчыню. Страляніна часьцела, дужэла, збоку даляталі выбухі й зь зямлі, далей на поўнач, відаць было, заняліся пажары...
Валік кідаўся па сваім «раёне» туды й сюды, паліў «сьвечкі», усё шукаў і знаходзіў — каторы раз — толькі бацькаў дом і ня мог у адчаі адважыцца на што-небудзь. Толькі Ахмет не чакаў. Хай начальнік паслухае: ён, Ахмет, ня выдасьць ніколі. Адляцецца куды за лясок і ў балота «згрузіць» усё. Хто там пазнае— праверыць? А што — біць бязьвінных людзей, навошта, каму гэта трэба? Ахмет жа — магіла, каб толькі начальнік паслухаў Ахмета...
Валік вагаўся... Ахметаў разьвязак — геніяльны ў сваёй прасьціні, як не прыйшло гэта ўдум яму самому — сама прасьціня Ахметавымі вуснамі прамаўляе, але...
— Канчай! — забражджэў нарэшце ў апараце Віктар. Так, слаўны Ахмет, няхай будзе так! Той лясок, напэўна, — Папоў лес. Валік памкнуў на яго, бадай «голячы». Вось прагаліна — паляна, балотца? Дык — сюды! Раз, і раз за разам — усё. Бліснула, яшчэ, і страшэнны пякельны выбух — гук, і яшчэ, і яшчэ, і, здаецца, аж машыну шыбнула ўгару, ці, можа, палягчэўшы, узмыла сама вольнай птушкай. Так, будзь, што будзе! «Канчалі», Ахметка, «канчалі»!
І аж радасна палягчэла ў самога ўсё, палягчэла й прасьвятлела. Праўда, чаму было так не здаўмецца адразу?
Толькі, як адляцеўшыся ўжо, азірнуўся назад — сэрца зайшлося. Чырвона-чорная заслона вісела над горадам, каханым горадам... Што ж, толькі і ўцехі — ня ён... Бывай, родны горад, каханы, бывай, да лепшага мо' спатканьня, твой верны сын ня ўзьняў сяньня на цябе рукі. Ня ўзьняў і ня ўзьніме ніколі — «каб адсохла»...
...Каханы горад сіняй смугай тае...Не, ня сіняй смугай — крывава-чырвоным водбліскам пажараў, чорнай жудой адплывае адзадзя родны горад...
VII
Здавалася, усё так грунтоўна наперад абдумаў Юрка яшчэ ўдома, а вось тут, на мясцовасьці, нек ня йшло адразу. Не, зьліквідаваць перш-наперш Гадэнку, як было надумана, — і зручнасьць пакуль не падкручваецца, і мо', наагул, нядобра. Лепш стварыць хоць уражаньне, што пачаў быў «работу», а пасьля — нешта выйшла, і загінулі ўсе з машынай разам. Гэтак і на тым баку будуць спакойныя. Пэўна ж, спакойныя, бо Віктар жа ня будзе клапаціцца па Юрку, а баржджэй сьвечку паставіць, хоць сабе ў думках. Яшчэ й прыемней нават — справяць памінкі як па ахвяры; а не — і героі, разьдзьмухаюць кадзіла, нахваляць, нашкадуюць хоць публічна, дзеля прыліку, а ты тут сабе— цалюсенькі і — каля Веры... Каб пасьля й даведаліся (але дзе там!), дык — такое бяды: вымушана, з парашутам — дый, наагул, больш жа зь імі — «дзяцей не хрысьціць».
Ага, вунь там — якраз пад нагамі — могілкі, той «адзіны ваенны аб'ект», як жартаваў сяньня Юрка. Вось тут і пахрысьцім, хоць сабе нябожчыкаў, пэўна ж, ёсьць сярод іх і няхрышчаныя...
Сьвечка, спушчаная Гадэнкам на Юркаў загад, якраз добра асьвятліла царкву сярод гайка. Да ўстановаў гэтага роду Юркава ўзгадаваньне прышчапіла яму звычайныя для гадунца савецкае школы і нялюбасьць, і кплівасьць. Дык вось жа ён яе зараз! Пэўна, цяпер паднавілі, падчысьцілі, папы разгарнулі сваю работу па-сапраўднаму, ня так, як на гэтым баку, на паказ— дый тое ж як не падабалася і Юрку, і іншым. Праўда, там, на другім баку, давядзецца мо' й прывыкаць цярпець, але гэта — хай будзе апошняя даніна ягонай «старой веры» бязьвер'я й бязбожжа. Раз, і — блісь, гух! Яшчэ разок дзергануць — так яе! Цяпер— паверсе «пасаліць» запальнымі — дзервяная ж, стане, як сьвечка! Вось «работа» й пачалася як слаўна!
Пасьля трэску й гулу ўнізе сьвечка згасла, і Юрка з апошняга кругу хацеў ужо «прагуляцца» па ўсім раёне, як у выбухлым раптам зыркім полымі, мусіць, ад «солі» ягоных запальных бомбаў — згледзеў крыж царквы зусім збоку, ані не закранутым. Значыцца, улялёшыў гэтулькі матар'ялу і ў зусім іншае нешта...
Юрка ўскіпеў. Ён заўсёды разьюшваўся адразу ад найменшае няўдачы, а тут жа — дагэтуль быў лепшым цалком у эскадрыльлі і — раптам табе! Дый наважанае, а пачатае пагатоў, Юрка звык даводзіць да канца. І ён павярнуўся назад, на той «пракудны крыжык». Першыя стрэлы супрацьпаветранай абароны, спаткаўшы яго тут, ня выдаліся яму ніякім дзівам. Юрка й забыўся зусім, што, «паводле пэўных вестак», ніякай абароны тут не павінна было быць. Ён толькі адзначыў сабе, што крышку «пралыпалі», «праспалі», відаць, не чакаючы сяньня гасьцей,— толькі цяперака бяруцца... Дык жа — пільнасьць, і акуратней, каб ізноў ня схібіць!
Бязь сьвечкі, бо пажар разгарэўся шырака — гнаў яго, мусіць, вецер, і цяпер усё было дужа добра відаць, як ясным днём — Юрка асьцярожна й спакойна выцаляваў у царкву яшчэ парачку выбуховых і запальных. Ну, цяпер напэўна ўзяло! Ды, як уляглося ўсё зноў, падлятаючы, каб пераканацца яшчэ, Юрка пабачыў усё тое ж: у магутнейшым яшчэ водбліску полымя — крыж на царкве аж зіхацеў і мяняўся!
Зрабілася нек аж крышку нядобра. Няўжо запраўды — «нешта ёсьць» і ахоўвае сваю сьвятыню, ці дае нейкі знак, перасьцярогу... Дурніна! Зараз дасца!
Юрка зьнізіў, як толькі льга было, вышыню і хуткасьць ды стараўся прымерыцца як спакайней яшчэ раз...
— Дарма займаесься, таварыш начальнік, гэтым крыжыкам,— пачуўся раптам у слухальніках нейкі ці то падлізьніцкі, ці то кпліва-насьмешлівы голас штурмана Гадэнкі, цяпер удвая прыкры й праціўны. Юрку аж здрыганула. «Чакай, будзе зараз і табе крыжык», — падумаў толькі ён і ўголас рэзка кінуў у мікрафон: «Ня вучаць! Яйцы курыцу...». Тут жа, праўда, мільганула, што й «курыца» ад «яец» ня вельмі адышлася, — Юрку звычайна адразу ж накручваліся думкі, як ён называў, «супраць сябе»— і, можа, гадзіч мае рацыю. Але ж трэба канчаць і з гэтым, і зь ім. Толькі яшчэ — апошнюю «порцыю»...
Юрка скінуў яе, не разглядаючыся больш і не чакаючы на вынікі, ды ўзяў кірунак адтуль. Скончыць з Гадэнкам, асабліва пасьля ягонае рэплікі, здавалася яму цяпер асабліва безадклад най патрэбаю. Дый наагул, досыць гуляць, пара рабіць справу...
Ён пачаў спушчаць рэштку бомбаў абы-як, «на маны», пільна сочачы ў люстэрка перад сабою захоўваньне свайго штурмана. А той — якраз добра! — прыгнуўшыся, сам сачыў кірунак бомбаў і выбухі. Юркава рука ўжо моцна сьціскала ў кішэні сьцюдзёную сталь рэвальвэру. Круткі паварот назад — і проста ў цемя, раз за разам... Раскірэчыўся ніцма, як бы адбіваючы земны паклон. Гатоў — гэта ня бомбай у крыжык...
Зьнізу, пад самым самалётам, які ўсё яшчэ йшоў вельмі нізка, кэрхнулі залпам гарматы. «Разьвітальны салют па бясцэнным таварышу Гадэнку. Паў, не — раскірэчыўся геройскай сьмерцяй. Дадзём і мы ад сябе», удаючы ўрачысты тон савецкіх мітынговых прамоўцаў, праказаў Юрка ўголас, хоць за гудам матору сам сябе й не расчуў, ды скінуў рэштку бомбаў, што яшчэ засталіся. Але раптам зрабілася зноў крыху нядобра, так, як там, над царквою... Як бы з гэтым Гадэнкам адарвалася ўсярэдзіне нешта, ды адарвалася ня так, каб аблегчыць, як гэтыя во бомбы, летучы далоў, а каб наадварот — прыціснуць, прыгнесьці да зямлі. Гадэнка — гад, а ўсё ж — чалавек. «У постаці чалавека». Гэта — «постаць чалавека», гэтая — раскірэчана-расплас таная? Усё ж — Юрка сяньня забіў чалавека. Ды ці аднаго ўжо забіў за сваю лятунскую службу, хоць бы сабе мо' й сягоньня? Але каб так проста — з рукі — у галаву...
Юрка глядзеў на сваю ахвяру, і было нек і цяжка, і гадка, і вусьцішна, і мо' крыху нават — шкада... Самалёт хістанула на бок, і Юрка кінуўся да стырна. Але ж, за гэтай дурной псыхалёгіяй гатоў і кіраваньне згубіць, і галавой налажыць сам. Ды яму лёгка ўдалося выправіць машыну, і ён пачаў зноў набіраць вышыню. Азірнуўся яшчэ раз на Гадэнку. Скінуць хіба далоў? Не, хай ляціць з самалётам — сваёй дамавінай. Скідацца пара самому. Парашут — у парадку. Курс самалёту — насьлепа, вышэй і — на захад, як далей ад «дому».
Юрка зарыентаваўся ў мясцовасьці. Ад свайго «раёну» ён адляцеўся ладна. На паўдня. Якраз добра — скочыць тут дзе ў лясок, і — бліжэй да Веры, баржджэй дойдзецца...
Паветра рванула ўв адчынены люк. Пераймай, зямля, бывай, паветра! Юрка Галушка апошняй сяньня «галушкай» вытрасаецца на зямлю.
Жывая яшчэ сэрцам матору машына зь нежывым пасажырам паляцела далей няведамаю дарогай да няведамага канца.
