Каханы горад

Зборнік эміграцыйнае ваеннае прозы

---

Яно - Частка першая

Ягоная сяліба была крыху далекавата ад вёскі. Дзед Цярэм апрануў вышытую кашулю і падперазаў па ёй белы ўтканы чырвонымі лукаткамі пояс, а тады, узяўшы чачотавы кіёк з качарэжніку, выйшаў на двор. Старажытны зык завесаў у дзьвярох сенцаў каротка хліпнуў на прасьцягу сялібы. На прывязі просьбна заскуголіў калматы сабака-вадаплаў. Цярэм не адразу адвязаў яго: узіраўся праз знаёмыя прагаліны соснаў на дарогу зь Менску. У прагалінах дрэў заўсёды быў відзён далекаваты пачатак дарогі ад ускрайку сталіцы.

Восеньскай парой, у сонечныя дні, Цярэм любіў назіраць за гэтым ушчалопкам дарогі. Яна прасьціналася па роўнадзі ўзгорку і аб'яўляла, быццам на далоні, кожны рух цялегі, аўтамашыны і чалавека. Восеняй якраз найпрыгажэй атаяўляўся жывы малюнак паміж рамамі з калыхлівых хвояў, што ахвотна ды ўзьніміста, у шыраце свайго росту пакратваліся пад подзьмухам рэдкага, сьцюдзенаватага ветру.

У канцох дзён верасьня ўздоўж дарогі на вельмі разьбежыстым поплаве дымілася туманістая куравень. Ейную цьвялістасьць не высушваў і не разьдзьмухваў восеньскі сухавей, наадварот, апоўдзені яна да зоркіх Цярэмавых вачэй даносіла зіхаценьне павуцінак, а заходам сонца разлогі паплавоў наўпрасткі пад ускраіны Менску залаціліся. У гэткую пару Цярэм жыў сумнай уявай незразумелага жыцьця. Старыя, але яшчэ здаровыя грудзі захопна ўдыхвалі паветра, памагалі сэрцу ўзьнімаць ды апускаць палову цела. Тую палову, якая да самай сьмерці адданая хваляваньню, нянавісьці, любові і спакою, тую, усяляк асягнутую суладзь шорханьня чалавека ў жыцьці.

Чалавечымі вачмі дзед Цярэм глядзеў на заўсёднае і ўторнае, і яно аддавалася яму толькі выпадкам падасьпеласьці здары. Бо прынукваць сябе знайсьці прыгожыя часіны выключна дзеля чароўнасьці не жадаў. Ён ведаў, што калі прыйдуць гэтыя часіны, і ён апынецца перад імі няўхільна і пажадана, будзе іх любіць, дасягаць, прынамсі, як назіраньне прасьцінку дарогі ў сонечныя дні восеняй. А сумныя ўявы незразумелага жыцьця дзед Цярэм усяляў у думкі адно для прыемнасьці перабраць гады свайго жыцьця, і яно зрабілася ягоным прызвычаем. Бадай, як у кожнага, у яго была глухая скрабіна асталапеньня, ды ён, што не бывае ў кожным, разумеў яе ўсякую пагожасьць — стомны ад яе апыноўваўся з аголенай душой. Але ўсё-такі жадаў і глядзеў на гэтую цьмяна асьвечаную сьцяжыну душы, як на прыгажосьць пасьля выйсьця з падзямельляў, і як на быццам упершыню, незнарокам спатканую ў часе блуканьня…

У зіхаценьні сонечным, на імжыстай істужцы дарогі паказалася зь невялікай будкай брычка. Цярэм зірнуў на яе. Борзда падышоў да сабакі, паказытаў яго каля вушэй, адвязаў з прывязі.

— Хадзем, пара ўжо… хлеб аддадзім, — гаварыў Цярэм сабаку. І ён маўляў разумеў гаспадарову гутарку, падскокваў радасна, зусім нязлоўна, хваціста спраўляўся ў падскоку аблізваць Цярэмаву бараду і шчокі. Вочы сабакі пранырыста адгадвалі Цярэмаў наўмер.

— Утаймуйся, стары звадыяш! Не стамляй мяне! — папрасіў Цярэм і пакрочыў хутчэй да селавога пляцу.

Сабака супакоіўся, марудным бегам раўняўся з хадой Цярэма. За гусьцінёй хвояў яшчэ не віднеліся стрэхі сяла, але ў моўкнасьць сьценяў хвой, і на жвірыстую, зьежджаную калёсамі дарогу, па якой сяляне езьдзілі да лесу, і на ўтаптаную ім жа, Цярэмам, за колькі дзясяткаў год на ўзбочыне сьцяжынку даносіліся ўскрыкі дзяцей і глухі сьмех дарослых. Сяльчане ўжо даўно сабраліся на сьцяж каля старой сьвятыні. Сьвятыні там не было, але памяць пра сьвятое месца казаў дубовы пачарнелы крыж… Маладзейшыя апранутыя ледзь-ледзь па-сьвяточ наму, а старэйшыя жанкі й мужчыны зышліся ў звычайным будным апраньні. Яны, усе апаленыя летнім сонцам, жартавалі паміж сабой, расказвалі што-небудзь якраз адпаведнае да выпадку дня. Сонца над імі яшчэ заставалася ў сваёй здаровай прамяністасьці й цеплыні. Дзяўчаты, як быццам «пошчак гэтых прамянёў», бесклапотна адклікаліся кожнаму хлапцу. Яны, маладыя, не разумелі добра, дзеля чаго іх неспакмечана стрымоўваюць у гурме пажылыя аднасяльчане. Калі б усё задуманае зьявілася ў іхных галовах, яны б, напэўна, не зрабілі гэтага, а калі б і зрабілі, дык сонечная пусьціня нябёсаў і сам сьцяж, дзе яны стаяць, папаўзьлі б, зьліліся б у адну песьню сэрцаў, выкрутлівых знакаў на зямлі ад абцасаў ці нават ад босых пяткаў — ускіпела б яно цепрасьцяй танцу.

Дзед Цярэм выйшаў зь ляснога прамежку і яшчэ раз, уторна, зірнуў на дарогу. Кагадзе на палове адлегласьці шляху да сяла ён добра бачыў брычку і вазара з круціста падціснутымі пад сябе нагамі. Белы і чорны коні імкнулі ў суладнай наўзавадзе. Бялясты пыл расьсьцілаўся за брычкай, як скамечаная ветрам хмара перад навальніцай, і ў чыстай бяздоннасьці небасхілу, здаецца, рос рухлівай жменяй імкненьня, падтакваў існаваньню ўшчалопку адносінаў да тых, хто сабраўся на пляцы селавым і чакаў іх на спатканьне.

Дзед Цярэм прыплюснуў вочы, але яснае надвор'е не выдала затуленых у брычцы. Адзадзя вазара вісела рудаватая коўдра і завешвала ўваход да сярэдзіны.

— Пачакай, Мурза, хай едуць, — папярэдзіў ён сабаку і сеў на абочыне дарогі. Мурза расьцягнуўся каля ягоных ног і пазіраў убок грукату брычкі.

— Мы потым падыдзем, калі пачнецца, — зноў зьвярнуўся Цярэм да сабакі й пагладзіў яго каля вушэй.

Неўзабаве аблепленая, чорная ад усялячыны, зь няроўнымі калёсамі праімкнула наводдалі брычка. Цярэм памалу з сабакам пайшоў усьлед ёй. На вярбінах і таполях паўзбоч вуліцы несуцішна крычэлі шпакі перад адлётам у вырай, і званіста вуркалі індыкі на дзядзінцах.

Цярэм незнарокам падумаў пра гэтае вольнае жыцьцё істоты. Думкі гаратліва круціліся ў галаве без тлумачэньня, запальвалі ягоную самалюбасьць.

Ён прыпыніўся на першых кроках прыціхлага сьцяжу. Бы зь цікавасьці, глянуў на постаці гасьцей, што некалькі часінаў даўчасу прыехалі і вылезьлі з брычкі. Іх было трое… Цярэм не пайшоў да астатніх. Думка, што была зь ім неразлучна ад пачатку вайны, падмовіла не далучацца да аднасяльчанаў. І ён, не ўважаючы на завіхныя маханьні рук сялян із скрайку гурмы, пайшоў адтуль…

На сьцяжы, пасьля спатканьня былога палкоўніка з хлебам і соляй і калі мінула ўрэплівае напружаньне гасьціннасьці ды цікавага агляданьня іх, сяльчане заварушыліся. Наступнай чарадоўкай пашаноты была прамова старшыні мясцовае воласьці. Старшыня ў прывітаньні пажадаў адчуць шчасьлівае будучае. Саракапяцігадовы палкоўнік падзякаваў сяльчанам трыма разьдзеленымі словамі звычайнай падзякі: «Шчыра… дзякую… вам».

Ціскануў руку старшыні воласьці й палез ізноў да залапленай, вельмі апраўдна збудаванай будкі на брычцы. На ім была паўвайсковая вопратка на польскі лад. І калі б ён гутарыў нядобра па-беларуску, яго, напэўна, б залічылі да палякаў, хоць гэтакі намер у некаторых ужо зьяўляўся і моўк у скабках грудзей.

Палкоўнікавае захаваньне было асаблівае — збытліва выхаванае. Вочы стрыгалі празорыста па кожным, і ў іх сьвяцілася дацятлівасьць: што яно значыць? Гэтыя дзьве павярхоўныя якасьці не выдавалі й не акурацілі яго перад панурым позіркам сялян. Але палкоўнік найбольш губляў норму суладнасьці ў хадзе: ступаў, бадай, балючымі ранамі на ступнях — мэханічна -цудоўна не дазваляў злавіць адным зіркам ягоны поступ. Ён бы палохаўся стаць на зямлю цьвярдзістай хадзьбой, усё неяк вывертліва даторкваўся яе, як на сталёвых спругах.

А дзьвюх жанчынаў, што разам зь ім прыехалі, сяльчане прылучылі за ягоных дачок. Адна была высокая, поўная і на схоп вока каля дваццаці двух год. Яе сьціснутыя вусны чамусьці пазнаваліся азначэньнем знаходжаньня ў сэрцы моўкнай пакуты, і не перажытай, а нясёнай далей у посапе дзён. Не было і ятранасьці ў яе вялікіх вачох — яны, мабыць, зжыліся з часам, пакідаючы толькі процьвень сіне-азяровых зрэнак. Другая была, як называюць у Беларусі, дзяўчаро і адно ведала насуплена, безраздумна пазіраць на ўсіх і на ўсё аднолькава.

Жанчыны таксама ўлезьлі да будкі. Яны адзначыліся, як і палкоўнік, сьціпласьцяй, адмовілі старшыні воласьці падсадзіць іх на брычку. Вазар асьцярожна сеў на сваё мізэрнае, бы гняздо, месца, стрымна прытрымаў ногі, што ледзь не ўпіраліся хвастоў коняў, сьцебануў паўразмашыста па самых іхных сярэдзінах, паехаў паўз расступіўшыхся сялян і, як толькі абмінуў натоўп, зноў падагнуў пад сябе стомленыя ад напругі ногі, яшчэ раз ямчэй размахнуўся пугай, папрастаў коней прысадай на другі канец сяла да сялібы сярод старых ліпаў. Дарогу туды ён не забыўся, ведаў яе даўно. Ён вяртаўся туды, бы да свайго роднага кутка.

Цярэм чуўся задаволеным. Ён вельмі часта падчас бяды й суму любіў выказацца свайму махнатаму сябру Мурзу, і той тады пад гуд Цярэмавых слоў драмаў каля ягоных ног. Але зімою Цярэм ня гутарыў з сабакам, запальваў агонь на каптурку, садзіўся на ўслоне і перачытваў старыя нямецкія выданьні па прыродазнаўстве, выпадкам чытаў балонкі й з францускіх выданьняў па мэтэаралёгіі, аднак, паколькі францускую мову ведаў горай, дык уся намога правесьці свае вячоркі лажылася на зьмест беларускіх і расейскіх кніжак. Усялякія здабыткі веды, укладзеныя ў гэтыя выданьні, былі тысячу разоў знаёмыя дзеду, але яму хацелася перачытваць іх зноў, як толькі ахінала ненадзвычайная часіна — часіна ўражаньня сьмерці. І яны дапамагалі яму вызваліцца ад надаедлівай загадкі адыходу чалавека ў іншы сьвет.

— Я стары ўжо, — чутна адчыняў ён таемнасьць свайго сэрца Мурзу і клаў кніжку на паліцу. Сабака лагодна віляў хвастом і, не падымаючы галавы з-паміж лап, абводзіў кароткім зіркам Цярэма. І, дазваляючы агню на каптурку пагаснуць самому, ішлі абое спаць: адзін на ляжанку, а другі пад стол. Узімку дзед не пакідаў Мурзу на дварэ.

— Красьці ў нас няма чаго. Будзем спаць і сьніць рай, — жартаваў Цярэм, і ў хаце хутка рабілася стульна, гострая да неспакою зацягвалася ціхінь.

Вяртаючыся дахаты зь селавога пляцу, Цярэму ўспомніўся зімовы вечар перад Калядамі, не ў сваёй хаце, а ў старшыні саўгасу. Успомніліся ўсе рухі й стравы і нават спрэчка з Міхасём і старшынём пра цярпеньні жывёлаў ды чалавека. Упершыню за ўвесь час жыцьця дарослага чалавека сьціснуў плачна вусны, сьлёзы сплылі нястрымна.

— Мой родны любы Міхась!.. Хоць бы раз яшчэ ўбачыцца перад сьмерцяй… Памру, Мурза… штосьці часьцей мроіцца пра сьмерць… а Міхася няма. Хто пахавае, мой ты безьязыкі, а?..

Цярэм завярнуўся і ўзьлескам пайшоў да прагаліны, празь якую да расстаньня зь Міхасём любіў пазіраць на дарогу зь Менску. Сеў там на пень. Вельмі прынукна азіраў дарогу. Ейны прасьцяг не парушаў аніхто вандроўны. Цярэм жадаў цярпець ейную паражнечу. Яму было прыемна-стомна глядзець на выпадковыя ўзьлёты пылу ад подзьмуху мацнейшага ветру.

— Бадай, вянчаецца ім, — прагаманіў ён навакольнай моўкнасьці сваю турботу, а тады, не азіраючыся больш на дарогу, устаў з пня, накіраваўся да сваёй палоскі, пасеянай палеткам ячменю і некалькімі даўгімі барознамі бульбы. У канцы палоскі, пазірней да хаты, ён паставіў тры калоды дзікіх пчол, што прывёз зь лесу. Пчолы перад надыходам ночы ў густой мітусьні лёталі блізка каля дуплістых каранёў. Цярэм паслухаў іхнае жудзеньне, якое нават з адлегласьці чыста далятала да ягоных вушэй. Зь цяжкім прадчуваньнем чагосьці, быццам благога, ён хацеў стаяць тут, недалёка ад іх, і ўтаймоўвацца сваім шорахным пачуцьцём. Яно ніколі не прыходзіла яму раней, але кадзе сьціскала яго, як мора скалыненьні собскіх хваляў. Сонца, параўняўшыся зь небакраем, і закрэпшыя ад падкапцелай сінявы некалькі хмурынак рабілі зь дзедавай паляны, абкружанай лесам, уяву казкавай калыскі. Ад уражаньня Цярэм расставіў ногі, усклікнуў:

— Калыхніся! Калыхніся, мая калыска!

Мурза насьцярожліва загаўкаў у бок сялібы.

— Сьціхні…

Мурза, наадварот, не перастаў, а, гаўкаючы, пабег наўпрасткі да хаты, але Цярэм крыкнуў на яго, прымусіў вярнуцца.

— Напэўна, дакарыць прыйшлі… Знайшлі пругло, бессаромныя. Хлеб і соль зарабляюць, а ня доруць…

Цярэм не пабарзьдзіў дахаты. У ім у той вечар, і толькі ў той адзіна-адзіны, жыла абыякавасьць. Яна, прынукная і неспадзеўная, блыталася ў чымсьці зусім апрычоным ад усяго мінулага.

Мурза зноў загаўкаў. Цярэм усьміхнуўся яму… Няведамка, ускалыхнуўшыся ўсёй постацяй, зірнуў на медзяністую бляскату хмурынак у сьцюдзёным спакоі неба.

— Чаго азіраесься, мой дарагі?

— Міха-а-ась!