VIII
Прызямліўся, як казалі ў іх, «на зэкс» — акурат пры дарозе, у мокрай ад ночнае расы прыдорожнай траве. Паабапал цёмнымі сьценкамі бег, прысядаючы, негусты, здаецца, лясок. Дзе ж бы гэта? Усёдна, пакуль не разьвідняе — не зарыентуесься. Пераседзець тым часам у ляску зь беражку.
Вызваліўшыся ад парашуту, Юрка адчуў як бы вызваленьне ад усяго, што засталося там. Мільганулі яшчэ ў памяці Віктар, Валік, Макрыца, раскірэчаны сьмерцяй зь ягонай рукі Гадэнка, ды цяпер ужо не кранала нічога, — хай прамільгаюць і застаюцца там, не вяртаючыся ніколі нават і ў думках. Думкі цяпер— наперад, да Веры, да блізкой сустрэчы. Як гэта будзе? Сказаць ёй адразу?
Ды і ў гэтым кірунку думкі штось ня йшлі, не хацелася й падганяць іх штучна, адчулася ў іх раптам нейкая ўтома, млявасьць. Дык няхай — будзе яшчэ час, а цяпер — адпачыць і ад думак, і ад усяго. Даволі было сягоньня «работы»...
Прабіраючыся ўскрайкам лесу, спаткнуўся на пяньчук. Тут і прысесьці, побач, да дрэва можна й прыхінуцца. Добра! Можна было б і прымгнуць, задрамаць хоць крыху, ня шкодзіла б дзеля адпачынку, дзеля сьвежасьці...
Але сон, як і думкі, ня йшоў. Няхай і так! Усё ж было добра, і гэтае «добра» абапіралася, можа, на адным адчуваньні: на зямлі, на «гэтым» баку, недалёка ад мэты. Так з гэтым ці на гэтым і праседзелася нейкі час, заўсёды ў такіх разох бязь меры— нядоўга й некаротка, як у тых казках. Толькі крыха-па-крысе пачынаў прабіраць начавы халадок. Гэтыя ночы, хоць ужо й перад саменькім летам, бываюць-ткі залкаватыя. І гэта ж у лесе, а што, каб на полі? Падацца хіба крышку яшчэ больш у лес, павінна быць зацішней.
Юрка ўстаў з свайго пеньчука і пачаў прабірацца далей у лес, пасьвечваючы сабе прадбачліва ўзятым з сабой кішэнным ліхтарыкам. Пад нагамі пачынала крыху мякчэць і макрэць — каб ня ўбіцца ў якое балота? Ён зьмяніў кірунак, узяўшы крыху ўбок наўскаса, як здавалася, на сушэйшае. І раптам, узьняўшы нек галаву і глянуўшы перад сабою, прыстояў. Наперадзе, праўда, далекавата яшчэ адсюль, па вершалінах дрэваў гулялі нейкія слабыя водбліскі. Хіба ад ягонага ліхтарыка? Згасіў, не — тое самае. Мусіць, вогнішча недзе. Дык лепш ня рыпацца далей — мала на што й на каго можна яшчэ напароцца. Сьвежы ж яшчэ тут зусім чалавек, хто іх ведае, што тут у іх і як, якія парадкі...
Аднак усё ж брала цікавасьць. Юрка стаяў, напружана ўслухваючыся і ўглядаючыся перад сабою. Пакрысе расчулася — не, хіба ж не здавалася — трэск полымя і — ці не галасы?.. Эге, дык назад...
Ды цікавасьць брала ўсё ж сваё — падцікацца бліжэй, падгледзець хоць. «Можна, толькі асьцярожна», — часам любіў гаварыць сабе Юрка. І кіруючыся гэтым правілам, ён памалу пачаў прадзірацца далей, на тое трымценьне водбліскаў. Неўзабаве не было ўжо няпэўнасьці — вогнішча й галасы, здаецца, дзіцячыя. Дзеці ўначы ў лесе? Начлег? Але ж, здаецца, скрозь лес. Вось раптам адтуль проста на Юрку затупаў нехта, неяк медзьведзявата. Юрка застыг, прытуліўшыся да дрэва. Тупат спыніўся недалёка ад яго, і пачуўся трэск — нехта ламаў, мусіць, сухастоінку на цяпло. Ламаў доўга, відаць, што нейкі малы. Юрка мусіў чакаць, не варушачыся. Вось павалок па зямлі, барануючы галінамі. Юрка памалу пачаў пасоўвацца сьледам тых гукаў. Далей трэ было ўжо падыходзіць, хаваючыся за дрэвамі. І нарэшце ткі вачом адкрылася, як і меркаваў: невялічкая, мусіць, балацяная, палянка сярод лесу, вогнішча ды пры ім— чатыры хлапчукі. Адзін, зусім малы, — мусіць, той, што ламаў і валок сухастоіну, падкладае ў цяпло. Другі стаіць так, і двух яшчэ, расьцягнуўшыся на зямлі, узлокціўшыся, тварамі да цяпла. Падысьці хіба няма асаблівае небясьпекі, і цікава, дый зарыентавацца, пэўна, памогуць. Толькі — скінуць хіба гэты камбінэзон, здраджвае ж адразу? Але «кавалерчыкам» ці ня будзе больш падазрона? Дый прадрыжысься да раньня ад холаду, хіба што каля вогнішча... Ды што там — малых баяцца? Баржджэй якраз іх напалохаць можна.
І Юрка, не хаваючыся больш, запраставаў да вогнішча. Тыя пачулі ўжо, начыпурыліся, павярнулі галовы ў ягоным кірунку, углядаючыся ў цемру, але больш ніяк не зьмянілі паставаў — нат два, што ляжалі, ня ўсталі зь зямлі. Сполаху, значыцца, ня выйшла.
— Здаровы, мужчыны! — вясёла прывітаўся Юрка, падышоўшы.
— Здрастуйця, — адказаў за ўсіх малы, і ўсе прыглядаліся далей, больш зь цікавасьцяй, чымся із спалохам, або можа ўмелі ўжо схаваць яго.
— Начлег? — спытаўся Юрка.
Усе маўчалі. Толькі пачакаўшы, адзін з тых, што ляжалі, працягнуў ціха, нек няўпэўнена:
— Начлег...
— А самі адкуль будзеце? — бітка пачаў допыт ізноў малы, адразу паставіўшы Юрку да шуканьня належнага адказу.
— Што ты, Мечык, бязвокі? — кінуў яму ціха той, што
стаяў.
— Да хлопцаў? — не ўтаймоўваўся малы.
— Да якіх хлопцаў?
— Ды да Юзік... — ён зацяўся і дадаў цішэй, з асьцярогаю:— да парцізантаў.
«Вось табе й штука — недзе й гэтыя тут... Дрэнь, і не падумалася зусім. Так блізка ад гораду?» — занепакоіўся Юрка. Ды нельга было цягнуць з адказам.
— Не, ня знаю ніякіх такіх.
— А-а? — недаверліва працягнуў малы. — А чаму ж па-ра-шуцісты? — вымавіў ён, расьцягваючы толькі першыя склады, не такое ўжо, відаць, нязвыклая слова.
— А ты што... бачыў такіх?
— Іга, колькі хочаце, — борзьдзенька адказаў, ня даўшы й разявіцца малому, другі зь зямлі, што маўчаў дагэтуль, — як пачне сыпаць — як гарохам...
— Сам ты гарохам сыплеш, — стала абарваў яго малы, трапна характаразуючы пры гэтым спосаб гаворкі сябрука.
— Ты ўжо вельмі, Мечык...
— Ого, дык вы, бачу, пісьменныя ўсе! — вясёла праказаў Юрка, пастанавіўшы падсесьці да хлапчукоў, да цяпла. Побач зь ім зараз жа ўсадавіўся й той пракідкі малы.
— Але ты, Мечык, — зьвярнуўся да яго Юрка, — хоць і ўсякіх бачыў, а такіх як я, — пэўна, што не...
— Во... а чаму вы ведаеце, што я — Мечык? — ускінуўся той адразу.
— Цябе ж, браце, па ўсім сьвеце ведаюць, — адказаў за Юрку той, што ўсё яшчэ стаяў, і цяпер, поркаючы палкаю, папраўляў цяпло. Ды тут жа й растлумачыў: — Дзядзя ж чуў, як мы на цябе казалі.
— А-а, — крыху расчаравана працягнуў Мечык, але заразжа падсунуўся бліжэй да Юркі і нават, лопнуўшы яго ўжо панібрацка па калене ды хітра-таямніча падміргнуўшы, паўшэптам пралапатаў: — А мы ведаем, дзе цяпер хлопцы...
— Не патрэбныя мне зусім вашыя хлопцы, Мечык, — адказаў Юрка.
— І нам яны не патрэбныя, — зусім як стары, ажно нейкім басам праказаў Мечык. — Ні яны, ні... хто...
Гаворка спынілася. Хлапчукі, відаць, думалі сабе нешта, гледзячы на вагонь, нешта такое, што ня раз ім думалася й думаецца, ды ня выдумаецца нічога.
— Эх, каб закурыць! — ізноў парушыў маўчанку Мечык.
— Ты курыш? — зьдзівіўся Юрка, зрэшты, прыгадаўшы, што й сам пачаў курыць мала большым.
— Яшчэ й як смаліць, — адказаў за Мечыка той, што «як гарохам сыпаў», — бацька ўжо дзяжыў-дзяжыў, дый рукой махнуў: няхай курыць, усёдна вайна...
Юрка дастаў з кішэні папяросы й працягнуў Мечыку.
— Закуры, Мечык!
Той узяў важна, як вырослы, і тут жа, пры сьвятле вогнішча, прачытаў: «Дукат».
— А вы, хлопцы, таксама курыце?
Узялі яшчэ двух, толькі той, што ўсё поркаўся ў вогнішчы, адмовіўся: «Яшчэ ня вучаны»...
— Эх, салодкая папяросіна! — пахваліў Мечык, сплёўваючы аднак.
— Чаго ж плюеш, калі соладка? — зацеміў на гэта «нявучаны», — ку-урэц!
«Перакурка» памалу зблізіла Юрку з хлапчукамі. Мо' яшчэ й таму, што недалёка й сам ён пачуваў сябе ад такіх ды ўмеў гаварыць зь імі. Дык неўзабаве даведаўся ўсё: і што малыя жывуць тут, у лесе, як і бацькі іхныя там, далей, у зямлянках, і што на сяле не даюць жыць цяпер «Юзікавы хлопцы» — партызаны, і што такая цяпер вайна — ці выжыве чалавек... Пахваліліся хлопцы, што чулі, як сяньня «савет даваў на горад — усё гух ды гух», цьвердзілі, што было нават чуваць, як Юрка спушчаўся з парашутам: «Высака ішоў самалёт, а пасьля так — ш-ш-ш...» Але нек далі Юрку веры, ці, прынамсі, удалі, што вераць, быццам ён нічога супольнага ні зь «Юзікавымі», ні з «саветам» ня мае, і нават Мечык больш не даходзіў нічога. Высьветлілася з гаворкі й дарога на горад — была яна знаёмая і зусім недалёка — якраз, як меркаваў сам, пакідаючы самалёт.