І на часіну яны абое замоўклі. Без аднаго шораху стаялі адзін перад другім. Ахамянуўся Цярэм і, падганяны ўсё тым надумленым намерам, падышоў да Міхася. Яны абое заплакалі, доўга не разыходзіліся з абдымак спатканьня.

Упобач селі на ганку.

— Жывем яшчэ — мацуемся, — загаварыў Міхась і шчасьлівымі, іскрыстымі ад сьлёз вачыма агледзеў Цярэма.

— Змарнеў, Міхаська. Твар зрабіўся як васковы і бы макам пасыпаны… Барада адрасла, як у мяне…

Цярэм дрыготнай рукой пахлопаў па Міхасёвым усплеччы й да канца гутаркі трымаў яе на тым самым месцы, увесь час перабіраючы пальцамі жорсткую тканіну бруднага шыняля з адпоранымі прышыўкамі вайсковага лекара.

— Цяпер буду клікаць цябе сынам… толькі сынам.

— Дзякую, мой заўсёды родны, — радасна адказаў Міхась.

— Кадзе што каля таго пня быў. Я абкарыў яго, і ён асмалелы сядзіць, не гніе. Але навошта ўторваць вядомае, усёдна ня будзем ведаць, хто бацькі твае…

Цярэм шчыльней прысунуўся да Міхася.

— Мой родны Міхась, каб ты не вярнуўся гэтак зналуску, мабыць, болей я ня жыў бы. Я зрабіўся, Міхась, дзіваком. Плаклівай жанчынай зрабіўся…

Цярэмаў твар ахваціўся застыглымі маршчакамі й блядым колерам.

— Міхась, я сяньня гадзін колькі даўчасу жыў думкай самагубца… самай сапраўднай, а ня ўяўнай.

Прымоўк, як быццам яго душыла задуха. Міхась карціва шмаргануў брудным рукавом па сваім успацелым чале.

— Сын, я мушу сказаць усё… усё, каб не пакутаваць потым ад гэтага неспадзеўнага… Але павер, думка самагубства зьявілася ў мяне не як туманісты морак уявы, а як прысутнасьць нечага жывога, аднак, без жаданьня жыць. Штосьці зь перапынкамі ціха ўваходзіла ў думкі й прыпамятоўвала аб патрэбным ды няўхільным, а тады адыходзіла, дазваляла ўсяму гэтаму спусьціцца ў развой развагі. А развага торыла згоду карыснасьці такой дзеі: забі сябе! Ты непатрэбны. Ты перашкаджаеш жыць таму, пра каго клапаціўся. І гэтак бесьперастанку, пакуль не спаткаўся з табой. Як ты ў пару, мой дарагі! Не таму, што астануся жыць, а таму, што спаткаў цябе жывога!.. Буду жыць дзеля цябе!

— Будзем — як заўсёды! — адказаў Міхась, прыціскаючы да сябе Цярэма.

— Я, напэўна, ад радасьці прызнаўся табе... Уставай — хадзем у хату… Ах, жыцьцё. Жыцьцё!

Цярэм устаў з ганку. Пачатая ім гутарка больш узрушала яго самога. Ён у сапраўднасьці, у часіны спатканьня, яшчэ адчуваў зьнібу ўяваў самагубства. Яны пераканалі яго ў іхнай неабходнасьці ў жыцьці, і нічога бакаватага для іх тлумачэньня ён шукаць ня думаў.

Памог Міхасю распрануць шынель. Ад задавальненьня спатканьнем Цярэм міжволі адчуваў у ім поўную росквіць жыцьця.

— Я ледзь не сказаў па старым прызвычаі: будзь госьцем!..

Гаманіў няспынна Цярэм, а Міхась ад ласкі, як хлапчук, толькі шчыра ды згодна ўсьміхаўся ў адказ.

— Я пачынаю дзяцініцца, Міхась, — мабыць, час на гэта,— за якіх два гады мне восемдзесят год будзе.

— Ты не зьмяніўся ад часу нашага растаньня. Выглядаеш яшчэ хваткім і здаровым, — паспрабаваў Міхась зьбянтэжыць Цярэмаву пэўнасьць.

— Сын, не хлусі!.. Апрача дзяцінства пакрыху шкодным семеруком раблюся, — не адыходзячы ад вешалкі, размаўляў Цярэм. — Надысь кацянят утапіў у возеры, бо ня мог глядзець і слухаць, як яны пішчэлі ў кутку, недарэчлівыя, сьляпыя, корпаліся, цягнуліся ссаць кошку. Так із скарсьцяй і балтыхнуў усіх на дно. Мне здавалася, яны зьдзекуюцца з майго жыцьця, нада мной старым, і то хто? Кацянё!.. Ты, Міхась, сядай, ня слухай маю гамазьню. Трэба есьці табе, а ня гутаркі… Мабыць, ад радасьці нацёўп табе… Сядай, Міхасю.

Міхась сеў на старэнькае, рыплівае, абцягнутае аўчынкай хатняга вырабу крэсла, перад якім быў расьсьцелены кілімчык з рысевай шкуры. Цярэм пачаў гаспадараваць каля прыпечку.

— Ты нават па-сьвяточнаму апрануты. Што, гадавое сьвята сяньня? — спытаў Міхась.

— О не. Гэта, мабыць, і ёсьць здара, што прымусіла мяне перад тваім зваротам звар'яцела думаць… Мне старшыня воласьці ўрочыў паднесьці хлеб і соль сыну Сконтавай, ён з Польшчы вярнуўся, а я йшоў і не дайшоў, завярнуўся з самага пляцу дахаты, бо ўсё выдуманае ўявілася мне гэткім брудлівым і невыносным: спатыкай смаргача нейкага, ды яшчэ мне, старому чалавеку…

Цярэм махнуў рукой.

— Міхась, ты лепш пра сябе скажы: скуль і як да нашае хаты вярнуўся?

— Бадай што даплёўся, а не вярнуўся. Зусім недалёка, у Васюкоўшчыне, у палоне быў. Калі ўдалося ўцячы адтуль, дык тыдзень туляняўся ў наўкольных барох — усё здавалася, пад кожным кустом немец вартуе і вось-вось зловіць мяне. Кожны мізэрны трэск, нават пад сваёй нагой зломленая зналуска патарчака, палохаў. І тады я ўцякаў ад таго месца абы куды. Стамляўся — валіўся на зямлю. Прыслухваесься: дзяцел стукае на сухастоіне, ды больш мучае спрага і голад. Замест нашага сяла блізку да самага Барысава дайшоў. А потым прызвычаіўся, і сполах трымаўся, як перасьцярога.

Цярэм засьмяяўся, схапіўшы слова «перасьцярога». Ён некаторы прамежак часу, пакуль засьцілаў абрус, падносіў міскі са стравай, торыў гэтае слова.

— Перасьцярога… Сядай, Міхась, паеж.

Міхась сеў за стол, а побач яго на канцы ўслона — Цярэм.

— Гэта Боская перасьцярога, а ня страху, сын.

Міхась маўчаў. У худых грудзёх чулася біцьцё сэрца, якое нібы п'янела ад асабістага неспакою, рабіла ўсю постаць адсутнасьцяй. Пачаў есьці.

— Перасьцярога, сын! Каб не яна, — і дзед Цярэм пасьля гэтага сказу сербануў страву, — я можа б спалымнеў у сваёй хаце.

Рука Цярэмава затраслася, ён апусьціў лыжку ў міску і малымі, зіхрыстымі ад зусім іншых пяклівых сьлёз вачыма глянуў на Міхася.

— Я жадаў зьнішчыць сябе: падпаліць хату, выгнаць сабаку, а тады сесьці і гарэць разам з хатай. Мне адчувалася гэтак патрэбным яно і добрым, што я не знаходзіў іншага выйсьця… Парупіла мяне да гэтага і загад сустракаць сына Сконтавай… Ах, Міхась, ня слухай мяне.

— А я думаю, самагубства — самая найлепшая зьява ў чалавеку: ён апыноўваецца сярод яе з душой парываньня настрою. Настрою сутнасьці жыцьця, што раптам зьявіўся зь неадоленым супрацівам, бо, па-мойму, чалавек ад прыроды вельмі няўмелы, лянівы да супраціву злу…

— А ўсё-такі, — умяшаўся маркотна Цярэм, — гэта ёсьць банкруцтва апяянай душы, у чым вось пераканаўся назаўсёды.

— Можа, я не дарэшты ўявіў страшную вартасьць загубленага жыцьця собскім жаданьнем, але яно ўва ўсе надары — ахвярны пратэст супраць немагчымага…

— Па-мойму, Міхась, яно — ступень да сваёй немагчымасьці, чымсьці да грамадзтва. Я мяркую: яно — санлівасьць, лядайкасьць чалавечага розуму.

— О не! Наперакор твайму перакананьню мне здаецца, што самагубства ёсьць намога ўкараніць памяцяй для іншых значэньне нястворанага раю ў жыцьці...

— Ты хочаш сказаць: стварыць мінуўшчыну? Але мінулае адклікаецца ў чалавеку, блізкога да таго часу, а не ў далёкіх нашчадкаў, бо нашчадкі любяць узяць ад мінулага толькі досьвед, а не дарыць спачуваньні.

— Тады вы, родны, перамяніліся. Гэта зусім ня тое, што калісьці казалі мне пра інстынкты. Вы даводзілі цьвярдую існасьць пераходу інстынкту не ў заўсёднае дзеяньне, а ў зразуменьне.

— Сёрбай страву — астыне, — прапанаваў, усьміхнуўшы ся, Цярэм. — Мы, гутарачы, запаўзьлі не туды, куды трэба… Але вельмі добра, што сяньняшняя дурная нагода сьмерці перамянілася тваёй перасьцярогай.

Цярэм яшчэ раз, нясьцерпна, балазе ў радасьці, пахлопаў па Міхасёвым плячы. У аднаго і ў другога яна была нібы адвечная. Замоўклі — пачалі есьці.

Міхася пачатая незнарок на першым кроку спатканьня Цярэмава гутарка хвалявала, і ён падрыхтавана паглядзеў ізноў на яго сьсівелую, схіленую над міскай галаву.

— А як мой родны глядзіць на гэтакі выпадак жыцьця? Папаўшыся ў палон, я апынуўся там сьведкам аднэй зьявы. Перад гэтым мушу сказаць, што там нас некалькі чалавек абсуджвала нагоду ўцёку, але ў кожнага, хто жадаў уцякаць, склаліся розныя меркаваньні: кожны даводзіў хітрасьць і выхаднасьць сваёй дзеі. Так цягнулася доўга, і яно, нарэшце, надаела мне, і я вырашыў дзейнічаць сам…

— Яно крыху маладушна, але ў некаторых выпадках, калі няма агульнага меркаваньня, дзейнічай сам на сваю ўмеласьць, і гэта вельмі, бязь ліку прыносіць карысьць як для сябе, таксама і іншым, — умяшаўся ў гутарку Цярэм, бы з канцылярскім, бы з судовым азначэньнем.

— Але ня ў гэтым сутнасьць, — працягваў Міхась, — якраз мая адлука не прынесла мне перамогі, а надзвычайны выпадак, у якім — іх шмат такіх — усьцьвітвае ўся суровасьць і лагоднасьць становішча людзей у вякох… Аднойчы, позна ўвечары, тыдзень даўчасу, я быў заведзены вартавым на прыбіраньне гасподы камэнданта лягеру. Перад тым як я кончыў усю загаданую работу і чакаў ізноў на вартавога ў кутку пачакальні, барзьлівым крокам уваходзіць мой знаёмы змоўшчык, лейтэнант Ганевіч. Ён, убачыўшы мяне, спытаўся: «Камэндант тут?» Адказваю: «Але». У ягоным пытаньні, як заўсёды ад часу знаёмства, чуўся той самы неадолены спакой празірнага і сьцюдзёнага афіцэра. «Адамчык, пакуль ня позна, ідзеце самі да бараку, бо ці ня вашага вартавога кадзе што задушыў паміж баракаў». Ямоўк перад ім, як ёлап, і трымаў, няведама навошта, працягнуўшы да яго руку. «Ідзеце, Адамчык, дзеля чаго вам гінуць?» Іпрайшоў некалькі крокаў да выхаду, перад тым калі адчыніліся дзьверы камэндантавае гасподы. Я азірнуўся, стаў і глядзеў не на Ганевіча, а на задымлены цыгаркай прастор гасподы, скуль па-ранейшаму праз радыё гучэла музыка Бэтховэна. На парогу стаяў сам немец; ён, мабыць, пачуўшы нашу гутарку, пацікавіўся паглядзець. Зьбянтэжаны неспадзеўнасьцяй, нават без папярэджаньня да гэтага, я падняў угару рукі. Ягоныя вочы і ўзмашны позірк Ганевіча азірнулі мяне. Ганевіч зацеміў: «Гэты палонны не пры чым. Ён не разумее па-нямецку. Кіньце яго тут або адашлеце да барака». «За ім прыйдзе вартавы», — крыху асягнуўшым голасам тлумачыць камэндант. «Перад тым як забіць вас, я жадаў бы спытацца ў вас… — і Ганевіч, магчыма, зразумеўшы сваю неасьцярогу, пабарзьдзіў абвясьціць мне: «Зашчапец е ўваходныя дзьверы… Камэндант, скажэце, я ў поўным праве адказаць вам тым самым учынкам, які вы кожны дзень творыце над намі, ці не?»

Камэндант маўчаў, але па руху маршчакоў на твары заўважалася: ён штосьці жадаў адказаць. Аднак Ганевіч пачакаў, урывіста працягваў гутар надалей:

— Гэта ня ёсьць мая помста вам, а мера перасьцярогі, і то не для собскага жыцьця і шчасьця, а дзеля асьцярогі і пашаны жыцьця іншых… Я не кажу да вас, ушчэмлены словамі, падасьпелымі адно цяпер. Скажэце, ці ёсьць злачынства нацыі, калі яна абараняецца ад злачынства іншае нацыі?

— Нямеччына абараняецца ад захопу, і мы робім гэтак, як вы сказалі, — адказаў камэндант Ганевічу, махнуўшы празьмерным схінам галавы. Неспакметна ўслухваўся ў гукі на знадворку, пачаў мацнавата стукаць абцасамі аб пярэчыны парогу, часьцей абапірацца ўсплеччам то на адзін, то на другі вушак дзьвярэй.

Ганевіч назіраў і чакаў ягонае гутаркі, але камэндант моўк, ці не ад незразумеласьці Ганевічавага стаўленьня, або, можа, прыкідваўся. Моўкнуў і я, бо мне што?

— Усё? — пытліва глянуў Ганевіч і паскрабаў пальцам бакавіну пісталета. — Вы любіце пашаноту да абароны айчыннай улады? Абараняецеся ад ворагаў захопамі?

Камэндант загаманіў ахватней:

— А дзе ж вы здабылі пісталет?.. Хаця, даруйце, не адказвайце на гэта… Я шаную вас як патрыёта і нават малю вас шанаваць мяне такім самым. Мы вось гэтай часінай жывем адзіным адчуваньнем… Вы можаце застрэліць мяне, але што прынясе вам мая сьмерць?

— А што прыносіць вам забойства нас?

— Я прымушаны быць гэткім.

— Вы апраўдваецеся, што цяперака вайна, і жаўнер забываецца пра ўладу, што паслала яго на сьмерць, а ведае толькі: дзесьці наўперадзе сьмерць ад чужацкіх жаўнераў, ён рупіцца ўхіліцца яе не сваёй сьмерцяй?

— Я сказаў: прымушаны… Аднак наводлесьць учынкаў робіць людзей нікчэмнымі — будзе мой адказ на ваша.

— Каб забіць вас, я паміж парожніх баракаў задушыў вашага жаўнера…

— А калі б я задушыў вас?

— Нічога! Сьмерць!.. Але мне шкада, — загаварыў Ганевіч больш упэўнена, — астатніх палонных, якія могуць загінуць за вашу сьмерць. Я пакідаю вам жыцьцё із зарукаў, што дазволіце мне справідлова абараніцца ад усіх назолаў мае Айчыны не як патрыёту, а як чалавеку, каторы ведае змаганьне ў звычайным, сьціплым значэньні: перасьцярога жыцьця іншых…

— Добра, — адказаў камэндант, — я абяцаю вывесьці вас за вароты лягеру. Сьведкам няхай будзе сябра па палоне, і ён хай таксама ідзе на волю. Задавальняецеся маёй шчырасьцяй ці не?

— Згодзен.

— Калі не давяраеце маёй прапанове, забярэце і мой пісталет, я падперажу толькі дзягу з кабурой, як патрабуе ўніформа.

— Згодзен.

Неяк п'яна згаджаўся Ганевіч. І да самага выйсьця, заплеценых дратамі варот зь лягеру, яны ня гутарылі. Камэндант ішоў наўперадзе, а за ім я, Ганевіч адзадзя. Бадай кожную часіну ўсьцяж загародаў цемень ночы прарэзвалі рэфлектары. Подзьмух ветру журыў паміж дратамі й прамежкамі баракаў. Чуць гэтае журэньне было горш, чымсьці бачыць нейкую прывідзь з чартамі. Я жадаў папярэдзіць Ганевіча асьцярожнасьцяй, але не знаходзіў слоў — ішоў, бы на расстрэл. Некалькі крокаў ад вартавой праходкі ў лягер Ганевіч зьвярнуўся да камэнданта:

— Скажэце, гэр, калі б усе палонныя, прынамсі, і за дратамі жылі, маглі б яны знайсьці сабе тутака волю, непрынуку і шчасьце людзей ці не?

— Маглі б, — адказаў камэндант зь нехаванай уражлівай дрыготкай у голасе.

Мяне пачала цьвяліць гэтая непрынятлівая, змрочная зваротка «скажэце». У мяне потым ажно ўціхамірылася перакананьне, што ён, Ганевіч, звычайны выскачань і дурань. Ад блізасьці прастору за дратамі я ледзь ня крыкнуў яму: «Сьціхні, асталапень!».

— … і ты даверыўся немцу, як дурасьлівае ягня ваўку, — зазначыў усхваляваны Цярэм. Але Міхась гаварыў, не зварачаючы на Цярэмавы словы. Ён уцэльваў зусім нядаўна ўбачаную скразьніцу ў цемрадзі жыцьця.

— Вы, можа, палохаецеся за зьдзяйсьненьне абяцанага? Ямагу адвесьці вас за лягер, далей ад вартавых, — зьвярнуўся камэндант да Ганевіча.

Ганевіч упершыню ператлумачыў мне ягоную гутарку, хоць я і сам дакладна ўсё разумеў, але ў няволі не прызнаваўся веданьнем нямецкай мовы. Я адказаў удзячна і вывучальна, што мне ўсёдна. Аднак у душы жадаў, каб камэндант правёў нас на адлегласьць ад лягеру. Мне хацелася жыць. Толькі адна думка пра гэта лялела ў маёй галаве.

За неадлеглым узгоркам каля лягеру камэндант спытаўся ў Ганевіча:

— А цяпер застрэліце мяне ці не?

Я адышоўся ад іх. Азірнуўся. Агарнуў сорам трусьлівасьці. Прыпыніўся.

— Не, гэр камэндант, — пачулася шчыплівае Ганевічава абяцаньне. — Я, можа, спаткаюся з вамі ў будучыні на чэсных гонях ходаньня…

— Я люблю вас за гэта. Да будучага спатканьня… Але прашу аддаць мой пісталет… і запамятайце яшчэ раз: наводлесьць учынкаў чалавека супраць чалавека робіць яго нікчэмным. І гэтак: будзем сябрамі й людзьмі… Палажэце мой пісталет, бо ён зараджаны, а самі ідзеце.

— Але, гэр камэндант, — сказаў насьмешліва Ганевіч і выняў столку набояў зь пісталета. — Можаце ўзяць з маіх рук, дзеля чаго брудзіць зямлёй?

— Пацісьнем яму руку — ды прэч ад яго, — прапанаваў я Ганевічу зводальку. Ён згадзіўся і працягнуў першым руку на разьвітаньне. Камэндант усё яшчэ ўкладаў пісталет.

— Ах, гэты пісталет. Ня ўлазіць, мабыць, пабольшаў у вашых руках. — І ў прокмець, не прыпынены анікім з нас, прыклаў да скроні рульку. Я злавіў з гуку стрэлу шчымок стрымгка ў пісталеце. Камэндант недарэчліва асунуўся на зямлю. Ён застрэліўся. Напэўна, у рульцы быў набой. Я пабег. Мяне гнала адчуваньне жыцьця і свабоды. Ганевіч аставаўся стаяць каля камэнданта. Уторны стрэл. Я зразумеў, што здарылася. Ганевіч таксама кончыў самагубствам, ці не з таго, каб за камэнданта не расстралялі іншых палонных. Па цёмным навакольлі густа зацыўкалі асьвячальныя кулі.

…Міхась замоўк. Позіркна азірнуў Цярэма. Да балонак вакон, перакрыжаваных зеленаватымі рамамі, ужо даўно прыліпла ноч. Па сьцяне назнадворку зашкрабала кошка і, падлезшы да падваконьніка, высунуўшы ў сьвятло пярэстую пыску, вымяўквала ўлезьці ў хату. Міхась адчыніў створку акна, упусьціў яе. Неахвотна загаўкаў Мурза, рассыплівым перазвонам адклікнуўся яму ланцуг. Цярэм сядзеў занураны ў задуменнасьць і нячутна крэсьліў пазногцем па стале.

— Я думаю, Міхась, што гэта імгненьне жыцьця нічога табе не падкажа… Ды ці патрэбна параўноўваць яго да размаху жыцьця? Тут усё пераплялося: калючы дрот навокал лягеру з тваім маладушшам, а зь іхным велікадушшам, а палымністасьць характараў із скорсьцяй імкненьня зьдзейсьніць, што пераконвала вас усіх… А карацей: вы ўсе трое асьвялыя рыцары-рыцарчыкі, — нібы незадаволена, нібы толькі каб спыніць дражлівую гутарку, узважна сказаў Цярэм і пайшоў засьцілаць ляжанку й ложак.

— Лажыся спаць, Міхась, адпачывай.

Небасхон на ўсходзе нават не ірдзеўся лёгкімі накідамі золаку раніцы, але Цярэм ужо ня спаў. Ён ціхенька ўстаў, каб не разбудзіць Міхася, і пачаў падрыхтоўваць паляўнічыя рэчы: сеткі, пасткі і розныя зьвязаныя ўвочкі-вяровачкі. Таемнасьць Цярэмавага паляваньня аставалася пры ім, ён не клапаціўся навучаць ёй хоць бы Міхася. Ён крыху злаваўся на сваіх бацькоў за тое, што калісьці навучылі разумець замежныя мовы і розныя ўмеласьці паляваньня, але нічому іншаму не прынуквалі. У сапраўднасьці ім не было абходным прыладжваць Цярэма да чагосьці іншага, бо былі людзі заможныя і карцілі толькі карысьцяй з гаспадаркі ды навінамі за мяжой і ў сваёй краіне. Зь цягам часу іхная праглівая адданасьць роднаму месцу і асабістаму спакою сярод паўнотасьці ўсялякіх рашучасьцяў і неспакояў у сьвеце перадалася яму. І яно нават перавярнулася ў большую, чымсьці ў бацькоў, патрэбу і палахлівасьць ледзь не ад кожнага здарэньня: ці яно было змушаным, ці яно было налапам у жыцьці…

Папраўдзе, Цярэму жадалася разбудзіць Міхася й павесьці разам з сабой да лесу й стаўкоў, але, глянуўшы на яго худы, стомлены твар, ухіліўся свайго намеру. І толькі, каб Міхась ведаў, дзе ён дзеўся, паклаў на крэсьле ліст паперы, у якім напісаў: «З усходам сонца вярнуся. На паляваньне пайшоў».

Цярэм затушыў маленькую капцілку, выйшаў з хаты. Паклапаціўся, каб дзьверы сеняў ня скрыпнулі — прычыніў іх, узьнімаючы вышэй на завесах. Гэтак быў дораг спакой Міхася. Іён, як быццам ад нейкай вялікай удачы, паглядзеў шчасьліва на зачыненыя бяз скрыпу дзьверы.

Мурза пачуў яго — ланцужная прывязь абсыпалася глухім дзіньканьнем. Выскачыў з будкі, выгнуў пацяжна сярэдзіну, прыветліва замахаў хвастом.

— Ці-і-ш-ш, — папярэдзіў Цярэм і адчапіў яго.

Найперш Цярэм папрастаў да стаўкоў. Рэдкія восеньскія зоры сьвяціліся, як праз галіны лесу ці праз дзіравую страху будоўлі. Высокае трысьцё ад стаўкоў льсьціла даўгаватымі ўрэзамі ажно ў пусталесьсе ўзьбярэжжа. На самым прастору найбольшага стаўка чарнеліся закрэмсіны абточкаў чароту. Цярэм адамкнуў човен ад дубовага пня, упусьціў у яго сабаку, бяз плёханьня, з дапамогай вясла сапхнуўся зь мелі на паўнаводзь. Хутка каля абточкаў у стаўку ціхінь адклікнулася ўскрыкам і хлопаньнем крыл дзікай качкі. Ёй адклікнуліся крыкі з суседніх расплываў стаўка. Над галавой прашамацела некалькі ўзьляцеўшых качак і чаранак. Чаранкі рэзьліва цыўгалі й на ўзьбярэжжы ў трысьці. Але каля абточкаў у цемнаце ўсё яшчэ працягвалася плёханьне вады. Там Цярэм нанач пасадзіў калісьці злоўленага качанём дзікага качара і неглыбока, пад самай зьверхняй вады, парасьцягваў сеткі, у якія заблытваліся качкі, падплываючы ці сядаючы зь лёту. Іх прыманьваў туды падсаджаны качар. Сеткі былі вынайдзены самім Цярэмам, і таемнасьць іхная аставалася неразгаданай, хоць часта, у іншыя ночы, іх падглядвалі аднасяльчане.

Злоўленыя качкі рваліся зь сеткі, але стуль ні адна ўжо не вылятала жывой: дзед кожнай адкруціў галаву й кінуў да Мурзы, які тых, хто яшчэ хлопаў крыламі, падціскаў пад свае моцныя лапы.

У тую ноч Цярэм злавіў ажно шэсьць качак. Забраў качара да клеткі, зьвязаў мокрыя сеткі, павеславаў да берага. Задушаных качак ён паклаў у мяшок і падвязаў да Мурзы — перавешваючы празь ягоную сярэдзіну. Замкнуў човен і пайшоў да лесу. Там таксама ён трымаў пасткі з прынадамі, але часта яны былі парожнія. Некалькі агледжаных зь іх былі парожнімі і ў тое надраньне. Цярэм ведаў, што прыйшоў да іх прадчасна, таму і не клапаціўся абыходзіць кожную — пайшоў да раскіданай сярод поля капы грэчкі, дзе паклаў грудкамі намочаны ў гарэлцы гарох. Схаваўся з Мурзам пад кустом палявое лазы і пачаў чакаць. У полі, як заўсёды перад раньнем, вадрыў моцным і прычэплівым пахам жнеўнік. Ён перамешваўся з вогкасьцяй восеньскай пары. На ўсходнім скрайку неба сталі памалу цьвіцецца шызасьцяй плоймы хмараў. Вершаліны лесу аддзельваліся ад узвысяў. Надыходзіў сьвітанак, і ён, здаецца, яшчэ больш распаўсюджваў моўкнасьць прастору зямлі й неба. У гэткія часіны Цярэм апыноўваўся ў людзкой бязьмежнасьці: ён думаў пра ўсё і пра ўсіх, але ніколі пра сябе.

З глыбакаватых выймаў, абсыпаных вынесеным вадой пяском, падымалася віхрыстая сырыца. Ейныя сівыя разьдзеленыя пылінкі Цярэм дакладна бачыў, калі яны падляталі да яго… Дзесьці ў канцы палос, каля лесу, захлопалі памашыста крылы птушкі — і зноў па-восеньску панура й смутна аставалася навокал.

Ужо зусім абкрэпла сьветлая сінь, але журавоў, хоць бы іхнага курлыканьня ў паднябёсах, не было. Цярэм не чакаў болей, бо ў пісульцы абяцаў Міхасю вярнуцца дамоў з усходам сонца. Склаў раскіданую грэчку ў капу й пашкадаваў намочаныя ў гарэлцы насёны.

Палявая дарога знаходзілася ня вельмі далёка ад месца паляваньня, таму яму надумалася вяртацца па ёй дахаты. Запоны абвіслых хмар, што былі ўночы, зьнікалі клубістым дымам, і далёка адбеглыя паміж сабой, вельмі шпарка ляцелі на небакрай, адрываючы выцягнутыя ўскрайкі. Палявая дарога праходзіла паўзбоч двору палкоўніка Сконтаўта. І па ёй, ня гледзячы, што было рана, гэтаксама, як і Цярэм, але вярхом на кані ехаў чалавек. На белым кані. Цярэм адразу адгадаў, што гэта едзе палкоўнік.

— Дабрыслаў Бог! — прывітаўся ён, як толькі параўняўся з палкоўнікам. Але той не адказаў на прывітаньне. Спыніў каня й спытаўся ў яго сьведчаньня асабістасьці.

— Няма пры сабе… Я з паляваньня, спадару… Я мясцовы чалавек — зь сяла гэтага…

— На лбе ня бачу!.. Што падвесіў на сабаку?

— Качкі дзікія, — растлумачыў шчыра дзед і яшчэ раз прыветліва ўсьміхнуўся. Палкоўнік асочна азіраў Цярэма.

— Што, настраляў? А дзе ж зброя?

— Я лаўлю іх жывымі…

— Яны ж лётаюць — што пляцеш, старэча?

Цярэм не сказаў, якім спосабам налавіў дзікіх качак. «Свая таемнасьць — моц перад іншымі», — трымаўся ў яго асабісты выснавак.

— Расьцягні мяшок — пакажы…

Цярэм паказаў пальцам на высунутыя зь мяшка лапкі качак.

— А зь імі што?

— Нічо-ога.

— А дзе злавілі іх?

— Тут недалёка стаўкі ёсьць. Калісьці ў вашай мамы адкупіў іх адзін лесавод, ён там жадаў зрабіць, як быццам, пералётны прытулак для вадаплаўных птушак, але не падсьпеў, іншыя часы насталі…

Палкоўнік спыніў Цярэма ня словам, а сьціганьнем бізуна.

— Завошта, спадару?.. Я ж ня зьвер!? — непарушна зь месца і непахілены ад болю, спытаўся Цярэм. У вачох ясьнілася крыўда, чамусьці напагатаваная адчуваць сваю прызьнібу без супраціву, ажно да самага канца, пакуль ягонаму ворагу надаесьць зло. А палкоўнік яшчэ горш ачуніў сваю злосьць. Ён толькі адзін ведаў, чаму яна прыйшла да яго падчас спатканьня зь Цярэмам. Ён ня спаў цэлую ноч пасьля спрэчкі з жанчынай, зь якой прыехаў. А калі надышла раніца, наўмерыў расьцярушыцца праездкай па дарозе ад двара ў поле. Едучы ў ахалодзе раніцы, ён шмат думаў пра тое, што яна сказала яму. Паміж імі жыла скрыпаная доля дзён…

— Абарванец стары! Чаго ходзіш рана? Чаго?.. Адвыкні!..— сквірліва скрыкнуў палкоўнік ды зноў сьцегануў Цярэма па ўсплеччы.

— Я ня ведаў… — нарэшце папрасіўся Цярэм. — Калі гэтак— забярэце качак… Забярэце!..

Тады Сконтаўт глянуў зусім па-іншаму. Ён, як быццам артыст на сцэне, перамяніў сваю ролю. Саскочыў з каня, борзда падышоў абняць Цярэма. Але Мурза ятра, із спрытнасьцяй адданай жывёлы, рынуўся на палкоўніка і зьбіў яго з ног. Ён разарваў палкоўнікаў шанаваны паўвайсковы мундур. Конь падкінуў зад і, адбегшы ад непаладу, пацерушыў да двара. Цярэм адцягнуў сабаку ад крыўдніка.

— Даруйце мне! Я вас не за гэта… Ах, памяць гадоў — старэча, прабач напасьніку!..

— Бог з табой! — адразу адыходзячы, ня зьдзіўлена сказаў Цярэм.

Над лукаткамі верхалін лесу, што блізка дабягалі да сяла, падняўся, ня сьлепячы, паўкруг сонца. Міхась ня спаў. Спакмеціў дзедаву запіску, прачытаў яе і палажыў на скрай стала. Хутка вярнуўся і Цярэм. Ранішняе прывітаньне зь Міхасём было як слова з прасоньня. Цярэм не сказаў яму пра неспадзеўнае спатканьне каля сялібы палкоўніка. Ён вырашыў не запальваць злосьцяй маладое сэрца гадаванца — палохаўся помсты. Ён пачаў гутарку пра зусім іншае.