Паступова гаворка вычарпалася. Скурылі яшчэ па папяросіне. Малых браў сон, і нават Мечык скруціўся ў клубок плячыма да вогнішча, а галавою — ледзь ня ў самы жар, ды сьцішыўся. Юрка глядзеў на малых, апанаваны раптам успамінамі свайго собскага беспрытульнага маленства... «Пуга, торбачка, гразь па калены, адпачынак на балоце, ля вагня...» — успомніліся нейкія ці то чытаныя, ці то нават вучаныя на памяць некалі радкі. Разьбіраў і яго сон, але погляд, кінуты на вершаліны дрэваў, казаў, што пачынае ўжо залачэць. Юрка ціхенька, каб не пабудзіць малых, устаў. Тыя спалі моцна-салодка й не паварушыліся, хоць, здаецца, адно Мечыкава вока адплюшчылася, прапушчаючы яго. Юрка агледзеў яшчэ раз гэты маленькі камячок, у зімовай аблавухай шапцы, даўгім, да пятаў, пад пахамі разлупленым кажушку, у страшэнна вялікіх, бацькавых, мусіць, валёнках — імі й тупаў тады, як мядзьведзь, па лесе...
Крыху адышоўшыся, Юрка скінуў свой камбінэзон і схаваў яго тут жа пад кустом, стаўшыся зусім «цывільным кавалерчы кам», як прызнаў ён, агледзеўшы сябе. Азірнуўся апошні раз на вогнішча. Яно ўжо бадай даходзіла. «Пуга, торбачка, гразь па калены»... — выплыла зноў... Пуга — а пасьвіць няма чаго, усё спасьвілі і Юзікавы, і Адолевы-нядолевы... Хіба што на пасту выганяй тую сваю нядолю... А з торбачкай, з торбай — пойдуць мо' заўтра... Ды што там — заўтра. Сяньня, цяпер... Дый Юрку — таксама цяпер — годзе, пара і ў дарогу, ня час на разважаньні... Бывай, Мечык, бывайце, лясныя хлапчаняты...
Безь цяпла ад вогнішча й без камбінэзону Юрку праймала золь досьвіткаў. Ён засягаў шпарчэй у іхнай сівой імгле.
IX
Пачыналіся ўжо добра знаёмыя мясьціны. Вось Папоў лес, хадзіў сюды ці раз у грыбы, у ягады, проста так, пасьлей — на маёўкі. Блізка ўжо, блізка зусім ён, каханы горад, зараз во «сябру ўсьміхнецца знаёмы дом»... Што ні ступні, то віднела ўсё больш, і здавалася — ня толькі ў лесе, а і ў душы, і ўжо шчабяталі й пераліваліся й там ранішнія галасы абуджэньня, што даўно ўзьняў навакол шумлівы птушыны народ. Слаўна, лёгка было й бяз думак, не хацелася думаць нават аб тым, куды йшоў, што й як будзе. Так жа й лепш — неспадзеўкі і самому, і там...
Перад самым канцом лесу Юрка мусіў прыстояць. Зьлева, паўз дарогу зусім, за невялічкай палянкай, на ладным кавалку— як бы прайшлася вялікая навальніца. Выкарчаваныя, пашчапаныя дрэвы, некаторыя абсмаленыя, вывернутыя кучы чорнае балотнае зямлі над ямінамі-лейкамі, адна пры аднэй, з гэтага ўскраю — курыць яшчэ нешта на зямлі. Вось яно — ці не ўчарайшае пачынаецца ўжо гэта? Чакай, гэта ж якраз пры Валікавым раёне. Хіба, не пазнаўшы, куды, гаціў і гаціў у лес і ў балота? А мо' ад страху, каб ня ўрэзаць у «знаёмы дом»? Але ж, відаць, меў рацыю Віктар у сваіх меркаваньнях, і Веру ўчора нічога не патурбавала.
Юрка рушыў далей, але раптам агарнуў яго нейкі непакой, незьясьнёны, незразумелы — і адкуль, і чаго. Не, гэта не перад блізкай сустрэчай — нешта як бы зноў абарвалася ўсярэдзіне, як учора, калі Гадэнку... Бр-р, аж здрыганула. Не, ня трэба нічога таго, наперад, думкі, і хада — наперад!
Але непакой не зьнікаў, а ўзрастаў усё больш, чым больш набліжаўся горад. У ранейшым сваім жыцьці, беспрытульным, але й бестурботным тады і пасьля, што й выпрацавала-такі характар, Юрка ніколі ня знаў ніякіх, як гэта завуць, прадчувань няў. І цяпер яму і ўдум не прыйшло расцаніць так гэты свой раптоўны, незьясьнёны такі непакой. Ды, як пачаўся самы горад, аблягала як быццам і гэта памалу.
Каханы горад! Вось ён, ён яшчэ «сьпіць спакойна», не прачынаўся яшчэ. Хіба з учарайшага, перанэрваваўшыся, змогшыся ад перажываньняў, адпачывае даўжэй, як звычайна. Праўда, сьлядоў іхнае ўчарайшае «дэманстрацыі» яшчэ не відаць. Мусіць-ткі Валік і праўда пашкадаваў ды вытрас усё на бедны той Папоў лес. І добра зрабіў!
Зараз за павароткай — Слабодка і Верына вуліца. І зноў ажыў той, нядаўна аблеглы, непакой, ужо — напэўна, ад таго, што вось-вось...
Але за павароткай Юрка мусіў спыніцца. Толькі пара дамоў стаяла яшчэ спачатку, а далей — скрозь гола з абодвух бакоў, коміны й печы — рэшткі былых тутэйшых будынкаў. Але на тым рагу быў і ён, «знаёмы дом», — і там нічога цяпер не відаць. Скрозь — адна выгара...
Юрка стаяў, і здалося яму, што толькі ўжо й застаецца адно— стаяць тут, стаяць так, бо йсьці ўжо — куды... Вось яно й абарвалася... Няўжо гэта Валік так неспадзявана зрабіў зусім наадварот? Не, ды гэта ж — не з учарайшага — каля комінаў нарасла ладная ўжо трава, вунь — каноплі хістаюцца нават. Гэта — тады яшчэ, як бушавала навала вайны тут, імкнучы шалёна на ўсход, і зыходзіліся, хапаліся ўзагрудкі дзьве сьценкі полымя— з захаду й з усходу. Ён ня бачыў гэтага йшчэ — вось як яно выглядае...
Памалу, маласлухмянымі нек раптам нагамі, сунуўся мёртваю вуліцай Юрка. Тут. Ад «знаёмага дому» — толькі пабяляныя калісьці, цяпер закураныя над дзірамі вокнаў, сьценкі сутарэньня — драўляны верх, дзе жыла яна, пайшоў, значыцца, з дымам... «Пайшоў у расход» і «зялёны сад» — вунь толькі нізка, ля самае зямлі, адпілаваныя пеньчукі — відаць, недагарэлыя, абвугленыя яблыні й ігрушы людзі папілавалі сабе на дровы...
Юрка падышоў бліжэй да рэштак сутарэньня. Ага! Моцна затыхала сэрца. Яна ёсьць, ёсьць! «Эўрыка»! На пабеле — вугалем вялікімі друкаванымі літарамі, крыху ўжо змытымі дажджом, з абцёкамі — напіс: «Галічы й Рынейскія — Падгайная 21-1». І Рынейскія! Так, значыць, ёсьць і жывуць там, на Падгайнай — Юрка добра памятае гэную вуліцу — там жа жыў хлопец зь іхнае клясы, Юшка Кіпець, на мянушку Качка, дурнаваты крыху. Значыцца, дзесьці там — а тут пакінулі адрас, як будзе шукаць хто, і вось яму, Юрку, прыдалося якраз. Гура, віват,— баржджэй туды!
Ён імчаў пад нясьціханае ад таго мамэнту тыханьне сэрца, якое цяпер ад бягні як не выскоквала з грудзей. Нават бачыў зусім блага ад поту, што заліваў вочы. Дарогу знаходзіў больш наманы, самі ногі несьлі. Дый бачачы добра, пазнаць усё адразу было б цяжкавата — гэтак зыначыла тут вайна родны горад. Трапляліся ўжо й сьляды сьвежыя, учарайшыя: вунь, на пагарэлішчы, што яшчэ курыць, поркаюцца ўдваіх стары й старая— шукаюць, мусіць, нешта, чаго не ўхапілі ўчора, пры раптоўнай такой навале, уратаваць. Вось і любая, родная школа — але ж Віктар датрымаў абяцанку: руіны... Іх усё ж вартуе нямецкі жаўнер — Юрка нек інстынктыўна перайшоў на другі бок... Усе гэтыя абразкі, нават руіны любае школы, нек яшчэ не праймалі яго — уваччу, у сьведамасьці яны проста адзначаліся, толькі канстатаваліся, можа, рэгістраваліся. Бо баржджэй трэ было туды, туды!
І раптам, ужо зусім недалёка, ён стаў ізноў, як уражаны перуном: Падгайная — гэта ж якраз ля могілак. Ну, але, учарайшы ягоны раён. Што, калі? Не, не, не!
Юрка паймчаў ізноў подбегам. Перабягаючы праз вуліцу, ледзь ня ўскочыў у сьвежую лейку ад бомбы. Мусіць, свая. Ну, гэта добра — сярод дарогі, безь ніякае шкоды, ён жа й сыпаў больш так — і там не павінна быць нічога.
Падгайная з гэтага канца аказалася даўгою вуліцай з рэдкімі дамамі. Нумары? Але, 21 — будзе пад той канец, далёка. Мамачка, якраз пад могілкі... Юрка зноў спыніўся. Раптам як бы ня стала зноў сілаў рухацца далей. «Глупства, дурніна», — падбадзёрваў нехта — розум? — Наперад, наперад, нічога няма...
Але, нічога й не было. 21 — аказаўся якраз каля могілак. Захаваліся толькі вароты — жалезная брама з гэтым, і то пакарэжаным, нумарам. Ад самога дому — гэта была двухпавярхо вая камянічка на панадворку — толькі кучы друзу, рэшткі сьценаў... Але ж, ягоная собская работа — гэта сюды, сюды садзіў учора, як шалёны, хацеўшы вунь у тую, у царкву... Сам сабе зрабіў...
Каля руінаў былі людзі, некаторыя нешта вазёкаліся ў іх і ля іх, падыходзілі яшчэ. Юрка ня важыўся зблізіцца. Пазнаюць яшчэ, што ён... Забойца... Той — раскірэчаны Гадэнка — гэта што, няхай бы, але тут, тут...
Зьняможаны, прыбіты ўшчэнт, ён мэханічна падаўся пад могілкі. Царква стаяла цалюсенькая. Тая царква, у якую гэтак учора цаляў, а пацэліў... Крыж, здавалася, зіхацеў, мяняўся зноў— у праменьні ранішняга сонца яшчэ ўрачысьцей, як учора ў водбліску чорна-крывавых ягоных, Юркавых, справаў... Юрка патрос на яго кулаком. Ступіў яшчэ колькі разоў і асеў на нейкую чорную надмагільную пліту, адчуўшы аж праз вопратку ейны каменны холад.