— Міхась, мой любы Міхась. Мы ўчора гаманілі пра непатрэбнае… а самае дарагое прапусьцілі… Сорамна мне: не спытаўся пра тваю жонку, пра сынка твайго.

— Жыла каля Віцебску… Хто іх ведае, як цяпер зь імі. Супакоіцца крыху — пачну шукаць… Найперш трэба здабыць дакумэнты асабістасьці…

— Дакумэнты? — перапытаў Цярэм і зараз жа палез у шуфляду па свой пашпарт і паклаў да кішэні. А мяшок з качкамі шпурнуў пад прыпечак.

— Неяк агадаем усё. Дабудзем тысячы справак і пашпартаў.

— Дзякую. Зь лягеру мяне ня будуць шукаць, бо я няволіўся там бяз запісаў — на колькасьць пальцаў спраўджваўся.

Цярэм распрануў зарасьнелую вопратку і, скручаную абы-як, камком, кінуў пад лаву каля сьцяны. Гэтак ніколі не рабілася раней. Падышоў да сплеценай з саломы скрыначкі й выняў старое, прысланае Міхасём пісьмо.

— Не магу сабе дараваць за тое, што ўчора не спытаўся пра сына й жонку тваю. Гэта ж вялікі грэх, ды яшчэ каму — старому чалавеку…

Цярэм сеў у мяккае, скрыпучае крэсла з разасланым прад ім рысявым кілімам. Ён хваляваўся. «Дарагі дзед!..» Прыпыніўся. Голас задрыжэў. Яму жадалася плакаць. Глынуў сьліну й аглянуўся на Міхася, ён прымошчваўся каля рукамытніка галіцца. Міхась азірнуўся, але дзедаву прайменную часіну не спакмеціў.

«Дарагі дзед!.. — уторыў зноў Цярэм. — Найперш паведамляю маё няшчасьце: на дыплёмных экзаменах згарэў, і то на якім спакмяне, каб ты ведаў? На звычайных чарвякох, што ядуць нас. Сьмешна, дзед, праўда? Але астатнія здаў на вельмі добра. А на «пагарах» дазволілі восеняй зрабіць паўторныя экзаменый абараніць адначасова дыплём. Я пакажу ім, хто я… Ды, мабыць, ва ўсім вінаватая дзяўчына з-пад Віцебску. Яна таксама вучыцца тут. Справядлівей, дзед, яна «трускае на раялі», а вечарам, апрача гэтага, нават пакручваецца пяткамі на сцэне… Івось я ехаў і не даехаў да цябе — яна «зацягнула» да сваіх. Бо казала: «Навошта турбаваць дзеда? Лепш да мяне паедзем, там мой тата з працоўнага дырэктарам лесапілкі выскачыў, дык паглядзім ягоную важнасьць…» І я паехаў».

— Не чытай, мой родны! — папрасіў Міхась. І, жадаючы ўхіліцца слухаць далей, дабавіў: — Бадай, ад гэтага шарсьціньне на твары вырасла…

Зь ёканьнем павёў брытвай па густа зрослай барадзе.

…У Цярэма дзіўна злучвалася гордасьць і пакора перад атрыманай зьнявагай ад палкоўніка. Ён не зусім поўнай сьведамась цяй захаваньня шукаў узьдзеяньня на сябе, каб баржджэй прагнаць згнібу. Яна імкнула яго давесьці праз чытаньне ліста да іншага хараства ў непрыемнасьці. Ён думаў прачытаць увесь ліст, аднак, пачуўшы супярэчлівую просьбу Міхася, папрасіў дачытаць толькі канец ліста.

«...Надысь памагаў маёй паважанай цешчы купіць на нядзельным кірмашы пеўніка. Купілі досыць сытага, але не пашанцавала. Пеўнік быў вашывы. Пакуль цешча несла яго да гасподы, добрая жменя вашанкоў перапаўзла да яе. Няшчасная душа доўга пацярэблівала кожнае месца ў сябе… І не сьцярпеў— выявіў турботу, безумоўна, сказаў праз дачку, што няхай, маўляў, маці добра памыецца і пераапранецца, пакуль пойдзе спаць. Вось як сьцегануў! Яна, напэўна, падумала, што я ўжо сапраўдны лекар і, задаволеная тым, «падаравала» мне ейную дачку… Дзед, я ажаніўся… Я ўжо гаспадар сям'і, праўда, дзед? Праўда! Цалую дзеда. Твой Міхась».

Цярэм кончыў чытаць. Міхась маўчаў. Яго кволіла мінулае шчасьце. Нават пашкадаваў, што не дазволіў прачытаць дзеду ўвесь ліст. У сардэчнай волі зьяўляўся да яго спакой зыркай уявы: незагойная рана мінулых перажываньняў.

Пасьля сьнеданьня Цярэм прапанаваў Міхасю пайсьці да царквы. Пра гэта ён падумаў ужо, яшчэ будучы на паляваньні, і цяперака, калі на панадворку ў дрымотным настроі ціхаці раньня паляцеў зь сяла зманлівы звой званістасьці званоў, Цярэм пабарзьдзіў Міхася.

Царква была ў селавым клюбе, на скрайку сяла, якраз па вуліцы да палкоўнікавага двара. Чыста выгабляваны крыж высіўся над ейным уваходам. Ганак быў шырокі і з абгародкай, пафарбаванай на зялёны колер. Наводшыбе ад яго, з нарсьцівым размахам сучча, вышэзныя, пасаджаныя блізка міжсобку расьлі дзьве ліпіны. На прыбітай да іх накрыж планцы віселі абрэзаныя гарматныя гільзы — гэта была званіца. Людзі чамусьці гурмой стаялі перад царквою і глядзелі на адол. Некаторыя адзаднія журна азірнулі Міхася й Цярэма ды зноў выцягнулі шыі да позірку на ранейшае месца. Зварот Міхася дадому, відаць, ня вельмі цікавіў аднасяльчанаў. Сярод гурмы замкнулася напружнасьць, толькі час-часам парушаная ўздыханьнем жанок і ўрывістай гамонкай мужчынаў. Адзін зь іх, ужо стараваты, што стаяў крыху наводдалі ад усіх, махам галавы прывітаўся зь Цярэмам і сказаў навіну:

— Нехта ўначы нябожчыка падставіў…

— Нябожчыка? — упэўніўся Цярэм і адначасна такім самым пахінам перамяніўся прывітаньнем з тым чалавекам.

З зысуненым на палавіну векам каля ганку стаяла дамавіна. У ёй на палатнянай, вышытай па краёх падушцы бялеўся нябожчыкаў твар. Хто ён, ніхто ня ведаў, і аб тым, хто яго прынёс сюды ўночы, таксама не было як меркаваць ці дадумоўвацца на каго.

Тады выйшаў з царквы сьвятар, апрануты на набажэнства. Міхась пазнаў старога сьвятара, што калісьці, пасьля разбурэнь ня сьвятыні на селавым сьцяжы, прыкідваўся прыдуркаватым, каб упасьціся высылкі зь Беларусі. У ягонай злунелай постаці й выглядзе цяпер нельга было пазнаць ранейшага, зь церпнасьцяй ношанага захаваньня. Толькі ягоная хада ўжо спакволілася непажаданай стомай і няпэўнасьцяй, а адчышчаны да зіхценьня золата крыж дрыгацеў у рукох, што, складзеныя наўперадзе, азначваліся, як вылепліны з воску.

— Нясеце ўсярэдзіну, — сказаў ён хмурліва ды зноў пахінена пайшоў да сьвятыні. — …і Сьвятога Духа… Амін.

Быццам стрэсены з вуснаў «амін» уразіў Міхася. Штосьці ў значэньні сьвятога слова было парожняе, як і ў імю гэтага няведамага чалавека.

Неадразу між гурмы знайшліся ахвотныя падняць дамавіну і занесьці ў сьвятыню. Людзі глумяна пераглядаліся. Тады Цярэм зьвярнуўся да Міхася, але ён якраз сам зьбіраўся падысьці да дамавіны — прасіў расступіцца. Усе пакінулі гаманіць і з патаемным, зрэшты, сумлеўным перакананьнем: хто наступны?— глядзелі на Міхася й Цярэма. Тая прокмець супакою была, бы прызвычаеная журнасьць восені ў садзе, які можа толькі ўчора абтрэсьлі ад позьняга ўраджаю, але шмат яшчэ лісьця на дрэвах, яно гэтаксама, як улетку, нячутна выхапляе з прастору шумлівасьць свае песьні — лёгкае ад пладзіні, ня хоча супярэчыць подзьмуху ветру… ды наадвароту ўсяму спадзявань ню: пажоўклае, ляціць на зямлю і шасьціць па ейным прасьцягу.

Праз расчыненыя дзьверы царквы плыў водар ладану й воску. Ніводзін з малельнікаў не ўваходзіў туды. Усе моўкна дазвалялі ўвайсьці найпершым невядомаму, у дамавіне.

Нарэшце, наўперад дамавіны, да ўзгалоўку падышла жанчына. Яна, маладая, і быццам ужо ведала пра спатканьне смутку, была апранутая ў паўхаўтурны гарнітур. Гэта была, хто яе ведае, дачка ці палкоўнікава жонка.

— Хто паможа мне? — спыталася яна ў бліжэйшых.

— Чаго цябе… туды-ы? — густым голасам адгукнулася дзяўчына, што прыйшла разам зь ёй.

— Ды я. Чаго баяцца? — пагадзіўся памогай і пытаньнем кульгавы з мыліцаю селянін і скрануў скрай дамавіны. — Нясем! Як жа гэтак? Нежывога хоць пашануйце!..

У царкве Міхась апынуўся побач жанчыны з двара. Яна, смутлівая, з застыглымі вачыма, нейкі час стаяла крыху адзадзя ад Міхася. І яго сярод уразы ненадзвычайнага спатканьня зь нябожчыкам усё-ткі прынуквала цікавасьць зірнуць на ейныя моўкна-рухлівыя вусны, што выдавалі шчырасьць апыненьня перад сьвятымі абразамі, прыгожа абвешанымі сялянскімі карункамі й тканінамі з рознымі чырвонымі й чарнаватымі на іх лукаткамі. Наўзбоччы ад яе, на падпорцы бэлькі, пацямнелы, але зь вельмі выразьлівымі аценьвамі, вісеў абраз нейкай сьвятой. І ў тым прыгожым аджытым і ў яшчэ існуючым вобразе была найбліжэйшая сапраўднасьць існасьці людзкое падобы. А гэта жывая і памерлая бытнасьць зьявілася Міхасю існай дапытлівасьцяй. З гэтым пачуцьцём ён прастаяў усё ранішняе набажэнства: скрадліва пазіраў на жанчыну з двара.

Яна адвярнулася на прокмець у бок Міхася, і іхныя позіркі сустрэліся. Ейныя белазорыя вялікія зрэнкі, абхопленыя жаўцістымі кружкамі, а затым стрыманыя зігтлівасьцяй белае эмалі самога вока, паволі, па-жаночаму хаваючыся ў сьціпласьці, аглядзелі яго. Нос лёгка ўзьняты, разьдзельваў справядліва шчокі, якія сумерна да ўсяе постаці крыху худзілі твар, але былі кранутыя карцівым сьценем здароўя, ад чаго яна рабілася — нат пры самым кароткім зірку — чароўнай і надоўга помненай.

Міхась уцеміў веданьне незвычайнага прызначэньня. Ён не закахаўся ёй, а толькі адчуў натхнёнасьць ад людзкога прыгаства, гэтую не прыгнаную ў такіх здарэньнях, нямотную чуткасьць бясхібнае веры ў вялікую ахову хараства й любасьці. «Бессупярэчлівае ў ёй», — падумаў ён… і падумаць далей не здарылася — падышла яна.

— Выбачайце, мо' ведаеце, хто ён?

— Аніяк.

Пахінам аблічча яна паказала на дамавіну. Спыталася:

— А ці магу папрасіць вашэцінай памогі паглядзець на яго?

— Так.

Міхася заманіла ейная роўная гладзіня лобу, што стугла лягла ад усьмеху й удзячнасьці, ейныя поўна-густыя бялясыя, закручаныя куклай валасы.

Міхась зьняў века дамавіны. Цярэм зводдальку шапнуў: «Ня рушце», — але яго не пачулі. Нябожчык быў апрануты ў вайсковыя нагавіцы і хатняга вырабу кашулю. Босы. Уся дамавіна ўсярэдзіне абабітая палатном. Міхасёва незнаёмка пачала прыладжваць на кашулі не ўсе зашпіленыя гузікі, і тады яна спасьцерагла: даўняя рана, ужо абмытая кімсьці, значылася на целе маладога чалавека.

— Застрэлены, — нагнуўшыся, сказаў Міхась, — …і блізу дзень таму, ня больш.

— Можа, знаеце яго?

— Ніяк.

Тады яна расхінула куртку і зьняла свой нагрудны крыжык. Папрасіла Міхася падняць галаву нябожчыка. Надзяючы крыжык, яны абое напаткалі пад асуненымі далонямі лісткі паперы й паміж іх невялікі квадрацік срабрыстае бляхі з выбітым нумарам і сымбалем савецкай авіяцыі.

…Ранішняе набажэнства канчалася. Сярод сьвятых і просьбных словаў стаяў нябожчык, як быццам нямотны сьведка чагосьці непазнанага ў жыцьці. Вадрыў мацней ладан і воск. Міхась расхінуў лісткі. Першая паперка была пераламаная й пацертая на кантах. Там называлася прозьвішча й імя забітага ды месца ягонага паходжаньня дзесьці з Магілёўскіх мясьцінаў. На другім лістку із сшытка былі напісаныя два стаўбцы словаў зь вельмі незразумелым разьвіцьцём мэты і зьместу. Магчыма, яны і былі ў простай сувязі з гэтым ужо закалелым чалавекам, бо там на пачатку першай абодкі была напісана зацемка: «Радкамі з твайго дзёньніка — багаслаўляем».

«Ці ёсьць здрада нявольнай нацыі перад кім-небудзь, хто пануе над ёй?.. А хоць бы тэрор, калі толькі гэтая рада патрабавалася ў змаганьні за незалежнасьць?»

У другой абодцы яшчэ больш супярэчлівая думка, але ў дакладнасьці і першыя, і другія радкі не разьвейвалі своеасаблі васьцяў напісанага: «...ён чуе, што яго б'юць, робяць болесьць, але ён затойвае сваю помсту да наступнай болесьці, наагул, хітруе: пакінь толькі жывым мяне, і я паспрабую зрабіць табе тое самае, а цяпер я кленчу, пераношу пакуту… Я толькі жаласьлівы прамежак перад табой. І ў ім я працягваю руку, каб змусіць цябе згледзець тваю асьлепленасьць, неадступнасьць у намеры, каб гэтым спыніць зьдзек зь мяне… А тады я абаранюся, о, абаранюся! Але інакш: прыйду помсьлівым і мо' лагодным бажком да цябе».

І дапісана, у вадступе пад выпісамі, цынічна й злачынна: «Ну, як ты думаеш, паміраючы: напэўна, сьмерць забірае цябе, а нікога іншага, а? Ты гэтак думаеш, або не? Накш, гідкі здрадніку, накш, ці не? Маўчыш? Гэта й было трэба табе: замоўкнуць і ляжаць падлай. Хто падбярэ цябе? А?..»

Міхась перадаў лісткі незнаёмай жанчыне. Ён пабачыў, як у часе чытаньня набеглі і згаціліся сьлёзы за ейнымі павекамі і як у іхнай празорасьці сьвяціліся маленькія махры сьвечак.

Людзі зноў пачалі гурміцца навакол дамавіны, некаторыя, больш баязкія, барзьдзілі пакінуць царкву.

— Я думаю, войча, усе дакумэнты выняць і пакінуць пад аховай царквы, бо яны-ы… тут усё што толькі захочаце чуць,— выказала свае меркаваньні незнаёмая жанчына зусім незразумела сьвятару і рэшце прысутных.

— Амін… Усёдна трэба пахаваць. Хто паможа мне? — папрасіў сьвятар.

— Я.

— І я.

Згадзіліся два хлапцы. Здаравенны хлапец, што згадзіўся першы памагчы, папрасіў перачытаць, што напісана ў лісткох. Лісткі й сьведчаньні асабістасьці прачыталі ўсім.

— Дзякую вам, спадару, — на разьвітаньне сказала незнаёмая Міхасю, а тады: — Хадзем, Ганя, — паклікала дзяўчыну, зь якой прыйшла разам да царквы.

Ганя перахрысьцілася першай і скасіла вочы, каб бачыць, ці глядзяць за ёй, і выставіла жанчыне язык. Міхась убачыў ягоную цьвіласьць, падумаў: «Падлётак мае нястраўнасьць».

— Алена, як табе ня сорам прыкідвацца старой, праведнай манашкай?.. Я скажу ўсё Барысу, хай усё-ткі возьме цябе ў рукі! Сорам, Алена, сорам! Гэта ж абразок ня твой, а Барысаў падарунак… Навошта надзела на нейкага валацугу? — учарэпліва лася Ганя ціхой сваркай, пакуль ішлі да надворку з царквы.

Яны былі родныя сёстры, родныя і вельмі, вельмі непадобныя. Алена не адказвала Гані. Яна ня радзьва праймалася ейнымі кпінамі, не заўважала яе каля сябе.

На панадворку ж, бы зналуску, Алена спаткала зусім іншае здарэньне. Пад самымі званамі з гільзаў стаяў сам Барыс-палкоўнік і, няведама дзеля чаго, падвесьліва на руцэ трымаў кашулю і шапку. Ганя, як заўсёды празірыстая, паказала яго Алене:

— Вунь і ён — рыхтуйся! — гардліва, ужо даўно знаёмай пагардай, урэзьвіла сястру, выклікаючы гэтым самым для свайго сэрца канечную спакусу падрастаючае жанчыны; а ў ім, у сэрцы, было зацікаўленьне бязь ліку ведамае Алене ў асабістым затайкаваным назірку. Ганя гэтаму пачуцьцю аддавалася чыстай справядліва, ані ня думаючы аб падозраньні разуменьня яе сястрою. Яна абсудлівым, бадай розумам дарослага даўмявала прылуку непагоднасьці паміж Аленай і палкоўнікам, таму зь вялікай задавольнасьцяй чакала ад усяго гэтага сабе карысных вынікаў.

— Што вы робіце тут? Я ж нешта ня бачыла вас у царкве, мо' прыйшлі сустрэць нас?

Палкоўнік прыгнетліва глядзеў на сёстраў, асабліва на Алену, бо Ганя ўсьміхнулася яму пры спатканьні і ўжо была занятая назіраньнем людзей, што памалу выходзілі з царквы.

— Алена…

І ён доўга ня мог дабраць патрэбнага слова да гэтага, бы згубленага, зваротка. Ён быў увесь у тую часіну ў адчуваньні прыяваў жыцьця, адна зь якіх прынуквала яго ісьці на згоду з Аленай.

— Алена, — ён зноў зьвярнуўся да яе, але з упэўненым голасам, — навошта я пакутую? Навошта?

Ганя ўчалопілася на яго з усёй прагнасьцяй пачуць неспадзяванку, аднак палкоўнік працягваў далей:

— Скажы: ты бачыш маё становішча, вось кагадзе, ці не? Скажы, Алена, скажы! Я гатовы зьнесьці ўсякі твой адказ…

Шчырая чырвань легла на Аленін твар, і Алена чула ейны цёплы выліў, а вочы, і так ужо адзеленыя выразьлівасьцяй, глядзелі цяпер на яго нязводнай і вялікай, хоць і зьбянтэжанай рашучасьцяй: даверліва і ўзбудрожана чакала душа чагосьці, не наводле ўсяго папярэдняга. Маўклівіла.

— Ня хочаш адказаць? Я цярплю, Алена, і магу цярпець яшчэ. Магу цярпець бясконца… Дакляруй толькі, што ня будзеш змушаць мяне на такія ўчынкі. Падакляруй, Алена.

— На якія гэтакія ўчынкі?

— Няўжо ты ня бачыш? Ты ж змусіла, паклікала мяне рабіць гэтак!.. — і палкоўнік патрос на руцэ рэчы. — Я прынёс аддаць іх бедным, а яны ніводзін не падышлі да мяне і не папрасілі… Я цалюткае раньне стаю тутака… Я ня здольны на гэта, ня здольны!.. Ах, Алена, Алена! Ці ж за гэта толькі думаеш кахаць?

— Хадзем, — усьміхнулася яна.

Алена вычувала надуманае палкоўнікам бясхібна.

Другі раз ад часу знаёмства ў Варшаве ўзяла яго пад руку. Яму спадабалася ейнае скаланеньне на абліччы: яно абяцала зусім спадзеўную асалоду, яно быццам забірала ўсё ягонае ліха і ня кідала ў перадчасны смутак. Такая лікоўная сутань спынілася ў яго сэрцы: жадалася ўзяць яе на рукі і несьці ажно да двара і крычэць на ўсіх, хто маніўся б не схіліцца перад ёй. Ён разумеў яе, маўляў, вернутае жыцьцё да цела памерлага, і цяперака глядзеў на яе ня так, як калісьці, а адкрытна: у ім адклікаліся пачуцьці найбольшага болю за штосьці вечна дарагое й любае. Яго запэўнівалі нават ейныя крокі. У іхным ступаньні побач зь ім, здавалася, была ня водгуль іх, а вялікая гаманкая даверлівасьць адданасьці, адданасьці яму назаўсёды. Не сьцярпеў, загаварыў:

— Алюся, ты зрабіла зь мяне юнака… Няўжо ты не кахаеш мяне?

Алена не адказала. Палкоўнік узбудрожна сьціснуў мацней ейную далонь.

Ганя нецямлівая, але зусім зь іншым плёнам уражаньня, ішла адлегла за імі. Яна журліва глядзела на ўзбочныя дрэвы, што як выветраныя цягліцы зямлі і таксама разьдзеленыя адно ад аднаго ўздымаліся, голыя й галіністыя каля вуліцы.

Да самага двара палкоўнік і Алена ішлі бязгутарныя. Палкоўнік, увесь выкліканы, яшчэ там, каля сьвятыні, ня ведаў у здушнасьці шчасьця, як захоўвацца да яе. Ён вельмі добра ведаў ейную абурлівасьць пры кожным ягоным неасьцярожным спрабаваньні дабіцца ад яе чагосьці канчальнага, хоць бы і непажаданага адказу, але зыркага сярод узьніклых адносінаў паміж імі.

Палкоўнік закахаўся Аленай ад першага спатканьня зь ёй у Варшаве падчас нямецка-польскай вайны, калі ён, пераапрану ты ў сялянскую вопратку, стомлены й зусім ня маючы спадзяваньня нейкага іншага звароту падзеяў на сьвеце, варачаўся да сваіх «крэсаў».

— Алюся, жыві як хочаш… але не пакідай мяне, не цурайся, не ўцякай адгэтуль!..

Пад узьдзеяй Аленінай ахвоты: ісьці разам зь ім ізь сьвятыні, нават маўклівай, — была празьмерная моц захапленьня выказацца, што ён зусім забыўся на палахлівасьць, якая знаходзілася ў ім ад мінулых намогаў дабіцца ад яе хоць бы невыносных патрабаваньняў ці абяцаньняў. Але апрача таго, што справіўся сказаць, ён ня здолеў больш гутарыць… Каля двара падхапіў Алену на ўлоньне, прыціснуў усю да грудзёў і панёс гэтак ажно да свайго габінэту.

Яна не супраціўлялася. Не выпускаючы яе, сеў на асунутую канапу, і тады яму спакмеціўся ў ейных вачох той, заўсёды азярысты й адоньлівы, спакой.

— Што жадаеш, Барыс?

У сьцягу даўгаватага жыцьця побач зь ёй упершыню пачуў ад яе сваё імя.

— Я памагла табе шмат чаго дабіцца, і, прынамсі, цяпер ёсьць патрэба гутарыць пра гэта, бо мяркую: скажаш — але!.. Ды я ведаю, што пасьля таго як я зрабілася фольксдойчкай, каб вярнуць табе двор па памерлай мацеры, ты прагнеш цяпер ад мяне іншага… Я вельмі ўдзячна табе за гэта цярплівае каханьне. Яведаю: ты закахаўся ў мяне тады, калі я, зь першым днём выбуху вайны з палякамі, была прагнаная з працы гаспадыняй-немкай, якая чамусьці прыехала зь Нямеччыны жыць у Варшаву. Пра крыўду, а яе было шмат, дужа шмат, я не сказала польскім уладам. Я мусіла… Ды што я кажу — мусіла… Нават хоць бы і ня быў ёю зроблены для мяне і Гані той гадкі ўчынак, я асталася б ёй удзячнай. Яна каля пяці год таму назад, калі мы прыйшлі ў Варшаву знайсьці астанкі памерлага ў польскай турме бацькі, узяла нас галодных, абарваных да сябе. Яна ўтрымоўвала нас і выхоўвала. І цяпер паверылі: немка! Лекары-немцы — ажно сьмех! — пацьвердзілі, што я гэтакая, а ня іншая. Ды пра гэта ты ўжо ведаеш. Я жадаю, Барыс, сказаць табе: тое, што ўторыла кагадзе, усё дзеля таго, каб крыху пасарамаціць цябе, а мо' звычайна церабіла язык: бо ж трэба ў міжчасе надумацца, каб сказаць штосьці неабходнае… Трэба, Барыс, трэба — гэтая пара ўжо надышла! Пара, мой Барыська!.. Але пусьці мяне, сама магу сядзець…

Алена, як пяшчотнае дзіцяня, уставілася позіркам на палкоўніка. Ён, усё не выпускаючы яе з прыпольля, абхапіў дрыготнымі рукамі ейныя плечы і пачаў цалаваць на іх вопратку, а потым адной напругай, лёгка, ледзь-ледзь узьняўшы яе перад сабой, пасадзіў побач. Аленіна няўкора смуціла яго. Неставала мінулага раздольства жарсьлівага шэпту жанчыны ў самы

твар.

Алена зноў загаварыла.

— Барыс, я ведаю, чаго ты хочаш ад мяне… ведаю. Вы, як мыш, скрабяцеся да нейкага здабытку, прагрызваеце кімсьці зробленую будоўлю над ім, каб задаволіць сваю патрэбу і ўнаднасьць. Але ня дай Бог, што вы пакідаеце потым! Вы можаце пакінуць зусім няўражлівую атоліну — смурод і шумецьце… Вось і ўсё! Не! Ня ўсё яшчэ! Тое, што я сказала, ня дзеля мяне ёсьцека. Гэта маё меркаваньне пра цябе на будучае. Ты пераканаесься ў ім і, напэўна, яшчэ больш укарэнісься ў ім. Ці цеміш, чаму ў Варшаве, калі ўсё палымнела ад бомбаў, я зачапіла цябе? Ведаеш ці не — скажы?

— Алюся, мне ляпей слухаць цябе, чымсьці адказваць…

— Ах, Барыс, даруй! Я радая тваім сёньняшнім учынкам, дык таму наказала шмат, шмат, і зусім ужо ня памятаю, пра што казала… Даруй, Барыс!

— Ты мышай зрабіла мяне.

— Ты ўсё-ткі прагнеш ведаць, што гэта значыць? Не, я не скажу! Некалісьці сам сябе ўбачыш… Барыс, шчырае дзякуй табе, што асталася тады, у пошуках гроша на кавалак хлеба, чыстая, незурочная, зь неабтрэсенай душой… Гэта ж тады я падышла да цябе прадацца, бо не адважылася прапанавацца якому-небудзь варшаўскаму Антэку. Надумалася: давай падхаплю вясковага цяляпая. Ажно, як памятаеш, ты і сам шукаў ратунку… Ды і пра гэта стане! Ты лепей скажы: памятаеш, як мяне і Ганю пасылаў на «ўсходнія крэсы», калі туды прыйшлі бальшавікі, ці мо' забыўся? А можа, памятаеш, як каля Лукаў, у лесе, паказваў нам бронзавую брошку і казаў: яна ўся залатая, і аддам яе вам, калі даведаецеся, што робіцца на маім хутары і дзе мая мама ёсьцека, — памятаеш?.. Але я бяз гэтага жадала прынесьці табе ўсякую помач, звычайна, без усялякіх аплатаў, бо мяне, бедную, галодную, цягнула тварыць нейкую дабрадзейнасьць людзям… Ты не саромся, Барыс, не хіні галавы… Я жадаю, Барыс, застацца мнішкай без манастыра! Старой мнішкай, як сяньня сказала мая родная сястра. Яна, бадай, адкапала пайсткі маіх грудзей. Ты мусіш з гэтым пагадзіцца… Паабяцай, дарагі, што будзеш згодзен… Паабяцай, любы!..

Невядомая ніколі раней урачыстасьць, што зьявілася да палкоўніка яшчэ там, каля царквы, зноў прапала. Узлакаціўшы твар над каленямі, сядзеў у раздумнасьці. Гутарка Аленіна яго, саракапяцігадовага мужчыну, ня вельмі сарамаціла. Ён пераважна ў тую кароткую часіну развагі наўмерваўся пахітрыць да Алены.

— Алюся, упершыню ты па-сапраўднаму адважылася гутарыць пра нашую ўзаемнасьць, але ты, мабыць, жартуеш зь мяне, скажы таксама, што гэтак, а не інакш. А калі так, дык, па-мойму, ты не сказала ўсё. Тут ёсьцека штосьці недакладнае…

— Усё дакладна, Барыс, — не дакладзеш і не аднімеш! Запісалася з табой, але быць жонкай тваёй не хачу, хачу быць мнішкай без манастыра!.. А ты думаў, што я неяк абаб'юся і буду з табой дзяцей лічыць?..

— Алюся, ты і так са мной, у маім двары.

— Але, Барыс, ён твой, а ня мой! Хаця зноў, любы, ці памятаеш, што я сказала табе аднойчы вечарам, здаецца, празь месяц, калі пачалі немцы вайну супраць саветаў і мы прыйшлі да твайго хутару, — напэўна, памятаеш? Дык вось тады я сказала: як фольксдойчка, я зьвярнуся з хадайнічаньнем да немцаў аб звароце табе двору каля Менску; прапанавала ўмоўны шлюб паміж намі, а па законе сапраўдны. Ты паабяцаў, што ня будзеш вымагаць ад мяне абавязку жонкі. А цяпер ты зусім няўрочнае вядзеш, мабыць, забыўся… Я ўсё рабіла дзеля цябе і дзеля знаходу нейкага спосабу памагаць іншым… Барыс, зразумей: памагаць — памагай і ты!

— Дурнасьць, — з утайкаванай злосьцяй адказаў палкоўнік.

— А я вось паважаю маю дурнасьць і буду імкнуцца да яе,— бяскрыўдна, аднак сьцюдзёна адказала Алена.

— Алюся, ты надакучыла сваёй гутаркай… Хаваеш мяне, праваслаўнага, бязь сьвечкі, вось і ўсё! Тваім прызвычаем кажу… Прад гэтым я жадаў ад цябе абы-што пачуць, абы-што, каб толькі ведаць сваё знаходжаньне каля цябе; дык цяпер я напагатове твае ногі цалаваць, прасіць прабачэньня за мае абразы; вымольваць у цябе, маладой, сваю долю, бо колькі яе падаравана чалавеку? Нават з каціным кіпцюром не параўнаеш тую долю… Кажу ўсё, прызнаюся табе, як прад сьвятаром у сьвятыні: я грашыў, вільгаў душой перад табой мо' які цэлы год ад часу спатканьня, і не кахаў цябе, і глядзеў на цябе, як на дурня, і не было ў мяне шкадаваньня да цябе і да твае сястры, хоць ты шкадавала мяне і рабіла ўсё добрае для майго дабра. Але ты не адыходзіла ад мяне, ты ўжо празьмерна пачала спыняцца ў маёй душы, і, як ні дзіўна было яно, я закахаўся табой. Алюся, табой!.. Я пакутна прагну спакою, капельку грошаў для старасьці маёй і для маіх нашчадкаў… болей нічога. І хто прагоніць гэтую смагу, Алюся? Ты! Толькі ты!..