X
Ізноў час мінуў бязь меры й бяз думак, але й без забыцьця, адно ўв атупелым адраньцьвеньні. Юрка ўзьняў галаву толькі мэханічна, як нехта, праходзячы паўз самога яго, аж зачапіў валасы сваёй шастучай вопраткай. Ён зірнуў наўздагон гэнаму шастаньню — нейкая жанчына, уся ў чорным. Ну і няхай сабе... Што — няхай сабе? Няхай сабе ў чорным. Увесь сьвет жа яму, Юрку, цяпер у чорным. Завязаны сьвет...
Ён цяжка ўзьняўся з магільнае пліты, на якой сядзеў, — вельмі скурчыла, седзячы так нямаведама колькі часу, само сабой прасілася выпрастацца. Зірк ягоны ўпаў на надпіс на пліце. «Хведар Паляжай». Ха, Паляжай — палёг ужо, палёг касьцьмі. Усе паляжам, кажуць людзі. Мо' й лепш было б ужо нават ляжаць гэткім во Паляжаем, чым цяпер вось так... Лепш бы душою быць на нейкім «тым сьвеце», дзе ўжо яна — спаткацца хоць там, бо гэты сьвет — завязаны сьвет... Ха, ізноў «той сьвет», учарайшае «нешта ёсьць» — сьмех! Паляжай, Паляжаюхна, бедненькі, а мо' так толькі, паляжаць прылёг, крышачку?
Улюбёная Юркам гульня словаў, нанізваньне іх, выкручвань не з аднаго другога, здавалася, вяртала яго пакрысе да ягонага нармальнага, кпліва-гіранічнага, але й бестурботнага настрою, шточасіны гатовага да вастраслоўя, хоць сабе й пустота часам. Ён нават усьміхнуўся сам сабе — як гэта з такога Паляжая розную дурніну можна выкруціць. І тут спасьцераглося, што сонца высака, травеньскае сонца, і хораша так на дварэ, асабліва на магільным гайку. Ды разам з тым — ізноў і тут кінулася ў вочы: вывернутая зямля, лейка... Ізноў ягоная ўчарайшая работа. Выкапаў ямінку на могілках — магілу? Каму? Мо' сабе? Не, гэта ж ёй, Веры...
Але ці нейкі, часовы мо', паварот у настроі, ці гэтае сонца й травень кінулі раптам ізноў зыркую яснасьць. Чакай, чаму так канечна мусіла яна загінуць? Магла ж выскачыць, уратавацца, магла проста ня быць удому... Падумаў жа ўжо быў там, на Слабодцы, што ўсяму канцы, ажно — гэты адрас на сьцяне... не, і цяпер яшчэ ня ўсё страчана, ня ўся надзея — і як гэта ён так адразу: згледзеў руіны й распусьціў нюні, што «сам сабе нарабіў»... Трэба ж было ўпэўніцца, пераканацца канчальна, і хіба ўжо тады...
Надзея, ажыўшы, адразу зьвярнула бадзёрасьць. Юрка засягаў назад, адкуль прыйшоў сюды, да таго № 21. Ён установіць, пераверыцца — пэўна ж, ёсьць там людзі, поркаюцца яшчэ, трэба толькі распытацца...
Але людзей, як на гэта, якраз ужо й не было. Як падмяло іх. Дый пэўна ж — нямаведама колькі праседзеў крукам на тэй магіле, на тым Паляжаю — ня век жа стаяць людзям тым ды чакаць на Юрку. Заставалася яшчэ агледзець руіны бліжэй, як там, на Слабодцы, хоць тут, пэўна, і ня можа быць такое знахадкі... Дом не згарэў, але быў зруйнаваны дашчэнту — сюды ўгрукаў ён, відаць, ці адну выбуховую. Усё ў кучы — друзы, пакручаныя жалязякі ложкаў... Сям-там ужо крыху параскопва на, мо' й вылавілі што людзі, сваё ці чужое. Ды не, яшчэ зусім нельга сказаць, што яна загінула, пахаваная тут, у друзах. Толькі як цяпер даведацца? Суседзі? Побач курэла пагарэлішча, і — нікога... Насупраць — таксама сьвежае вялізарнае папялішча і наагул дамоў няма. Хіба там, далей вунь, здаецца, як бы стаіць яшчэ цэлы дом...
Юрка падаўся ўжо ўніз па Падгайнай у тым кірунку. Але тут, з-за наступнае павароткі, за квартал, выйшаў, ідучы на яго, нейкі чалавечак з хлопчыкам за руку. У хлопчыка ў другой руцэ— сьцяжок. Чалавечак у сінім гарнітуры, у сінім жа капелюшы, дзівацкім нейкім, абведзеным шэрым пакручастым шнурком, зь нейкім выгнутым пяром адзадзя. І хада сьмяхотная, урозваль, як качка. Але, качка — гэта ж і есьць ён, Качка на мянушку — той Юркаў школьны сябрук Юшка Кіпець, ён жа й раней жыў на гэтай Падгайнай, па той бок могілак. Юрка ўспомніў жа быў на яго ўжо сяньня, а тады нек забыўся. Ну але, ён, і тая ж знаёмая хада, і звычай да дзівацкага выгляду — усе заўсёды мелі яго за дурнаватага. Але цяпер Юрка ўзрадаваўся гэтаму Качцы, як нейкаму свайму роднаму, даўно нябачанаму, можа, нават ужо самому таму, каго й шукаў якраз.
Апэўна ж, ён жа павінен ведаць, і гэта — на аднэй жа вуліцы, ці хоць паможа баржджэй даведацца. І Юрка шпарка пайшоў напярэймы.
— Чалавек зь цябе, — угаворваў нешта Качка малому, які быў зусім, што называецца, скуксіўшыся.
— І зь цябе ж чалавечына! — гукнуў яму, падыходзячы, Юрка. Той прыстояў, глянуў сваймі бясколернымі нейкімі вачыма, разявіўся, і Юрка мусіў усьміхнуцца міжволі, успомніўшы яшчэ й гэтую ягоную сьмяхотную звычку.
— Галушка-а? Юрка? Ты гэта ці ня ты? — усьцешыўся быццам бы й Качка.
— Таксама, як гэта — ты...
— А братачка, дай жа пацалуемся, ці што... Гэтак даўно цябе ня бачыў, — і яны шчыра тройчы перацалаваліся.
— Дзе ж ты цяпер, адкуль? — ізноў загаманіў Качка, зрэшты, тут жа ня даўшы сябру адказаць, з чаго той быў вельмі здаволены, не гатовы адразу адказваць на гэткія пытаньні. — Ну, і добра, тут страх як патрэбныя людзі, наскія людзі, разгортваем такое — такое, што й ня сьнілася раней. — І ён змоўк, аглядаючы Юрку, як і той яго, далучыўшы ўжо да дзівацкіх падрабязнасьцяў Качкавага ўбраньня сіні мятлік пад каўнерыкам, як насіў калісьці адзін зь іхных настаўнікаў, чалавек старамодны, і маленькі пярэсты нейкі мятлічак на штрыфлі марынаркі. Той малы, што трымаўся ўсё за Качкаву руку, таксама разглядаў Юрку, уторкнуўшы тым часам у губу палачку свайго сьцяжка, чырвонага, зь белым кругам пасярэдзіне, у якім — чорная свастыка. Юрку аж крыху здрыганула ад гэтых фашыстаўскіх эмблемаў, як сяньня раніцой, калі пабачыў быў упершыню нямецкага жаўнера на варце ля руінаў іхнае школы — усё непрывычка яшчэ...
— Куды ўвабраў у рот, усякае... — засварыўся Качка на малога, зацяўшыся, аднак, перад дакладнейшым азначэньнем да «ўсякага» і дадаўшы толькі: — Смактун! Бягай сам дадому, скажы маме — зараз іду. — Малы пабег. — Вадзіў глядзець на дэманстрацыю, — растлумачыў Качка, і Юрка ўспомніў, што й на гэтым жа баку таксама ўрачыста абходзіцца травеньскае сьвята. — Га, ты ж ня ведаеш яшчэ — узяў сабе жонку, праўда, з гэтым во «пасагам». Ды дармо, хоць не свае, а ўсё ж даваеннае вытворчасьці. Дурнаваты яшчэ малы.
«Цікава, ці паразумнеў жа большы?» — міжволі падумалася Юрку, але ўголас ён, як і трэ было, як умеў і мог, ветла й вясёла сказаў:
— Дык жа віншую шчыра з такой падзеяй.
— Можна, — згадзіўся Качка, — баба ёмкая, добрая, слаўная баба... А ты як — «ледзіх»? — спытаўся ён нейкім незразумелым Юрку, пэўна, нямецкім словам, ды адразу зарагатаў: — А памятаеш, як усе, цэлая кляса, былі ўкляпаўшыся ў гэтую Верку? Ну, і я, пэўна ж... Але вы ўтрох — дык найбольш, — і тут жа спахмурнеў: — Бедная! Ты ж учора ня быў? Вунь што нарабілі, свалачуны! — казаў ён, паказваючы на руіны й папялішчы вакол. — Вера ж жыла цяпер з маткаю тут, вунь гэнам. Толькі выскачылі з дому, а ён якраз туды пачаў клеіць, і ці адну— узапар... Дык усіх — на кавалкі... Сягоньня рана зьбіралі, складалі... Заўтра хавацьмем усе ахвяры разам...
Як ён гаварыў, усё зноў, толькі цяпер ужо нек пакрысе, паступова абрывалася ў Юрку. І ня верылася яшчэ, бо не хацелася верыць пасьля кагадзешніх такіх надзеяў, і балюча-ясна было: усе яны канчальна цяпер страчаныя. Можна, пэўна, паглядзець на складзеную з кавалкаў? Не, лепш ня трэба, ні сяньня, ні заўтра, на пахаваньні...
— Так, браце, — сумна цягнуў Качка, спасьцярогшы, пэўна, Юркаў стан, хоць і без таго, ведама, каб праняцца ўсёй глыбінёй ягонага болю, а расцэньваючы па-свойму, — разумею. Ну, я вылечыўся ад таго, дый мне шкада — вучыліся ж разам. Ды ці адную яе — колькі людзей накрышылі, гады! Жартачкі— самалётаў з трыццаць, як машкара, на гэткі то горад...
«Значыцца, кажны з нас у іхным сполаху ў дзесяць вырас»,— невясёла думалася Юрку. Зрэшты, ён, Юрка, ня толькі за дзесяць — за сто, за тысячу нарабіў адзін, бо — такое ж, зусім непапраўнае... За тысячу «гадаў», «свалачуноў»...
Качка маўчаў, а за часіну станоўка заявіў:
— Ну, пайду, бывай здароў. Як адыдзеш ад гэтага, заходзься як падвечар, пагаворым. Ведаеш жа дзе — там, дзе й жыў, — і Качка паказаў яшчэ рукой у тым кірунку. Але Юрку здалося цяпер найстрашнейшым застацца зноў самому аднаму. Ён узяў Юшкаву руку, пададзеную на разьвітаньне, і затрымаў яе. Уяго зьявілася раптам думка пашукаць хоць якога, на часінку, адхланьня.