— І хлусіш ты, палкоўнічак дарагі, найбагаслаўлены, нехаўтурны, гэтак хлусіш, як быццам у таго, хто слухае і слухаў, няма памяці, і таму можна яму вярзьці ўсё, усё, што падбяжыць… Апамятайся, бо магу зусім пакрыўдаваць. Ці ўпершыню ты кідаеш мяне ў крыўду? Ня першая ўжо!.. А пераканальная хлусьня— прыгаство! Ды ўсё-ткі ў затайкаванай карысьці ты ня здольны сплясьці яе ў адно. Я ведаю: ты закахаўся ў мяне ад часу спатканьня ў Варшаве, а не пасьля… Ха-ха-ха! Сьмяюся, мой добры палкоўнічак, і навошта ты надумаўся адмаўляць яго, падмалоджваць?.. Але ў жыцьці, палкоўнічак, ёсьць два адвеку-вечныя адчуваньні: радасьць і смутак… Навошта вярэдзіць балючае хлусьнёй?..

— Пашкадуй, Алюся! Пашкадуй мяне!..

Ён увомірг падсунуўся шчыльней да яе.

— Пашкадуй, не пагарджай мяне й мае ўчынкі. Абяцаю быць гэткім самым, як ты. Ды і ты, Алюся, яшчэ ня стала тэй, якой ты думаеш быць; ты толькі манісься рассуваць замёты нашага двору дзеля прыстанку дабра, дзеля нейкага піраваньня… Ах, Божа, Божа, навошта я спаткаўся з табой?!

Палкоўнік ашчапіў Алену і бязрухна застыг, прыціснуўшы галаву да ейных плечаў… Яна вышчапілася зь ягоных рук, устала, адышлася да стала. У ёй моўкла сьцюдзёнае, тое самае жаданьне знаходзіцца каля палкоўніка. Яно яшчэ больш чутней усукравалася ў сьведамасьць наўмернасьцяй. Наўмернасьцяй ніколі не кідаць яго, каб магчы ў такой дасязе браць усё зь яго собства для нейкай цёмнай, як яна сама часта абхрышчвала яе, «добрай волі».

Палкоўнік, застаўшыся сядзець на канапе, падумаў: «Я, мабыць, перацярплю твае дзіваты, я даб'юся цябе, хоць і кахаю, дужа кахаю цябе». З гэтымі перакананьнямі ён не змагаўся, бо яны ўжо азначыліся яму верай: мусіць адбыцца! Ім толькі чакаўся дзень даведваньня, калі яна павядоміць яго згодай.

— А ты глядзі на мяне як на служанку, а не як на жонку, нават і ня будучую, — быццам бы адгадваючы палкоўнікавы думкі, зьвярнулася Алена пасьля доўгай моўкнасьці.

— Згодзен, толькі не пакідай мяне! — асьцярожліва прапанаваў ён.

— А прынамсі, надумаюся кінуць, дык чаго расчульвацца ад такіх дзейкаў? Наогул, ты, палкоўнік, вайсковы чалавек, праўда? Дадумаесься, як са мной ваяваць…

— Ах, якія словы ты кажаш? — і дадаў, тайкуючы ўмела сваю ўзбудрожнасьць: — Я жадаю кахаць цябе…

— Ну дык чаго ж тады бегчы адгэтуль?.. А можа, паспрабаваць? Я калісьці зраблю так: буду хадзіць упрочкі да Менску… Недалёка, праўда?

Ува ўсім тым, што нагаварыла яна палкоўніку, было добраей адданае асабістаму захапленьню… Папрасьціла да дзьвярэй, на выхад.

— Стане на сяньня. Палуднаваць зьбірайся.

Алена ўсьміхнулася.

Адчыненыя Аленай дзьверы нямоцна стукнуліся ў Ганю. Яна, напэўна, заклапочаная падслухоўваньнем размовы, не пачула Аленінага выйсьця з габінэту. Не зусім безуразьлівая Алена і ўсхваляваная Ганя захавалі паміж сабой вонкавую прабачлівасьць. Але як толькі Алена апынулася за дзьвярыма ядальні, Ганя блізу ўбегла ў габінэт.

— Барыс, кінь валаводзіцца зь ёй, кінь! Няхай будзе манашкай, няхай!

Ганя, бы ап'янелая сваім пачуцьцём, у нейкай адважнасьці, маўляў, абараняцца, спынілася перад палкоўнікам.

— Барыс, я кахаю цябе!.. Я ж ужо — дарослая!..

Ён некаторы ўрывак часу пазіраў на яе палымністасьць шчок, на яе дрыготкасьць вусьнінаў і рук, на яе просьбнасьць у вачох з позіркам, што яшчэ ня ўмеў глядзець упорыста на знарокі жыцьця, а тады, без аднаго слова, як родную дачку, вывеў яе за дзьверы.

Аднак палкоўнікава ўражаньне ад Ганінага захапленьня апынулася ў мінулым летуценьні, калі ён, будучы ў Варшаве, нягледзячы на даходнае і паважнае становішча, чамусьці абмінаўся каханьнем жанок.

— Каб ты, дзяўчаро, крыху раней да мяне — я адпомсьціў бы там маім асьмешнікам… Ах, як шкада! Адранцьвееш шчасьцем, калі ня трэба й няма каму пахваліцца ім, — голасна абвесьціў сабе палкоўнік, зь вясёлым настроем прычасаўся пры шыбіне падвойнага вакна, што адчынялася ўсярэдзіну габінэту, і пайшоў палуднаваць.

За вокнамі шасьцелі лісты дзікага хмелю, яны за лета справіліся ўзпаўсьці па шастку аж да шаламя хаты. Касматая і шасьлівая сьцень ад іх рухалася па шыбінах вакон. Была ноч. У распагоджаным небе начышчаны ветрам ледзянеў месяц. Вецер роўным подзьмухам прарываўся дзесьці з-за бору. Бор зацяжыстым і загусьцелым шумам адклікаўся ўсьлед яму. Сяліба палкоўнікава ад бору аддзельвалася невялікай засьцежай ніваў. Новая жыхарка Ганя, бадай, зь першага дня прыезду пачала жыць у ім неспакоем шаснаццацігадовага сэрца. У сваёй гасподзе пасьля кароткае гутаркі з палкоўнікам яна асталася аж да ночы сядзець каля вакна задуменная і дакорная. Ейная душа гутарыла. У нячутнай размове пачыналі ўжо завязвацца першыя чуткі хітрасьці, а ў іх яна пагаджалася дараваць палкоўніку.

«Я ўсё-ткі спытаюся: куды ты езьдзіў учора раніцай?»

Далей Ганя не сказала анічога. Як быццам яна й не казала гэтыя словы, угледзелася ў падзямельнасьць восеньскай ночы.

«Тая сьцежка мне так надакучыла, што я ўжо болей не жадаю хадзіць па ёй да лесу. Заўтра пойдзем з табой іншай. Там ёсьць другая, пад самымі елкамі, уся засыпаная апалай лісьцінёй. Мне вельмі падабаецца, што на ёй лісты заўсёды ўскапычаны казулямі, і іх кожны раз можна там напаткаць. Гэтая сьцежка прасьцігае ажно да ляснога возера; вада ў ім вельмі сьцюдзёная, мабыць, крынічная…»

«Але ж, Ганя, гэтак нам ня будзе кожны дзень. Трэба штосьці рабіць… Ды яшчэ, ты ж сама ведаеш: мы неяк дзіўна жывем».

Думала Ганя пра возера, пра гутаркі, пра лес, у якім нават не была, і ўяўна нахілілася да палкоўнікавага твару, правяла сваёй шчакой па ягонай. Палкоўнік, адчуўшы чароўнасьць каханай жанчыны, жартаўліва, бо пэўны ў захапленьні ім, паквяліўся каля ейных вуснаў пацалункам. Яна спрабавала атрымаць яго, але ніяк не магла злавіць палкоўнікавы вусны.

Ганя запэўнівала сябе: ён кахае яе.

«Барыс, ты будзеш мой!»

Але каханьне ён жадаў адхіліць надалей.

«Чаму гэтак робіш, Барыс? Няўжо зьбіраесься забыцца на той пацалунак мяне… каля вуха? Няўжо, Барыс?» — думала і пыталася Ганя, трымаючы ўявай палкоўніка ў абдымцы.

«Не!» — голасна адклікнуўся ён і палахліва глянуў на Ганю.

«Што здарылася, мой каханы?» — спытала яна, не хаваючыся ў падазроныя думкі.

«Часам, бывае, падыходзяць цяжкія развагі», — адказаў ён і пачаў хадзіць па пакоі.

Ганя па-ранейшаму сядзела каля вакна. У часінах, скволеных уявай, яна, здаецца, забывалася пра ўсё недарэчлівае. Ёй толькі жадалася глядзець і глядзець на ночную сівізну. Ды не!

«Барыс, надысь, едучы сюды атрымаць зноў маёнтак, ты нешта пачынаў казаць мне і спыніўся».

«Ах, нічога асаблівага… Хадзі лепш сюды».

Ганя паглядзела празь месячны змрок пакою на ўвабразнага Барыса. Прайшлася па пакоі, а тады зноў села. Чулася стомленасьць ад думак.

«Каханы, я скажу табе ўсё. Усё, мой любы, і толькі цяпер, таму што я кахаю цябе і раблю гэта ў тваё імя… Ты зьдзіўляесься, Барыс?»

«Ганя, хіба ж гэтак? Мне прыемна паслухаць, што ты наўмерала сказаць…»

І яна сказала яму пра летуцелае раней. Закаханага, усхваляванага палкоўніка прымусіла хадзіць, а сябе ўсьлед за ім: прасіла прабачэньня за патурбаваньне нянатвым настроем.

Наймізэрныя шорахі ветру доўга ўсюдзіліся ў Ганіным пакоі, іншыя шорахі там не заглушвалі іх.

«Тады я, Барыс, астануся табе шчыра ўдзячнай за ўсё, што зрабіў для мяне…»

Ганя не даказала думку, правяла рукой па твары.

«Барыс, няўжо для нас немажліва маё?»

«Што ты сказала?»

Яна на цыпачках падбегла да ўяўленага палкоўніка, прысела на падлозе і пачала абнімаць ягоныя калені, церціся аб іх шчокамі.

«…ты не пачуеш больш маіх словаў, ты слухай мае ўздрыгі ў грудзях і шолах маіх далоняў… Я нямая цяпер».

«Чаму?»

«О не! Лепш пачуй адно: або я, або яна ня мусіць быць тут, тут пад гэтым дахам. Нават сяньня! Нават цяпер!..»

Барыс маўчаў. Ганя апранулася, пайшла на знадворак.

Подзьмухі ветру мацнелі. Невялікія кагорты хмараў плылі разьдзелена каля месяца. Ганя толькі жадала выйсьці з двара, як адзадзя пачула Аленін голас. Яна заўсёды праходзілася перад тым, як пайсьці спаць. Ганя, перапалоханая неспадзеўным урывам у меру ейных мрояў, ірванулася наўперад, прабегла некалькі крокаў, аглянулася, затуліла па-дзяцінаму вочы, спынілася й заплакала.

— Што з табой, Ганя? Ты, мабыць, хворая? Скажы, родная, што з табой?.. Чаму адмовілася есьці?.. Хадзем дахаты… Ня плач, родная, а то пачуе Бары-ы-с…

— Я ня плачу! Я перапалохалася цябе, — зласьліва адказала яна.

Ганя адкінула сястрыну руку, пайшла хадзіць сьцежкай пад таполямі навокал двара. Таполі, як падпоры ў пячоры, чорнымі стваламі падпіралі неба й гальлё з шумам ад ветру.

Да сваёй хаты з царквы Цярэм і Міхась вярнуліся позна, бо Цярэм мусіў завітаць да старшыні воласьці за абяцанымі даведкамі на атрыманьне пашпарту для Міхася. Іх зьмест быў напісаны собскай рукой старшыні. Там побач ізь сьведчаньнем ляяльнасьці Міхасёвай да новых уладаў падавалася хлусьлівае тлумачэньне абставін нясвоечасовага атрыманьня пашпарту. Гэткай прычынай, паведамлялася, была зацяжная цяжкая хвароба. Зь Цярэмавых рук аплата за яе перапала старшыні воласьці зусім каштоўная: ён пазычыў у сяльчанаў дзьве кварты самагонкі і аднёс яму своечасна.

Міхась пра Цярэмавы рупнасьці ня думаў. Ён верыў у іх шчасьлівы вынік. У ім даўнавата, ад пачатку вайны, пасялілася пэўнасьць пра час, што прынесла вайна. Час, калі можна рабіць усё, што надумаесься і нават добра датаркнуцца цудоўнасьці ўсялякай валадарнасьці.

Міхась тымі часінамі адсутнасьці каля яго Цярэма паклапаціўся павандраваць па знаёмых мясьцінах навакол сяла і спаткацца ды паразмаўляць з аднасяльчанамі. У гутарцы зь імі ён слухаў не зусім зразумелы неспакой існасьці жывога чалавека, якога ўжо бадай што не палохалі гукі гармат і бомбаў. Усе яны чамусьці зьвязаныя мінулай сувязяй жыцьця: прызвычаем спаткацца выпіўшы, ці без таго, у чыёй-небудзь хаце або на выгане, абхапіўшы даланямі постаці жанок ці дзяўчат, як жменяй нарваныя краскі, вытанцоўваць драбнуху ці па некалькі разоў тупаць на адной падлозіне рытмічнага «Мікіту», — цяпер раптам закахаліся ў адзіноцтва, у неахвоту нават добрасумленна рабіць свае хатнія абавязкі.

Міхась даведаўся, што ўсе сяльчане, пакліканыя да арміі, вярнуліся дадому ледзь ня ў першыя дні вайны. Толькі ў адной сям'і неставала дома сына. Міхась меркаваў: сяляне мусілі глядзець на здарэньне веку інакш. Але ўсёнае хутка пакінулася ім безуразьліва, як штосьці немагчымае да азначэньня паміж набегу пачуцьцяў ад раптоўна напатканага і спакмечанага.

Наапошак ён пачакаў Цярэма на прысапе скрайняй хаты па дарозе да іхнай сялібы, і, калі той падышоў, накіраваліся разам дадому. Няцёплыя прамяні сонца рассыпаліся бражовым колерам сярод хвояў лесу, які дзяліў іхную сялібу зь сялом. Між іхных верхалінаў і сьценяў хавалася незачэпленая глухата восені. У сэрцы Міхасёвым было моцнае жаданьне даведацца ад Цярэма пра жанчыну, што памагала ўносіць дамавіну да царквы.

— Хто яна, тая памочніца, што памагла ўнесьці забітага? — спытаўся нарэшце ён.

— Напэўна, жонка Сконтаўта, — адказаў Цярэм. Яму ня вельмі да гутаркі пра чалавека, які адно сёньняшнім раньнем набіў яго.

— Даруйце, што турбую дзяцінымі пытаньнямі… А як спраўкі ад старшыні воласьці?

— А што яму? Даў. Ён неблагі чалавек. Крыўдна, што п'е ня ў меру.

— А чаму вы сумныя? Можа, хвалюецеся пра тога лётчыка?

— Аб усім, сынку…

— Навошта гэтак?

— Бо я ўжо не вярнуся сюды на белы сьвет маладым, таму кожнаму старому, пакуль захліпнецца апошняя часіна жыцьця, хочацца патурбавацца аб усім, што не перажыў.

Цярэм, зачэплены Міхасёвым пытаньнем, тлумачыў і прыводзіў прыклады зь людзкой дабрадзейнасьці й несправядлі васьці. Па ягоным прыпушчэньні: справядлівасьць пакуль што ня знойдзена чалавекам. Але ён усё-ткі стаіць ужо ў адным кроку перад ейным парогам. І прамежак паміж наступным ступком-наўмерам — ён даводзіў — якраз ёсьць тая справядлівасьць, а гэта свабода. Быць свабодным у несвабодзе.

Цярэмавы довады апаноўвалі Міхася ў незнаёмых хваляваньнях, недармо што наводле іх ён ужо меў выпадак перажыць яшчэ пры сустрэчы немца-камэнданта й Ганевіча. Ён пераконваўся, што дзед усяго толькі ўзьвялічвае патрэбу ўвагі на зразумелую існасьць у жыцьці. Раптам чамусьці зазлаваўся Цярэм:

— І спадзейся на вас, інтэлігентаў! Спадзейся на душу, якая некалісьці абрасьце целам. Ды яна нават ходзе каля самага цела і ня ведае, як увайсьці ў яго ды там трымацца, учапіцца за што… Ты не распазнаеш свой дом. Мабыць, твае калені ўжо зарагавелі ад поўзаньня — ня чуеш болю. Поўзай, сын! Запэўняю цябе: ты малады будзеш прадчасна старым, калі будзеш блукацца эвангельскім блукнікам па нейкіх радзімах…

— Ня злуйцеся! Вы, старое пакаленьне, пажылі ўваскрашэньнем нашага народу й ня можаце адмовіцца ад гэтага, справядлівей, яно спынілася ў вас сьвятой верай. А я? Я толькі зьбірач падрыхтаванага вамі. Для нас, маладзейшых, наша айчына існуе й існавала, як усе іншыя. Ці варта гутарыць пра ейнае абнаўленьне ці ўваскрашэньне?

— Народжанае — нараджае, абнаўляецца! Тады, мой сын, і дурань памрэ ад гэткае размовы!..

І ён болей нічога не сказаў Міхасю. У настроі Цярэмавым тым днём жылі дзьве крыўды: крыўда ад палкоўніка, пра якую ня ведаў Міхась, і крыўда на Міхася — ягоную думку пра сваю нацыю.

«Чаму неспадзеўна?» — падумалася Міхасю.

Гэтаксама, як напярэдадні спатканьня зь Міхасём, дзед Цярэм ізноў кінуўся душой у парываньні благога неспакою. Здарэньне ў царкве, а найбольш словы ад немаведама за што забітага летуна і кароткая гутарка зь Міхасём па дарозе дахаты, якая блізу нічога й не давала яснага, усё-ткі кранала ягонае старое пачуцьцё, яно праніклівым голасам казала яму аб зусім адмоўнай зьяве сярод нахлыні сусьветных падзеяў.

Ягоны позірк найперш бачыў толькі сваё, а сьцяг іншага, чужацкага, разумеў як пабочнае. Апрача ўсяго, да настрою, напэўна, шмат спрычынялася й біцьцё ад палкоўніка. Але ён цярпеў гэта: не хацеў выдаць сябе Міхасю, каб той учыніўся помстай. Дый Міхась таксама неспадзеўна паказаўся расьцягнутым і трухлявым у дацемленьні сваіх ручаньняў з паглядамі на закарэлы мярлог зь незадрымалымі мэтнасьцямі некаторае колькасьці валадарных нацыяў…

А Міхась, сваім парадкам, бадай што цешыўся Цярэмавай бязгутарнасьцяй: ён таксама думаў, але апынаўся між сваіх думак толькі ўв адным моманце дня — спатканьня ў царкве. Ды прохань усяму таму змрочнаму й смутнаму была пераважна тайніца жанчыны з двара. Ён і цяперака ў хаце, ахутанай восеньскай гушчэчай вечару, бачыў яе перад сабой. Штосьці незнарок цягнула яго даведацца пра яе больш. У ейных вачох і адвазе памагчы ўнесьці ў сьвятыню дамавіну Міхась знаходзіў невымоўны прывід добрага й вялікага захаваньня ў жыцьці. Але ў самым развоі думаньня пра незнаёмую Цярэм зьвярнуўся да яго, прапанаваў:

— Цягні страву зь печы, вячэрай.

— А чаму ж вы ня хочаце? — падазрона згадзіўся й спытаўся Міхась.

— Ат, ня хочацца — кладуся адпачываць… Надвор'е пераменіцца: баляць і ціснуць грудзі. Ды што зробіш — старасьць!

Міхась пачаў выцягваць страву зь печы. Ён, выгаладаны ў няволі, вельмі шмат думаў пра ежу, а дзед, надалей моўкны, распрануўся і лёг адпачываць на сваёй ляжанцы.

У іх, у аднаго і другога, уцякалі словы гутаркі, а тымі, што ўжо перамяніліся, — дык адно толькі, каб усьцерагчыся журнасьці непаразуменьня.

Пад шамаценьне Міхася каля печы, а тады каля стала за ежай зь яшчэ большай цепрасьцяй Цярэм пачаў ажыўляць чароўнае суквецьце думак. У кожнай зь іх знаходзілася магчымасьць перамогі над рознымі гмахамі й драбноткамі, якія не лагодзіліся або не падтасоўваліся да ўмовы здабыцьця свабоды ў жыцьці. У вацеве зачэпленых душой мрояў ім краналася ўсялякая метульга дачыненьняў кожнага народа да свае незалежнасьці. Аднак у перакананьнях, у спадзяваньні нечаканасьцяў, у разнаякіх памаўзьлівасьцях выклікаць адзін уздых абнаўленьня нацыі спыніліся даўменьні, ад якіх ажно заціхала сэрца Цярэмава. «Мы прызвычаіліся калісьці жыць незалежнымі, і яно, незалежнасьць, зрабіла нас лядайкамі думаць пра нацыі-захоп нікаў…» І адначасным забегам папярэдзіў Міхася другім клопатам:

— Ты ж і Мурзу дай есьці — чуеш, як гаўкае?

— Добра — я зараз, — адказаў Міхась.

За колькі часінаў развагаў Цярэм задрамаў, і ў сьне ён таксама думаў далей пра свой неспакой. Цярэмавы вусны ў сьцені ляжанкі краталіся, шапталі штосьці незразумелае. Але ў далёкім кутку душы й розуму яны клаліся зразумелымі неаддзеленымі ад ягонай старэчай постаці.

Рыпнулі дзьверы ў трысьцені, і гэты нешта кажучы гук перарваў ягоную дрымоту.

Міхась вяртаўся з панадворку, занёсшы ежу сабаку.

— Што, ня чуеш? — дзіўным усклікам скрыкнуў Цярэм, і тады ён пры спатканьні зь цьмяным сьвятлом ліхтара ахамянуўся: — Ах, гэта я спрасонку!..

— Сьпеце, сьпеце. Я таксама іду спаць, хоць і ранавата яшчэ.

— Ага…

Цярэм заплюснуў павекі і, па-ранейшаму санлівы, стомлена апусьціўся на цьвёрдую пасьцелю. Зноў заблукалі словы з уявамі, што ня вельмі выразьліва спыняліся перад ім — яны ўсё беглі, круціліся, пераменьваліся выглядамі… Тая дамавіна зь няведамым летуном была быццам бясконцай дарогай, домам і небам з роўнымі, бураватымі плямамі на месцы сукоў, ужо абгабляваных кружкамі-вокамі. Празь іх ён бачыў самога ды іншых стомленых, але яны, як пчолы ў шкляным карані, не сядзелі каля доньня, а паўзьлі ўсё да вершаліны дужа крутое гары. Ён бачыў марудную мітусьню людзей з чырвонымі абліччамі, аблепленымі спацелым валосьсем; у іх кожнага ўваччу была няўмольная да напуханьня велізарная сьлёзіна, якая вось-вось азначвала напагатаванасьць скрапнуць і разьліцца.

Ажно да самае вершаліны і па адхонах гары густа ляжалі патарчакі зь людзкіх касьцей. Іхную перашкоду ніхто не парушаў: жывыя людзі паўзьлі, праціскаліся паміж іхнымі невялікімі прасторамі. Шмат хто з жывых перамешваўся зь імі — прападаў.

— Што ты? Ідзі, ідзі! Ты ж юнак, чаго тут круцісься на дарозе? Няўжо я, стары, мушу цябе ўпрошваць?.. Пусьці тады — я сам!

— Куды?

— Як — куды? Ты хочаш у дамавіне застацца? Тлець хочацца?

— Не! Не! Я мусіў быць іншым!

Але Цярэм, заміж далей гутарыць, паглядзеў на расхрыста ную кашулю на грудзёх у летуна: чорна-чырвоная дзірачка ад кулі выкручвала з свае сярэдзіны лісткі паперы з зацемкамі.

— Навошта ты пісаў гэтыя словы, хто іх чуў і пачуе? Ты ж быў летуном-сокалам, у цябе ж была зброя заміж іх…

— Старэчы! Ты прагнеш змаганьня?

— Але! О, я люблю адшукваць і здабываць маё!

— Дык жа чым? Дзе ж у цябе хоць бы снасьціна старавечна га чалавека?

— Ланцуг адвяжу ад Мурзавай будкі — вось пабачыш…

— Ты дрывіш, старэчы… Ты, як той генэрал, што змагаецца супраць ворага і адначасна супраць ягоных дзяцей, жанок і старых бацькоў…

— Які ты няшчасны юнак! Ты сп'янеў ад сваіх словаў і цяпер стаіш перада мной бяздумны, зусім бяздумны… Ты запамятай: той генэрал неразумны, ён толькі жадае абвесьціцца пераможцам, пацерабіць сваю ўвабразу пыхай велічы. А ён, ён — звычайны караед, які ня цеміць, што ім падточанае дрэва хоць і ўсыхае, ды, пакуль зваліцца, можа стаяць доўга-доўга і яшчэ нават высьпельваць сваё насеньне…

— Чакай, старэчы! Я разумею цябе: у змаганьні няма няроўных, ёсьць толькі пераможцы й адоленыя. Ды вось валей адкажы мне на гэткае пытаньне: ці гэта злачынства, калі ёсьць абарона свае веры, мэты тым самым злачынствам, тым самым змушэньнем?

— Ты шмат гаворыш, юнача! Дазволь мне. Ты, мабыць, манісься зьнішчыць тых тым самым шляхам: сваёй несправядлі васьцяй — учынкам галоднай сьмерці й расстрэламі, га?

— На баку хутар, але ўбогі не палянуецца завярнуць да ягоных гаспадароў па ўбожыну!

— Дык як тады?

— Ты ж дамагаўся ад мяне гэтага слова… Ты, можа, чуў адну невялікую зваротку зь песьні?

— Я не люблю песьняў, не люблю, мой родны, мой няведамы Ісус: я ня ўмею падпраўляць людзей клічам песьні ці прамовай правадыра. Я… я ўмею пакутаваць!

— Ты?.. Ад парываньня твае кволасьці й старэчай агнявіцы нічога не народзіцца, а я… я… О, ледзь не забыўся на маю песьню:

Зноў у радасьці
глядзім на неба,
меч на дзязе.
Мне
ён
трэба…

— Якая даўгая — не сьпявай… Твая рана ад сьпеву робіцца большай, і там… там нешта жывое, жывое — не сьпявай!

— Раны ад ран, старэчы. Яны ад самага пачатку сьвету. Мусіць жа недзе нешта разарвацца, загінуць на целе, каб выйсьці стуль новай душы, што потым не ўкрыжуецца, не разойдзецца ад пацалункаў дабра і зла, яны — жыцьцё наступнаму: табе, камусьці іншаму… Сьмешна спрадвечнае?

— Мне?.. Дай агледжу цябе ўсяго, дазволь, мой хлапчук-Ісусік, дазволь… Мне хочацца пацалаваць цябе…

— Ты прагнеш, каб я быў нованароджаным дзеля пацалункаў?

— Не! Не, мой сынку, навошта! Ты ўжо навучыўся рухацца і здабываць умееш, ты адвык плакаць… хвалявацца ўмееш.

— Ад гэтакай гутаркі й дурань памрэ — здаецца, ты сказаў мне?

— Я не казаў гэтак!.. Міхась, Міхась, чаму ты перабраўся ў забітага?

— Хлусіш, родны! Я адно хацеў быць зразумелым. А быць зразумелым — зрабі непажаданае, нават неканечна ў тым неспадзеўнае, бо тое, непажаданае, і так для іх не сьвятое.

— Не кажы: хлушу. А калі так, дык жа я мушу падагнаць цябе ў жыцьці, ці толькі падумаць?.. Годзе, годзе вусьнявіць: барзьдзі, барзьдзі!.. Ах, як позна! Дзе людзі нашыя? Дзе? Ах, вунь, вунь, здаецца…

— Адляжа, дзед: ня позьніцца ноч, ня позьніцца й дзень — пажджы расказваць пра цэдзіва…

— Я? Я — цэдзіва — людзі нейкія?

Цярэм прачнуўся ад свайго скрыку, і Міхась таксама. Міхась, найперш запаліўшы лямпку, падышоў да яго й прыклаў адразу далонь на лоб. Цярэм быў спацеўшы. Ягоныя вочы глядзелі звар'яцела на Міхася. У памяці адным схопам застыглі перад ім прывіды сну — ён, нейкі час асьветлены лямпкай і рухамі блізасьці Міхася, яшчэ дрывіў іх.

— У вас гарачка, захварэлі.

Тады Цярэм уцямна пачуў і зразумеў Міхасёў гутар.

— Кладзіся, сынку, не хвалюйся: звычайна нейкі дзяцінец прысьніўся, і я крыху патросься. Не турбуйся.

Міхась не паверыў. Доўга трымаў далонь каля лобу Цярэмавага і колькі разоў паслухаў пульс.

Цярэм у сапраўднасьці і не хацеў, каб той баржджэй адышоўся ад яго: ён невыказна, аслодна каяўся ў сваёй душы за кпіну Міхасю мінулым днём, ідучы дахаты ад старшыні воласьці. Цяпер у вялікай празьмернасьці адчуваньня Міхась разумеўся да сьмерці блізкім і неадступным, і гэтае пачуцьцё ў тую часіну адкавалася адным неразрывам зьвязку — пад ягоным узьдзеяньнем ён ледзь не сказаў: «Міхась, будзь са мной, пакуль я жыву, ты — усё для мяне!» Яму не хацелася якой-небудзь іншай сутані, другой спакусы.

— Вы паспрабуйце ня памятаць пра сон, і гарачка ад хваляваньня міне.

— Дзякуй, Міхаську, дзякуй! Гасі агонь — сьпі… Каранаты дзядок я: са старасьцяй спрачаюся.

Міхась сярод ночы часта разбуджваўся й падыходзіў да Цярэмавай ляжанкі. Слухаў ягонае дыханьне, клаў далонь на лоб. Цярэм цэлую ноч пасьля таго, што гэтак дзіўна прысьнілася, ня зводзіў павекаў; кожны раз, як толькі падыходзіў Міхась глядзець за ім, прыкідваўся, што сьпіць, ня чуе. Ён у сусьцігу даўгаватага жыцьця мо' ўпершыню натрапіў на сэнс самога жыцьця — прынамсі, гэтак яму думалася і ачуньвалася ў тую восеньскую ноч на ляжанцы.

«Дзеля чаго пазбывацца пошчыку блізасьці роднага чалавека, каб потым хвалявацца аб ягоным жыцьці? Аддаць яму ўсе найлепшыя адчуваньні свайго жыцьця, а тады асабістай, бацькоўскай чысталюбасьцяй змусіць яго пакінуць цёплы куток толькі дзеля таго, каб здабыць неабходнае на захаваньне ў днях… навошта?» — разважаў пытліва Цярэм.

І ён зарокся ніколі ў будучыні не рабіць Міхасю благіх даветаў, празь якія той мог бы зноў пакінуць яго адзінотным сярод лесу і поля.

Назаўтра, раньнем, яны ўсталі адначасна. Міхась сказаў, што ён не наўважан адкладваць надоўга атрыманьне пашпарту, зьбіраецца ісьці ў Менск.

— Але ты, Міхась, будзь ласкавы ўзяць з сабой торбачку, — папрасіў Цярэм.

— Навошта?

— У такі час ня вельмі сорамна хадзіць з торбай.

— Я абыдуся бяз лусты…

— Луста — лустай, Міхась, а торба сама сабе гаспадар… Перад колькімі днямі, пакуль ты вярнуўся, я кожную раніцу з Мурзам хадзіў да Менску і заносіў расьсечаныя кускі дзічыны галодным і ўбогім. Там цяпер горш, чымсьці ў паўголадзе — блізу ўсе мянчане ўбогія. Вось таму і ты вазьмі занясі дзічыну для іх. Сяньня аддай яе калекам, што зьбіраюцца каля сьвятыні Пётры й Паўлы.

— З прыемнасьцяй зраблю, — пагадзіўся Міхась.

Яму жадалася як найхутчэй убачыць прынесеную вайной неспадзеўку роднай сталіцы. Сталіцы, ад якой гэтак шмат асталося ўспамінаў з маленства.

Сонца выплыла з-за вершалін лесу і, ня надта ўзьляцелае ўгару над імі, сьвяцілася восеньскай астыгласьцяй, бы расчыненая цемрадзь ночы. Ранішняя смуга расьсьцілалася нізка. Вогкая, гладка даторквалася кожнага выступу над зьверхняй зямлі — прыносіла заўважнасьць цёплага дыханьня ў скронях камянёў, у плажме муравы. Дарога, праложаная па роўным узвышшы, адсьвечвала шэра-жоўтым кантам пяшчанага адхону. Міхась пайшоў да Менску наўпрасткі ад дарогі. Аж з прастору мурожнага сухадолу былі бачны дахі паўзгародных сяліб Менску, іх вырывала із смугі сонца — уцалелі ад вайны. Ад скраёў сталіцы Міхась азірнуўся на лес, за якім хавалася Цярэмава сяліба.