— Ці няма тут, каб дзе выпіць?
— Уга, чаму не, гэтага цяпер у нас усюды, — ажывіўся тут і Качка. — Вось, якраз недалёка, за рогам кнайпа.
Ізноў было незразумелае слова, але лёгка можна было здагадацца — пэўна ж, карчма.
— Дык можа пайшлі б разам? Адзначым нашае спатканьне і твой законны ці незаконны, ня ведаю, як там у вас, — запрапанаваў Юрка, спрабуючы жартаваць сваім звычаем, ды цяпер нават у голасе была адна нацягнутасьць і штучнасьць...
— І за Верачкінае душачкі вечны супакой... Дый сьвята якраз — шмат прычынаў складаецца, дык хіба — можна! — згадзіўся Юшка. Ён зусім не спасьцярог дурное нетактоўнасьці таго свайго ўспамінаньня пра Веру, а Юрку гэта адразу абурыла так, што ён ледзь не размахнуўся ўжо, каб згарачага «качануць» гэтага, плюгавага яму раптам, Качку. Якое ён мае права кпіць з гэтага так, якое меў і мае права наагул да Яе — да Веры— кранацца сваім дурным, каччыным тупаслоўем? Але ж сам ён, Юрка, ці ня меншае яшчэ права мае цяпер? Забойца... І, ня ўзьняўшыся, мусіла апусьціцца рука, хоць жаданьне даць усё ж у мызу гэтаму ідыёту, проста так, залегла недзе ў глыбі.
Як праходзілі паўз могілкі, Юшка зноў загаманіў.
— А на могілкі колькі ўсадзілі — і чаго? Нябожчыкам ужо быту не даюць, ня тое, каб жывым. І ведаеш, якая здарылася праява? Памятаеш жа, атруціўся калісьці наш хэмік, а мы злажыліся й паставілі яму на магілцы помнік з чырвонаю зоркаю? Дык бомба якраз акуратненька адбіла да ліха гэную зорку. Значыцца, вось які знак! Праява, цуд, Божы цуд!
«Цаляў у крыжык, а лучыў у савецкую зорку — таксама знак?» — і Юрку прыкра прыгадалася ягонае ўчарайшае дарэмнае паляваньне на крыжык, і як нядобра зрабілася раптам тады...
— А ты што, верыш у цуды? — спытаўся ён, успомніўшы, што ў школе ж гэты Качка быў упаўнаважаным «Бязбожніка». Праўда што ўся ягоная «работа» палягала вылучна бадай на зьбіраньні сяброўскіх складак...
— А як жа, што ты, увяраю. Мае бацькі заўсёды былі рэгіліёзныя...
«Скончыў дзесяцігодку, а й такога слова правільна ня вымавіць», — мільганула ў Юркі.
— ...і мяне, хоць крыючыся, а так гадавалі. Дый, падумаўшы-ткі, нешта ёсьць...
«Нешта ёсьць», — прыгадалася зноў учарайшае Юрку.
— Нешта й тут знойдзем, ня можа быць, — ня даў далей думаць Качка, адчыняючы дзьверы ў нейкі цёмны калідорчык.— Форзыхт, прыступкі! Налева!
Яны ўвайшлі ў поўную людзей, дыму, чаду й п'яное гаманы «кнайпу».
XI
Юрка адразу выпіў адным духам поўную шклянку нейкае, мусіць, самагонкі, даволі-ткі гадкае на смак. Качка, хоць і вельмі хваліў яе перад гэтым і, відаць, надта хацеў дараўнавацца ў выпівацкім геройстве Юрку, адужаў усяго ледзь палавіну. Закусілі кіслай капустай, ужо, праўда, вельмі смачной, як умеюць яе квасіць хіба што толькі ў нас у Беларусі.
Гарэлка ані не ўзяла Юрку, і ён моўчкі, панура разглядаўся па «кнайпе» і ейных гасьцёх, хоць за густым, ядучым дымам разнастайнага тытуну ваеннае прадукцыі й цяжка было каго ці што разгледзець. Паўтарылі яшчэ. Качка, падплятаючы ўжо крыху языком, пачаў раскрываць сваю душу перад Юркам. Цяпер ён канчальна стаецца вынаходнікам — ягонае яшчэ школьнае летуценьне, хоць якраз фізыка давалася яму ў школе туга, і як сьлед «вынаходнік», пэўна, і цяпер яе ня ведаў ды ня мог бы даць рады з прасьценькім разьлікам. Ды дармо — у яго ўжо разьлічаны й зусім распрацаваны такі вынахад, такі вынахад... Поўны пераварот у сьвеце, а найперш — у гэтай вайне. Борздая перамога новай Эўропы над бальшавізмам, над плютакратамі, а адкуль? Зь Беларусі, якая тым самым заваюе сабе першае месца ў гэтай новай Эўропе. А патэнт у каго? У Беларусі, у Юшкі Кіпця ў рукох. «У кіпцях», — панура мільганула ў Юркі, баржджэй ад прывычкі да гульні словаў, і ён таксама паглядзеў на Качкавы кіпці з густой чорна-сіняй «жалобай» пад імі... Але ж жалоба — гэта ў яго, у Юркі, сапраўдная жалоба, чорна-чорная...
А «вынаходнік» хваліўся далей, што пачаў ужо будаваць мадэль свайго незвычайнага вынахаду. Праўда, тугавата з гэтым — вайна, правінцыя, няма патрэбных частак, матар'ялаў, майстроў... Юрка слухаў яго зусім безуважна, горка думаючы пра тую сваю жалобу, і Качка мусіў нагнуцца да яго блізенька, узяць за штрыфлі марынаркі й адкрыць яму ўжо сакрэт, калі таму так ужо цікава, хоць цікавасьць гэтая анічым яшчэ ня выявілася, а баржджэй наадварот, пачынала паказвацца абрыджонасьць. І Юрка моўчкі, але станоўка, адчапіў Юшкавы пальцы-кіпці ад сваіх штрыфляў. Ну, калі Юрка ўжо так хоча, дык яму скажацца: гэта мае быць — груба кажучы, толькі груба, як ляіку — вялізарны магнэс, які мамэнтальна прыцягвае да сябе, скідае далоў на зямлю самалёты. Га, што за штучка? Адразу перамога на тым баку, які будзе мець гэткую машыну: ворагавая авіяцыя спаралізаваная, свая дзее бесьперашкодна, і ўсё ў шапцы. А тады Юшка возьмецца за другі, яшчэ большы вынахад, які ў ідэі ў яго зусім гатовы й прынясе шчасьце ўжо цэламу чалавецтву, ды зноў жа — з рук Беларусі, зь ягоных, Юшкавых, рук... Гэта няпраўда, што вечны рухавік — «пэрпэтуй мабіль», сказаў Качка, — немагчымы. Ён давёў адваротнае, усё выходзіць... А тады — ого, тады! Тады Юшку даецца ўся ўлада ў рукі — ну, значыцца, пішацца паперка, што ўся ўлада — Юшку, і ён уладжвае ўсё па-свойму. Трэба мець толькі ўладу, ну, паперку, і ўся маса пойдзе за табою. Калі адразу й ня надта захоча йсьці — можна крышку й падашукаць, як бальшавікі ў сямнаццатым годзе...
Юрка ўсё роўна ня слухаў, і Качка крыху перасьціх. Але неўзабаве, выснаваўшы, мабыць, з свайго разумаваньня над прычынаю Юркавае безуважнасьці да такіх цікавых пытаньняў, ён выпаліў:
— Начхні ты на гэтую Верку, браце. І яна зусім спэцкалася была апошнім часам, з паліцыянтамі круціць пачала, і гэта не з адным, а з двума адразу...
— Вера? — пракруціў ацяжэлым, яму здавалася — толькі цяпер, языком Юрка. У яго зноў уздымалася аднекуль з глыбі залеглае там яшчэ раней жаданьне таксама цяжка аплявушыць гэтага болбатня.
— Ну але. Вунь, адзін зь іх ці не сядзіць у тэй кумпаніі, — Качка паказаў галавой у кут. Юрка зірнуў туды. Там сядзелі й гаманілі ўсе адразу, мусіць, добра ўжо пацягнуўшы, нейкія маладыя хлапцы ў чорнай, вайсковага тыпу ўніформе. «Дык гэта такія ў іх паліцыянты, — падумалася Юрку, — добра ведаць!»— хоць ён і ня мог бы вытлумачыць, чаму гэта яму «добра ведаць». І раптам Юрка прыцягнуў ужо Качку за штрыфлі, як той Юрку перад тым, толькі мацней, і пачаў, і сам ня ведаючы наперад, што скажа й што так — і перад кім? — прагаворыцца:
— А ты... ведаеш, адкуль я й чаго?
— Ну-у? — аж спалохаўся і, так і застаўшыся разяўленым, працягнуў Качка. Ён успомніў, што праўда, пытаўся аб гэтым Юрку, але ці не дачакаўся адказу, ці забыўся...
І Юрка, не зусім гладка ўжо і зь перапынкамі, зь пераскокамі, проста ў Юшкаву разяўленую губу — як бы той мусіў слухаць і чуць ёй, а не вушыма, вылажыў усю праўду аб сваіх учарайшых і сяньняшніх прыгодах.
— Ідзі ты! — толькі працягнуў, усё яшчэ ня верачы, Качка.
— То ж бо й то, што няма цяпер, зусім няма куды йсьці, — працадзіў Юрка й змоўк. Абодва нейкі час маўчалі. Качка, відаць, стараўся ператравіць такую неспадзяваную й адразу неверагодную, а разам з тым — чаму не праўдападобную? — Юркаву гісторыю.
— Дык кажаш, з парашутам — дальбог? — працягнуў ён нарэшце. Юрка толькі моўчкі і ўжо зусім па-п'яному целяпнуў галавой. Ізноў маўчалі. Тады Качка раптам пачаў ёрзаць на сваім месцы, а далей устаў і ўзяўся за капялюш.
— Дык я... тут зараз... нешта капуста пушыць. Ты пачакай,— ён панёс капялюш да галавы, але, не данёсшы, — відаць, раздумаўшыся, — апусьціў і паклаў на свой услон. — Хай гэта тут... будзе занята, як хто — скажаш: «Бэзэц!» Я — вомірг! — Юрка зноў целяпнуў галавой, і Качка, з павялічанай яшчэ больш цяпер амплітудай свае валюхатае хады, паплыў да выйсьця, манэўруючы між п'янымі й яшчэ цьвярозымі.
Юрка выпіў яшчэ шклянку і ці ад яе, ці ад рэзкае кісьліні закускі капустаю пачаў нейк ізноў цьверазець. Чорт пацягнуў яго за язык перад гэтым боўдзілам! «Пайшоў даносіць, няйначай, — мільганула ў яго. — Зараз прывядзе гэтых паліцаяў ці так як... Мо' заробіць што для свайго магнэсавага «пэрпэтуя».— Ну і няхай, — ізноў апанавала безуважнасьць, — няхай бяруць, калі так. Пачакаем!» — І ён выпрастаўся на сваім месцы, скіраваўшы пагляд туды, куды адплыў Качка. Але рука ўсё ж сьціснула, і моцна — дармо што п'яны — рэвальвэр у кішэні.
«...А Вера, кажа, з паліцыянтамі... Па руках пайшла... Значыцца, сапраўды дрэнь, і ці варта»... — цяжка варочаліся думкі. Але тут жа абураўся сам на сябе за такое думаньне: «Як важысься так, забойца?!» І няхай бы сабе была, хоць бы сабе й з паліцыянтамі гуляла, няхай... А цяпер якраз бы ён, Юрка, шась— і, пэўна, яна тых паліцыянтаў — вон, па баку, адстаўка! Пэўна ж, ён — лепшы... «Лепшы» — забойца...
Дзе ж той «пэрпэтуй», чаму ня йдзе, не вядзе?
Ніхто ня йшоў. А мо' надарма ўся гэтая трывога? Можа, той— проста... Казаў жа — капуста пушыць... Ну, і няхай...
Юрка зноў нахінуўся над сталом, узлокціўшы цяжкую такую цяпер галаву. Здаецца, пачынала развозіць, цягнуць на сон...
XII
— Выбачайце!...
Што, ужо прыйшлі, прывёў? Неслухмяная рука не трапляла адразу ў кішэню па рэвальвэр. Дый навошта? Няхай... Юрка пакінуў гэтыя дарэмныя намаганьні. Дый сьмех — аказалася толькі жанчына, маладая, прыгожая жанчына, уся ў чорным. Уся ў чорным?
— Гэтае месца занятае?
— Занятае... — Юрка намагаўся ўспомніць тое нейкае, нямецкае пэўна, слова, якое сказаў быў тады Качка, думаючы, што, мусіць, яго трэба цяпер дадаць.
— Ну але, я бачу — капялюш. Але — гэта? — яна паказала на трэці, вольны ўслон пры тым самым століку, справа ад Юркі.
— Гэта? Здаецца, не.
Жанчына села, шаснуўшы спадніцаю. Юрка агледзеў яе. Чорныя вочы, чорныя валасы, бездакорна правільныя рысы маладога жаноцкага, напэўна, не дзявоцкага ўжо твару. Вусны падмаляваныя зьлёгку, мала знаць, таксама й бровы. У вопратцы — чорнай (дзе гэта бачыў такую, і сяньня?) — поўная строгасьць. Толькі чаго ёй тут, у гэтай кнайпе? Хіба ж ня з гэтых... з прастытутак. Тыя ж павінны быць размаляваныя, разьвязныя, паўголыя... А тут жа яны могуць, павінны нават быць. Што ж, можа, незнаёмка — з таго вершу, што так любіць чытаць Валік, як троху чарку возьме (і Юрка любіць вершы, ды толькі непамкі заўсёды, чые яны — забываецца). Якраз там нешта пра чорны шоўк, які шастае. І дзе ён чуў гэтае шастаньне?
— Дазвольце аганьку? — зьвярнулася незнаёмка.
Ну, калі курыць — дык напэўна ўжо з гэтых, яны ж, кажуць, усе кураць. А вонкавасьць, строгасьць часам знарок на сябе напушчаюць, каб прынадзіць лягчэй, Юрка чытаў недзе гэтак. Але ён усё ж, як мог, па-кавалерску дастаў з кішэні сярнічкі, не даючы прыкурыць ад ягонае папяросы, што, праўда, да таго ж і згасла ўжо няма ведама калі. Жанчына закурыла й кіўнула галавой, дзякуючы.
Мабыць, ад суседзтва незнаёмкі за адным сталом хмель ізноў пачаў біць у галаву Юрку. Суседка выдавалася што раз больш павабнай і прыгожай. Нават тое, што яна курыць, было ёй нейк асабліва да твару, прыгожа й асабліва ўзбуджала. І Юрка зусім бесцырымонна ўзорыўся ў гэтую незнаёмку, як бы хацеў яе выпіць вачыма, яшчэ больш ахмяліцца ёю. Але тая на яго, як быццам бы ані зважала, прымружанымі крыху вачыма пільна выглядаючы некага сярод кнайпавае публікі. Каго яна шукае?
Ды раптам чорная незнаёмка павярнулася да Юркі і з павабнай ці завабнай усьмешкай, гледзячы проста ў вочы, сказала:
— Дык гэта вы — той парашутысты? Ня бойцеся, я — так званая (яна прыціснула на гэтым слове) жонка гаспадара гэнага дзівацкага капелюша, — яна кіўнула на Качкаву аздобу на ўслоне.
Юрка адразу нейк нічога не зразумеў. Жанчына моцна зацягнулася папяросай і, нахінуўшыся да Юркі бліжэй, не зьмяняючы тае ж усьмешкі, але цяпер паўшэптам, нейкім пасьпешным і, здавалася, гарачым, пачала яму тлумачыць. Ён мала разумеў і цяпер, больш любуючыся, як разам із словамі выскокваў у яе дым, то гусьцейшы, то зусім далікатна-сівенькі, і так доўга, як бы гэта не ад папяросы, а загарэлася ў яе што ўнутры, і адтуль — і гэты дым, і гарачы такі шэпт. Юрка ня бачыў яшчэ ніколі, каб гэтак курылі жанчыны, ды такія маладыя, такія прыгожыя. І ён куды больш глядзеў на гэткую дымную вопратку словаў, як услухваўся і ўдумваўся ў іхны сэнс. Усё ж, нарэшце, збольшага да яго дайшло: Качка і сапраўды пабег даносіць, а яе, сваю «жонку», прыслаў сюды пільнаваць. Толькі Юрка можа быць зусім спакойным. Адно што той нікога цяпер ня знойдзе— сьвята, усе такія во, як і тут, а каб і знайшоў, дык нічога ня будзе: ня будуць і слухаць такога, таксама ж п'янога, дый наагул, яны такія ж няпільныя, такія наіўныя, што да даверу людзям, і зусім ня цэняць даносаў і даношчыкаў. Ці раз ужо праштырвалі з гэтым і Качку... А нарэшце, і галоўнае — на тое й яна тут. Праўда, страшэннай неасьцярогай было зь Юркавага боку давярацца гэтаму, хоць сабе й свайму школьнаму сябру, але такому, хай Юрка прабачыць, дурню (апошняе Юрка моўчкі пацьвердзіў, целяпнуўшы галавой). Ейны праўдзівы муж — таксама тут, недалёка, працуе з «нашымі» ў лесе й таксама нядаўна з парашутам... А гэты так — часовая шырма. Як з мужа — зь яго невялікае што. Садзіць усе грошы на нейкі ідыёцкі вынахад — пэўна ж, хваліўся Юрку? І каб па ім — даўно трэ было б сям'і дацца з голаду. Загрувазьдзіў усю хату дзівацкімі сваймі прычындаламі, мусіла выкінуць іх у хлеўчык. Ды зь ім лёгка даць рады. А яна зараз можа скіраваць Юрку куды трэба. Не? Значыцца, ведае сам... Ён яшчэ пабудзе тут? Толькі ж — асьцярожнасьць, гарэлка — заўсёды благое апраўданьне. Ну, яна яшчэ, можа, наведаецца сюды... — і, загасіўшы аб стол недакурак, бо попелкі не было, жанчына адышла з усё тэю ж усьмешкаю й шастаньнем шоўку.
Ага, цяпер Юрку ўспомнілася. Гэта ці не яна прашастала каля яго там, на могілках, абудзіўшы з таго адраньцьвеньня? Уся ў чорным, але, гэта яна. Хто — яна?
У добра п'яной ужо галаве ўсё блыталася. Раптам выйшла нейк, што яна — гэта Вера, хоць на самай рэчы між іх ні ў чым не было ні макулінкі падабенства. Вера! «Пайшла па руках», з паліцыянтамі, і курыць, як прастыт... Не, але ж якая — яшчэ прыгажэйшая! І няхай бы была, хоць якая, абы была. А так — уся ў чорным... Усё чорнае зацягвае, засьцілае ўсё... нячорнае. Іў дыме чорнай цемры — вогнішча толькі, і Мечык, хлопчык Мечык...
Мечык — меч... Якая дурніна: Мечык — меч, — гэта ж усё— толькі гульня словаў. І толькі сьніцца, трызьніцца, ды сп'яну. Амеч у Юркавых руках — як зіхаціць! Не, гэта крыж, той учарайшы крыж зіхаціць, мяняецца. «Меч і крыж» — здаецца, кіно такое было калісьці...
Але ж, меч і крыж. І зь мячом, зь Мечыкам — гэта ж ён вырас у меч — зь мячом, на каго? На крыж? Не, накрыж... Накрыж яго перачыркнулі. Хто? «Нашыя», пэўна... «Працуе з «нашымі» ў лесе». Хто «нашыя»? «Юзікавы хлопцы»?
А сам Юзік — сам Іо-сіф Ві-са-ры-са... і ў мазгох не пракруціш, яшчэ як п'яны... Юрка ж бачыў яго самога, «вялікага правадыра», а тут ён — як маленькі: Юзік... Дый маленькіж— добра бачыў яго, як быў выпуск іхнае школы. Не, зусім не «вялікі», а малы, касалапы, і твар у восьпінах — адно малююць гэткім прыгажуном. Адно малююць, а так — усё няпраўда, усё ў іх няпраўда, ён ведае даўно... «Маняць, як малююць». І мана, няпраўда, што Сталін: сталь — вось на гэтым мячы. Дык зь ім — на яго, на іх, на «нашых»? А хто ж — «нашыя», дзе «нашыя», дзе «вашыя»? «Нашы вашых падвязуць»...
Як жа зіхаціць меч — аж глядзець баляць вочы... Прыплюшчыць вочы... Прыплюшчаным вокам — нехта глядзіць, пільна глядзіць. Гадэнка — ажыў і глядзіць? Не, гэта Мечык прапушчаў ад вогнішча прыплюшчаным вокам. І гэтая — у чорным — плюшчыла вочы, выглядала кагось у дыме. Вера? «І той пагляд»... Пагляд прыплюшчанага вока... Будзе гэтак глядзець цэлы век, і трэ будзе нешта рабіць, каб заплюшчыць яго, ці засыпаць— пяском. Не, завязаць — чорным, чорныя бываюць павязкі на воку. Уся ў чорным — і яна ад Юзіка, яны ўсе — чорныя, ад чорных, чорненькія — дробненькія Юзікі. Чорнае — агністым мячом — расьсячы! А вока ўсё роўна будзе прыплюшчанае век, з тым самым дакорам, вялікае вока, як у кіно, людзкое вока, як у казках... Казкі там, у лесе... «Пуга, торбачка, гразь па калены, адпачынак на балоце, ля вагню»...
Нехта моцна трос за плячо. Кнайпа пустая ўжо, толькі дым, і дым у галаве, у душы, халодны дым. Ага, трэба ўжо зачыняць? Плаціць? Калі ласка, калі ла-асачка, колькі хочаце, ня лічачы нават. А шапка, дзе шапка? Не было ж шапкі, праўда. Быў дзівацкі капялюш — Юшкаў, Качкаў, з загнутым пяром адзадзя. Дзе ж ён? І яго ўжо няма. А так бы ёмка цяпер зафутболіць у той вунь кут — капялюш. І Юшку — па капялюшку — заюшыць. Што, данёс? Качка — толькі гадкія «качкі» пушчаць. «Беларусь», «зь Беларусі», «для Беларусі». Для Веры. У што веры? Няма Веры, няма веры, а Беларусь ёсьць, ёсьць Мечык...
Што? Ужо, ужо...
Цяжкімі, неслухмянымі нагамі выбраўся Юрка з кнайпы. Нехта памагаў? Дурніна, с-сам.
Вясьняны цёплы брызок далікатна пырскаў на твар. А як жа цёмна, чорна-цёмна, ані ясачкі...
Перастаўляў ногі, кіруючыся наманы, праз тую чорную цемру — да нейкага вогнішча, хоць ніякага не было нідзе. Кіравала, усплыўшы, зноў тое: «Пуга, торбачка, гразь па калены, адпачынак на балоце, ля вагню»...
XIII
На Юрку яшчэ доўга чакалі на лётавішчы, хоць ужо ясна было: ня вернецца... Не вярнуўся ж і тамбоўскі герой Жарабцоў, і сябры зь ягонага зьвязу самі бачылі, як, загарэўшыся, кулём рынула далоў ягоная падстрэленая машына. Гэтак загінулі два найбольшыя рызыканты эскадрыльлі. Не далічыліся й яшчэ сяго-таго, двух не зьвярнулася з паветранага бою, да якога яны былі змушаныя ворагавымі зьнішчальнікамі, што перанялі іх па дарозе назад. Хоць, праўда, і згаджаліся ўсе, што налёты былі неспадзяванымі для ворага, і абарона ўсюды ўваходзіла ў справу не адразу, праспаўшы, але ўсё ж гэтая абарона была, і «пэўныя весткі», што яе быццам няма, толькі абуралі ўсіх.
На Юрку чакалі даўжэй за ўсіх, бо ніхто ня бачыў ягонае катастрофы. Праўда, Віктар ужо пад канец чуў страшэнныя выбухі, гул ад якіх проста зьліваўся — можа, Юрка «сеў на свае»? Але гэта як бы было зусім не ў ягоным баку... Валік здагадваўся добра аб сапраўднай прычыне чутага Віктарам ды, пэўна ж, маўчаў...
Усё ж адправу па ахвярах дзеля пэўнасьці пастанавілі зрабіць па сьвяце — мо' яшчэ й вернецца хто пехатой на самалёце, як любіў казаць — нябожчык? — Юрка.
Настрой у бальшыні «сакалоў» ад усяго гэтага быў ня вельмі каб «сакаліны». Толькі якраз першы зьвяз, Юркавы сябры, дармо што й безь яго, а пачувалі сябе няблага. Віктар, бядуючы дзеля прыліку па такой цяжкой для зьвязу страце, як бясстрашны, запраўдны пілёт (цяпер ужо, а раней — рызыкант, нават хуліган) Юрка, душою быў у падвойным задавальненьні: Юрка скруціўся яшчэ баржджэй і раней, як ён спадзяваўся. Адзін ужо напэўна саступіў зь ягонае дарогі. Але й гэты другі нейкі падазрона спакойны, усьміхаецца нейкай летуценнай, нябёснай усьмешкай, як сьвяты. Ці ня Веру пабачыў мо' з высакосьці? Не, мусіць, проста рады, што абмінуў шчасьліва «знаёмы дом»— гэтак зрабіў, як меркаваў наперад Віктар. Але як канкрэтна (Віктар дужа любіў гэтае слова, як любяць яго ўсе тыя, што сапраўды «канкрэтна» ні гаварыць, ні рабіць ня звыклі)? Ня можа быць, каб выйшаў сухім з вады. Гэны гук — якраз у ягоным баку, не, гэта ня Юрка, а мусіць, што гэты «аблягчыў ся». Трэ будзе, канечна трэба «прамацаць».
Валік і праўда быў у спакойным, бадай радасным нават настроі. Пэўна, шкада было Юркі й нават Жарабцова, але затое была поўная — мо' эгаістычная? — задаволенасьць сабой, што сам выйшаў чыстым і перад «каханым горадам», і перад Ёю. Ці адчувала хоць яна тады, што ён тут, зусім блізка быў, думаў аб ёй і зрабіў усё, каб абмінула яе тая навала?.. І яшчэ крыху нядобра — трэба хавацца з гэтым усім, як злодзею. І што Віктар чуў, пэўна ж, як ён «згружаў» у балота, хоць і ня ведае праўды,— таксама не зусім добра... Але ўсё гэта дармо, спачатку толькі трэ будзе крыху патрымацца. Галоўнае — каб не чырванець, гэтым можна выдаць сябе, хоць і тое, зрэшты, праўда, — усе прывыклі, што ён чырванее заўсёды. А там абляжацца ўсё, забудзецца, і будзе ўсё добра. Гэта ж не з благой, злой справай хавацца трэба, а з добрай якраз, — толькі ў іх заўсёды добрае перакручваецца благім і злачынным, і наадварот...
Начны халадок крыху праймаў на лётавішчы, але й гэта нейк прыемна вязалася з тым, што пачуў і адчуў там:
Мае босенькія ножкі,Сьцюдзёна стаяць...
І да Віктара нат не было цяпер жалю, як перад стартам. Можа, нават і лепш, што ён Валіку тую сьвіньню падлажыў. Будзь жа ў тым раёне які Юрка — мала чаго нарабіць мог із сваім дурным рызыканцтвам — вось жа няма й дагэтуль. І калі Віктар запрапанаваў пачакаць яшчэ крыху ў чырвоным кутку, у будынку дзяжуркі, бо на дварэ ўжо крыху зябка, — Валік ахвоча згадзіўся, не падазраючы нічога благога й не спадзяваючыся цяпер новае сьвіньні ад Віктара.
— Так вось і няма нашага Юрачкі, нашага Галушачкі, — пачаў ізноў бедаваць Віктар, але выходзіла гэта ў яго так штучна, так драўляна й прыкра-штучна, асабліва ў гэтых зьмяншаль на-ласкальных, што Валіка ўсяго аж пакарэжыла неяк. — Ды мне ўсё здаецца — завітае яшчэ вось-вось сакалок, — хлусіў Віктар далей, будучы сам у душы цьвёрда пэўным у зусім адваротным, прынамсі, хочучы быць пэўным.
— Баюся, што ўжо не, такі рызыкант, — пэўна, загінуў...
— Бадай, маеш рацыю што да рызыканцтва. Зусім што іншае тут — чыстая работа! — пачынаў адразу сваім заўсёдным самасуйскім звычаем хваліць сам сябе Віктар. — Штаб — нашая школа — адразу, не здрыгануўшыся, трапнымі лучаньнямі — да ўсіх чартоў сабачых! Чыгуначнае дэпо — хто зраўнаваў? Больніца — паводле вестак, зь іхнымі раненымі — уся, як сьвечка!
«Паводле вестак» — «пэўныя весткі», — падумаў Валік і жахнуўся: раненыя як раненыя, але ж у гэтай больніцы за старажыху была й тут жа жыла Віктарава маці... Вось дзе сапраўдная «бальшавіцкая бязжаласнасьць», бязьлітасная драўлянасьць — ня дзіва, што й Валіка туды, дзе бацькі, пасылаў — якая тут сьвіньня...
— А як нашыя ўдачы, Валечка? — цягнуў далей, відаць, аж надта гэтым разам задаволены сабой Віктар, у знак асаблівай пяшчоты ці што, паклаўшы руку Валіку на калена. — Праўда, у цябе не было паважных аб'ектаў... Вось ты зразу скуксіўся быў на мяне, кусьліва дзякаваў «за давер». А падумай цяпер сам — не даваць жа было мне гэтаму, кажаш сам, рызыканту Юрку, і ня браць сабе — бачыш, які я... («драўляны», — падумаў ізноў Валік), — нічога не пашкадаваў... і я, праўда, знарок, сьведама даручыў табе той раён, дзе нашая Вера, — ён прыціснуў на слове «нашая», і Валіку гэта здалося асабліва прыкрым, як гук ад жалеза па шкле, — ведаючы, што ты будзеш шанаваць, як вока... Я нат сказаў гэта Юрку — можаш спытацца ў яго, калі вернецца, можа. Так што й быў давер, без усякае гэтае твае гіроніі, найбольшы давер. Ну, а што й бацькі твае ў гэтым самым раёне — гэта ўжо трудна... Пэўна ж, добра й з гэтым абышлося?
— Ня ведаю, як там... — выкруціўся Валік, пачуваючы, што ўжо чырванее пад аляістым, ды ўсё ж мёртва-драўляным паглядам круглых Віктаравых вачэй.
— Ну, што там — «ня ведаю»! Папраўдзе кажучы, каб я быў на тваім месцы... Аб'ектаў жа там не было, значыцца, задача адна: дэманстрацыя магутнасьці, моцы. І калі, адлятаючы ўжо, я пачуў той гук — а быў ён якраз з твайго, з твайго, — падчыркнуў ён аж двойчы, — боку, і я ня мог яшчэ аніяк гадаць, што мо' гэта гіне бедны наш Юрачка (шчасьце, каб гэта было ня так) — дык тут жа падумаў: гэта, мусіць, маніфэстуе наша Валя, і няблага маніфэстуе... Дык як?
— Так... — ціха, неазначана яшчэ, але разам з тым неяк прыбіта адказаў Валік, выразна пачуўшы сябе ўжо злоўленым. Ён ня мог больш адарвацца ад гэтых, як пугачовых нейкіх, вачэй— не схавацца ад іх, усё бачаць, як пачулі й гэтыя гадкія, адторклыя вушы той гук...
— У руіны пакідаў, ці ў рэчку, ці так? — не даючы адхланьня, біў далей у тую самую кропку і ўжо дабіваў, здаецца, Віктар...
— Так... — ізноў гэтаксама ды яшчэ цішэй азваўся Валік, адчуваючы, як сапраўды нейк пачынае таяць, бы тая самая сьнягурка. Хоць ізноў маўчалі крыху, але добра ведаў ужо Валік — ня зьвернуць кірунку гаворкі гэтыя моўчкі, трэ будзе нешта сказаць, і мусіць...
— Куды? — раптам грозна крыкнуў, моцна стукнуўшы кулаком па стале, Віктар. Аляістасьць зьнікла ў момант з вачэй, засталася зноў адна драўлянасьць, мёртвая ўжо зусім і бязжаласная, «па-бальшавіцку» бязжаласная. І Віктар вельмі добра разьлічыў гэты свой рэзкі зварот у гаворцы, ад якога іншы хто, вытрыманы ці спрактыкаваны «злачынец», лёгка мог бы перайсьці якраз у контратаку, ув абурэньне. Іншы хто, але толькі ня Валік, у якога адразу ціха, быццам само, як выпала:
— У балота...
— Усе?
— Усе...
Ізноў змоўклі, і цяпер ужо маўчалі даўжэй. Віктар мусіў перажыць, не паказваючы, радасьць ад гэтае свае, і другое, і падвойнае зноў удачы: і так лёгка зыходзіў з дарогі другі — зусім, зусім бадай так, як было спадзявана (Віктар нават падумаў: уплянавана), і так лёгка, яшчэ лягчэй выкрыць яго ўдалося. І яму можна, нат трэба даць пярэдых — усёдна, дзе дзенецца цяпер?
— Так, — абарвала нарэшце маўчанку, ды ўжо ня Валікава ціхое-неазначанае, а станоўка мёртвае Віктарава «так», як кропка, як пункт над усім. — Спадзяюся, што заўтра прачытаю аб гэтым усім падрабязна ўв адмысловым дакладзе, таварыш Сьнягурскі, — якія матывы й гэтак далей...
Валік маўчаў. Гэны рэзкі зварот, на які так папаўся адразу, гэты тон і «таварыш Сьнягурскі» — гаварылі ўсё. І як подла падвёў! А ён баяўся толькі, каб не пачырванець, а на большае й ня ўздумаў — такі вось спрытны, спрактыкаваны круцель... Не, не яму было спадзявацца на свае сілы ў такой гульні, не яму... Ды што? Усёдна — як іначай было? Толькі дарма сам ашукваў сябе тым спакоем... Хоць і тут — ці шкадаваць? Нечага, меней сябе пагрыз, а крыху адпачыў...
— І Вы ж (так, і «Вы» цяпер на месцы зусім, як і «таварыш Сьнягурскі»), і Вы, — цягнуў Віктар, не дачакаўшыся адказу,— добра ўсьведамлялі сабе й павінны ўсьведамляць цяпер, што так груба «выкарысталі», груба, супрацьзаконна права «аблягчэньня» ў крытычным выпадку, калі такога выпадку зусім не было. І да чаго можа павесьці гэткае «выкананьне заданьня», такая інтэлігенцкая маладушнасьць, такая...
Што? Валік яшчэ не зразумеў, хоць увесь ход быў такі лягічны. Няўжо, хіба — яшчэ большая подласьць?
— Ты ж сам, Віктар, кагадзе казаў, што каб быў на маім месцы... абы — дэманстрацыя... — нек ні то просячы, ні то спадзеючыся яшчэ, што ня так зразумеў, што жарт можа ўсё, што ня будзе ж так подла падводзіць — прыкра жаласьліва аж для самога сябе, як ня выенчыў Валік.
— Так, казаў «каб» і казаў «на тваім», але ж сам — сам што зрабіў, бяз «каб», на сваім месцы — ці не расказваў табе перад гэтым? Нішто сабе «дэманстрацыя» — груз бомбаў, дэфіцытны, каштоўны матар'ял, сьмерць сотняў ворагаў, народныя, працоўныя грошы — у балота? — аж да патасу пачаў ужо ўзносіцца Віктар.
«Падлюга» — раптам устаўшы, хацеў крыкнуць яму, ды ня мог ад раптоўнае навалы агіды Валік. І адразу ж астыг: на сябе, на сябе толькі трэ абурацца было, як мог думаць іначай, нават нейкія добрыя намеры ў «сьмердзюху» гэтым дапушчаць. Не, вон адсюль, на чыстае паветра — баржджэй!
— Справа паважная, — пераходзячы тым часам ізноў на разважна-навучальны тон, цягнуў Віктар, — вельмі, вельмі паважная, але пры шчырым тваім прызнаньні, хоць і ведаеш сам абставіны часу, — можа й возьмецца што на ўвагу... Хочаш ужо йсьці?
З радыёдзяжуркі раптам прыўсчыніліся дзьверы.
— Слухайце, хлопцы, улучаю! — вясёла чамусьці гукнуў дзяжурны радысты, разанец Бліноў, якога Юрка перайменаваў быў у «Бліндаж», бо бліны, казаў, цяперашнім ваенным часам— страва не сэзонная.
Віктар кінуўся да радыёрэпрадуктара, які стаяў на століку ў кутку, і пачаў услухоўвацца. О, як прагавіта ўчуваюцца ўва ўсё і як востра чуюць зусюль гэтыя подлыя, адторклыя вушы!
— ...на ворагавыя аэрадромы, чыгуначныя вузлы, зграмаджаньні войскаў і ваенных матар'ялаў. Напярэдадні сьвята працоўных яшчэ раз прадэманстраваная была баёвая магутнасьць сталінскай авіяцыі. Усе машыны зьвярнуліся на свае базы...
— Гэта — пра нас, — самаздаволена ўсьміхаючыся, сказаў Віктар.
— Пра нас? — адарваны ад свае бяды больш Віктаравай заўвагай, як самым радыёпаведамленьнем, зьдзіўлена перапытаў Валік. — Як жа гэта — усе зьвярнуліся? А Юрка, Жарабцоў? А якія аэрадромы, вузлы, зграмаджаньні? Больніца, найвышэй — штаб...
— І балота? — прыкусьліва закончыў Віктар. — Бясспрэчна, пра нас. Ня ўсё тое кажацца, што робіцца, і ня ўсё тое робіцца, што кажацца...
— Гэта ж хлусьня, Віктар, ашуканства!
— Не хлусьня, а палітыка. І правільная палітыка, разьлічаная на карысьць нашага народу, а можа й на сусьветную грамадзкую думку, на думку нашых хаўрусьнікаў. Хлусьня, ашуканства было б сказаць гэтак у справаздачы свайму камандвань ню, зрабіўшы аэрадром з балота... Ашуканства для бальшавіка ёсьць адно тады, калі спрабуюць ашукваць ягоную партыю і ўрад — бессаромна, не зьміргнуўшы нат, бо, зрэшты, наагул, здаецца, ня ўмеў зусім моргаць, — спакойна выбіваў словы Віктар.
Так, няма больш чаго рабіць, гаварыць, толькі адно — на паветра!
— Бывай!
— Ідзеш? Дык — да заўтра.
Як агідная, гадкая ўдвая-ўтрая гэтая склізкая рука, незгіналь ная дошчачка і нават гэтае «заўтра», якое Віктар заўсёды стараўся пераламаць на перадавое «зафтра», бо за ягонае занадта выразнае кароткае «ў» расейцы дражнілі. Але ці ад неэлястыч насьці органаў вымовы, ці ад залішняга стараньня выходзіў у яго пасярод слова такі прыкры гук — нейкі ні то порскат, ні то рохкат...
— Пайду й я, не дачакацца-ткі, мусіць, праўда. Хадзем, хіба, за адным скрыпам.
Яшчэ раз — дошчачка, яшчэ раз — порскат «зафтра» — гадкае таўро, якім пакарала хіба Бацькаўшчына свайго вырадка, адшчапенца... Мэханічна адбіваючы крок, сягаў Валік у сваю палатку. Раптам недалёка шпокнула ў неба ракета, зырка асьвятляючы ўсё на момант. І, здаецца, такім жа зыркім, бязьлітас на-зыркім сьвятлом праясьніліся адразу й думкі. Ці ёсьць ужо для яго, Валіка, сэнс у якім-небудзь «заўтра»? «Можа», «можа»— падчыркнуў і гэты правакатар аж двойчы, а калі ня «можа», а «напэўна» — адно, і такое яснае, гулкае, як гэтая во ракета: расстрэл... А пакуль да яго — допыты, «шчырыя прызнаньні», «самавыкрываньні» й «самабічаваньні», «адмежаваньні», нудныя павучаньні... І гэта ўсё пачнецца ўжо заўтра — «зафтра»...
Дык — ці варта?... Ці ня лепш самому, выперадзіўшы іх...
А Вера? Толькі ж — Вера, не, лепш — вера, што пабачыць Яе хоць некалі, магла б утрымаць пры жыцьці... Але ж, каб верыць гэтак, трэба ўзьверыцца перш, што можна будзе неяк, дзівам нейкім, такі канец абмінуць. Не, не абмінуць яго ніяк, бо — канец жа, пусты канец, і гэты ж падлей ужо зробіць усё, каб ніякае «можа» ня вываражыла надвая...
А — «каханы горад»? — «Можа спаць спакойна»... Можа, ізноў — «можа»...
Спакойна спаў у палатцы, салодка хроп ужо Ахмет. Слаўны хлопец... А можа — «можа»! Можа зь Віктаравае сакрэтнай падвучкі раду такую добрую Валіку падаткнуў? «Слаўны хлопец» — ці ж не здаваўся ўжо такім сяньня й Віктар, як алеем увесь сплываў, і пра «давер», а не агідны вералом падумалася й самому...
Калі ж не, калі сапраўды «слаўны хлопец» — дык і перад ім, перад Ахметам, расчыніцца заўтра тое ж «можа» — «можа»... Чаму не перасьцярог начальніка, не спыніў, урэшце — не данёс адразу? Суўдзельнік...
...Дзірачка ад кулі ў палатне палаткі — маленькае вакенца ў неба... Юрка... Дзе Юрка, што Юрка... Вакенца ў неба... Неба... Вера ў неба... Вера...
Так, «вакенца ў неба» — ізноў падказвае такі просты шлях. Шлях разьвітаньня зь зямлёй, паратунку ад нудна-пакутнага «зафтра»... Шлях ад Веры ці — да Веры? Шлях веры...
Так, наважана.
І ўжо цьвёрдая, наважаная, як ніколі, як не свая — бязвольная рука. «Ты тчэш, бязвольная рука». Адкуль гэта? Ці ня ўсё роўна цяпер...
Рука — у сэрца. Дзе яно, сэрца? Гулка калоціць б'е нешта ў грудзёх, як не рассадзіць іх, запаўняе біцьцём сваім грудзі ўсе, не пазнаць, не знайсьці яго, дзе яно, што павінна быць — маленькі, трапяткі камячок-сэрца, што павінна зараз — сьціхнуць навекі.
Грудзі поўныя сэрцам, жывым яшчэ, несьціханым...
Ды не здрыгнулася рука — першы й апошні раз у жыцьці, бязвольная рука, хоць стрэл кіравала проста ў сэрца, сабе самому ў сэрца, дзе й цяпер яшчэ — і ўжо толькі там — поўна было ўсё аднэй Верай...
Віктар прыбег адразу, яшчэ добра ня ўцяміўшы, чаго хоча запыханы Ахмет. Так, усё як найлепш, ізноў больш як спадзявана. Насьмерць? Усё роўна... Трохі толькі крывёю запырсканы партрэт, зь яе партрэт — як жывая — сам, мусіць, маляваў, а не хваліўся ж, не паказваў ніколі й нікому. Цяпер гэта — ягоная, Віктарава собскасьць. Цяпер — толькі гэта, а пасьля — пасьля і жывая зусім сама.
Што — не насьмерць? Усё роўна, усё роўна... Ахмет — па лекара... Ды дармо, усё роўна, усё роўна. Каб сабе і выжыў нават — толькі адцяжачка, адтэрмінаваньне пэўнага, наканавана га, і нат — самым...
Але ж двух, можна лічыць, усё роўна як саступілі. Застаецца адзін, ён — Віктар — «пераможац». Яму — перамога й слава, слава й перамога, gloria-victoria.
Яму, толькі яму аднаму ўсьміхнецца знаёмы дом, зялёны сад і той пагляд...