— Ён там чакаў мяне, — мімавольнай любасьцяй прагаманіў ён і пайшоў шпарчэй.

Ранішняга рэха ў сталіцы ня шмат. Толькі дзесьці замест яго ракацеў самалёт і адзінотна дыміў на паўдзённым баку невысокі комін заводу. Пасьля доўгага расстаньня і пад уразай Цярэмавага апавяданьня пра сталіцу, яна ўяўлялася Міхасю бадай пакінутай будкай садоўніка ў запусьцелым садзе. Яна спаткала яго наводлесьцяй ня ўявы, а вобразамі існасьці. Адразу за рэдкімі наўгароднімі будоўлямі перад вачыма Міхася разьбегліся шырызны развалін, яны слаліся ажно да самай Сьвіслачы. Уцалелы тэатр оперы і балету зь некалькімі адлеглымі ад яго камяніцамі высіўся над грудамі цаглін, бэлек і водаправодных трубаў. Вуліцы сярод руінаў ляжалі, быццам акамянелыя гіганцкія яшчаркі. Блізу да самага пляцу Волі Міхась не спаткаў людзей. Пацукі беспалохна бегалі па друзах і разбураных сьценах.

Пляц Волі, што калісьці раптоўна ўзвышаўся, нібы выпукласьць старавечнага шчыту, нібы насыпаны курган, плажміўся ў несуладу руін. Званіцы сьвятыняў, уцалелыя ад бамбардыроўкі, і вежа з абвіслымі стрэлкамі гадзіньніку тырчэлі над пляцам. Ад іхнай узгоні ўвышкі неба і не прабадала пачуцьцё людзкой душы, у скрайках якой пранізваецца тая гонкасьць якімсьці імём несумніўнай думкі ў сваё. Ад іх заўсёды пераможаным людзям увейваецца вера; ад іх часта зьяўляецца перамена ў імкненьнях; яны, узьнесеныя з абцёсаных камянёў, прынукваюць не забыцца велічна-роднага; яны выхопліваюць зь людзкога пачуцьця немагчымае і робяць яго магчыма-зьдзяйсьнё ным; яны незвычайнасьць роднага жыцьця і прысьвята чаму-небудзь неабходнаму ў змаганьні, чаму-небудзь злачыннаму супраць злачынства, ад якіх толькі тады ўздрыгнесься, калі пройдзеш пад прывітаньні народу каля гэтых сымбаляў у супакоі — яно здарылася і здабылася…

Песьня спрадвечнага разбурэньня! Ніхто ня ведае, дзе яе пачатак быў і калі пачнецца канчатак яе! Глыбы зруйнаваных дамоў, музэяў, тэатраў і лякарняў лажацца шарахатай апранай на зямлю й жыцьцё! Мірсьціць хаос імкненьняў і думак! Заплюшчваюцца вочы ў тупой звар'яцелай асалодзе існаваньня быцьця, і пад тупаценьнем брудных воявых ботаў апыноўваец ца, не на прокмець, пляма ад якога-небудзь народу! Захаваньне жыцьця сваёй нацыі ў сьмерці іншых нацыяў!

Каля Дома працы, які, можа, цудам застаўся цэлым, стаяла шмат аўтамашын. Уздоўж сьцяны над уваходам былі выведзеныя нямецкія словы, яны значылі прыладнасьць гэтае будоўлі да ўлады немцаў на акупаванай Беларусі.

У пачатку дзясятае гадзіны раніцы там часьцей зьяўляліся людзі, часьцей замітусілі немцы, апраненыя ў жоўтую вопратку, яны то прыяжджалі туды, то ад'яжджалі ў нізкіх чорных лімузінах або ў звычайных, сталёвага колеру, вайсковых машынах. Міхась паназіраў за асаблівасьцяй рухлівасьці немцаў і сваіх людзей. Ён ніколі ня мог потым адказаць сабе на ўсё тое, што тады падумалася й разважылася — яно засталося ў ім нямотным успамінам аб чымсьці нявырашаным у вякох цярпеньняў. Ён меркаваў: яно падасьпела яму ад часін спачуваньня разбуранай сталіцы, а можа, хоць і каротка пазнаў іх, ад пакутаў у палоне.

Той раніцай Міхась быў больш суровы і жорсны. У ягоным сэрцы зіхрылася нянавісьць ня толькі да немцаў, у ім знайшоў прыстанішча выкліч усяму людзтву, усяму таму, хто імкнецца панаваць, апыноўвацца ў слодычы шчасьця разбою над іншымі народамі.

У маладым парку перад Домам працы Міхась сеў на паўзломленую лаўку. Яму не жадалася барзьдзіць спытацца, дзе сьцьвердзіць сьведчаньне асабістасьці. На яго дзейнічала блізіня сталіцы: імкнула апынуцца ў прокмеці хіжака, — зьнішчай тых, хто зьнішчае! Ён нават палетуцеў пра волата-чалавека. Мроя заўсёды адчувальная ў бясьсільлі й вельмі неабложлівая ў парываньнях.

Міхась не пайшоў атрымаць сьведчаньне — успомніў пра Цярэмаву торбачку, накіраваўся да манастыра, дзе зьбіраліся ўбогія, аддаць ім убожыну.

Манастыр з саборам ацалеў ад бамбардыроўкі. Ад вуліцы яго старанна адгарадзілі тонкімі пілёўкамі. На двары перад сьвятыняй не было нікога, але дзьверы ў сьвятыню былі адчыненыя нарасьцяж. Празь іх Міхась бачыў бражовае мірсьценьне лямпадак і сьветлую срабрынь асягоў сонца. Ён увайшоў туды. Каля самага алтара стаяла на каленях жанчына і пасьля кароткіх шэптаў хрысьцілася. Міхась ня бачыў яе твару, але разборліва чуў словы ейнай мальбы. Ён перахрысьціўся й пачаў азіраць даўно нябачаныя абразы сьвятых і апосталаў. Некаторыя зь іх вельмі прыгожа былі выкананыя і апраўленыя ў рамы. Але яму не прыйшлося доўга азіраць іх — жанчына ўстала і зьвярнула ся да яго.

— Памажэце мне выйсьці.

Міхась не адразу адказаў ёй. Ён глянуў на вытыркненыя калені з-пад кароткай сукенкі, якія чырванеліся пасьля стаяньня на іх. Яна чакала, упершыся ў пустэчу сьвятыні чорнымі кружкамі тканіны на вачох. Яна была маладая.

— На знадворак?

— Але. Калі ласка!

Каля выхаду яна папрасіла Міхася падаць віялянчэль, якая стаяла ў кутку карыдору, пакіненая падчас мальбы. Ён запрапанаваў памогу паднесьці. На твары дзяўчыны прабег звычайны ўсьмех удзячнасьці, але смутны і церпны.

На ганку сьвятыні, папярэджваючы сьляпую аб наступнай усходцы, Міхась спакмеціў, што яна прыгожая дзяўчына. Нават чорныя навязкі не псавалі ейнага аблічча. Навошта чорныя навязкі?

— Калі ў царкве няма людзей, я выходжу сама.

Міхасю не хацелася пацьвярджаць існасьць няшчаснай, ён толькі міла глядзеў на яе.

— Пакіньце мяне каля ўваходу на царкоўны двор, я там заўсёды іграю — зарабляю мой хлеб і соль.

Яна зноў, павярнуўшыся да Міхася, усьміхнулася.

— Вы адны ці родзічаў маеце?

— Маму. Але яна хворая, вельмі хворая… Ня кожны дзень зарабляю ўбожыну — галадуе…

— А вы не іграйце сяньня — я дам вашай маме есьці… Мо' хопіць на тыдзень…

— Шчырае дзякуй вам!

— А доктар глядзеў вашу маму?

— Вашае падараваньне найлепшы доктар для яе… Якая я шчасьлівая! Перавядзіце мяне праз вуліцу, а там я ўжо сама патраплю. Я прызвычаілася знаходзіць свой дом… Я жыву з мамай у доме, хоць усюды, я думаю, руіны, руіны…

— Я давяду вас да дому і агледжу вашу маму — я доктар, — дазваляеце?

Сьляпая нічога не сказала Міхасю толькі, бы ў нязносным болю, сьціснула вусны, ашчапіла яго і заплакала, ён пацалаваў яе ў скронь.

У сьцежнай вуліцы да Дому працы іх спынілі жандары і латыскія добраахвотнікі. Па вуліцы, у ахове салдатаў СД, ішоў іхны начальнік Лібіц із спадаром Арэмчыкам. Лібіцу зажадалася азірнуць вялічча руінаў, натвораных розумам і рукамі ягонай нацыі. Ён меў звычайную цікавасьць: паглядзець. А для Арэмчыка ўсёнае зьяўлялася сапраўдным рэнэсансам, і ён ня думаў аб нейкіх іншых, пабочных адступах скрухі. Яму было ўцешна мастацтва зьнікненьня мінулага ў беларускай сталіцы…

На спатканьне Лібіцавай паходні з-за вугла, абапіраючыся на падстаўкі-дошчачкі, выпаўзла постаць калекі-абрубка.

Калека, аброслы і стрыманы ў позірку вачэй, не зьвярнуў увагі на затрыманьне жаўнера-латыша, пасігаў, перамахваючы тулава крокамі на падстаўках, насустрач Лібіцу. Латыш, мабыць, зьбянтэжаны ўпорстасьцяй чалавека зь недакончаным жыцьцём, пакрыкваў на яго:

— Цурык! Цурык! — прыгнуўшыся, трымаючы за плячо, ішоў таксама за ім. Калека натрапіў на Лібіца выпадкова, але ён ужо справіўся пазнаваць па ўніформе прычаснасьць да

ачалу.

Лібіц і калека спыніліся на вузкай, не заваленай друзамі сьцежцы-вуліцы.

— Вас махтэн эр?

— Што вы жадаеце, чалавеча? — ператлумачыў Арэмчык.

— Сына арыштавалі… Сына адзінага! Дзіцяня яшчэ!.. Даруйце яму!.. Падумайце: якая віна — адбіваўся ад вашага… ды ваш салдат пакрыўдзіў яго першым… Не расcтрэльвайце! Не расcтрэльвайце! Майго сына!

«Не расcтрэльвайце» калека ўторыў дзікім ускрыкам і ў надрыве руху тулава-абрубка замахнуўся дошчачкай-падпоркай на Лібіца, але ня кінуў яе. Лібіц захоўна адхіліўся, а тады выцягнуўся, без чаканьня помачы ад латыша жандара, з густым шыпеньнем у вуснах, легануў ботам калеку — людзкі пень так, як гэта робяць зь мячыкам у запале гульні спартсмэны. Калека ад удару паваліўся на адхон друзаў. Лібіц з усьледным за ім Арэмчыкам абышоў яго…

*

Сьляпая трымала моцна Міхасёву руку. Яна беспамылкова паказвала дарогу, лёгка абыходзіл а перашкоды на пратаптанай сьцежцы паміж камянёў, цэглаў і розных мэталёвых патарчак. Моўкныя, кожны са сваёй думкай, дайшлі да месца, дзе жыла сьляпая са сваёй маці.

— Вось тут мы й жывем.

Сьцежка заварочвала на двор разбуранага дому. Падсечаная асколкамі бомбаў, скульптура на вадаліве сярод кветнікаў узьнімалася недарэчлівым астанкам, а сам дом зубрыўся вяршынкамі малой гары, ужо зрэдку аброслай палыном і лебядой.

Сьляпая прывяла Міхася да ўсходак, якія зыходзілі ў падвал памяшканьня. Яна адчыніла дзьверы. Апрача дзьвярэй там не было ні толькі вакна, а нават звычайнага празорцы. Падвал наводліў сабой вялікі жолаб у канюшнях. У другім канцы ад дзьвярэй ён быў засыпаны зьверхняй дому. Вадрыў смурод цьвілі й вогкасьці. Пакінутыя сьляпой адчыненыя дзьверы былі адзіным сьвятлом у падвале. Каля абсыпу на жалезным ложку ляжала жанчына.

— Мама, я доктара прывяла.

— Навошта клапацілася — усё роўна памру…

— Мама, доктар нам і есьці прынёс.

— Дзякую вам!

Сіпатым голасам, з васковым тварам, што ні разу не павярнуўся ў бок Міхася й дачкі, адказвала маці.

— Доктар, у мяне сухоты… перад вайной яшчэ… ужо крывёю кашляю… Ня трэба аглядаць мяне.

— Мама, ты мусіш жыць…

— Ты, дачухна, глядзі сябе, не турбуйся пра мяне — памерці хачу… Доктар, не падыходзьце да мяне.

Яна закашлялася глухім і даўгім кашлем, ад яго яна згіналася й выпроствалася. Нават пад коўдрай ейная постаць значылася шкілетам. Ручніком, што ўвесь час трымала ў руцэ, абцірала з вуснаў ліпкую і цягучую краску сьліны…

Калісьці, задоўга перад нямецка-савецкай вайной, яна мела двух сыноў. Іх, народжаных у адзін дзень і год, выхоўвала разам з сужэнцам нядоўга. На трэці год пасьля двайні нарадзіла ся дачка, якая й адна засталася пры ёй, а муж загінуў на працы. Адзін з сыноў, малады, рослы, з матчынымі бялясымі валасамій абліччам у 1939 годзе загінуў у Фінляндыі, другога, яшчэ навучэнцам тэхнікума, зьвінавацілі ў крушэньні цягніка і выслалі ў Сібір. Турбота выгадаваць іх дапоўнілася больш цяжкай і непапраўнай пакутай мацеры: згубіліся спадзяваньні й уцехі ад народжанага ўласным целам! Як мага яна пачала больш працаваць, каб сабраць мальгва грошаў на аплату праўніку за памогу сыну і дачцэ на вучобу ў кансерваторыі. Яна зарабляла 110 рублёў за месяц за прыбіраньне дому, у падвале якога цяпер зьбіралася памерці. Вельмі часта, нанач, моцная і здаровая, ішла да чыгуначнай станцыі працаваць выкладачкай торфу, за што зарабляла каля 120 рублёў за месяц. Па нядзелях знаходзіла час памыць бялізну ўрадоўцам. Яна бралася за кожную працу, каб толькі сабраць грошы для дачкі й сына. У пісьмах маліла сына цярпець, абяцала зрабіць усё неабходнае для яго будучага жыцьця пасьля зьняволеньня. За паўгода перад вайной, калі сын мусіў вызваліцца, атрымала ад яго неспадзеўную вестку. Ён паведамляў, што яму дабавілі яшчэ 10 год катаргі… Мацеры здароўе ня вытрымала — захварэла на сухоты.

Міхась даў некаторыя парады і пакінуў іхнае падзямельле. Стуль ён выйшаў больш сумны дый роспачны. Падумаў, ці браць пашпарт. У змаганьні пашпарт не патрэбен!

Алена прырыхтавала стол да вячэры. Ганя памагала ёй. На ўсе Аленіны пытаньні яна адказвала ў азначаным сэнсе словаў: «А што табе?»

Па ейнай нясловаахвотлівасьці можна было разумець неадпаведнасьць становішча. З аднаго боку, няяснасьць, чаму палкоўнік Барыс так аднёсься да яе? І з другога, яна ў тым выпадку апынулася ўшчэмленай, — тут дагадкі Аленіны і злосьць на яе. Ганя была, бы злоўлены і асуджаны злачынец, які мог без адной застыгі справядлівасьці памсьліва пакараць чалавека, хто пасьмяяўся зь яго, зь ягонага няшчасьця.

Крыху пазьней у ядальню прыйшоў Барыс. Ён, як ужо прызвычаены, блізу ўсьцязе двух год жыцьця з Аленай, спытаўся агульным перакідам абыдзеннай гутаркі:

— Ну як адчуваеце?

Аленін адказ задавальняў Барыса. У яе адказе заўсёды было невядомае:

— Дзякую!

Пасьля гутаркі з Аленай у габінэце Барыс сьцярог сябе ва ўсім: ён не зьдзіўляўся, калі слухаў яе, хоць часам можна было зьдзіўляцца зь некаторых выказваньняў, бо яны знаходзілі ў ім зусім не асізаныя разуменьн ем месцы. У ягоным характары ўжо даўно заіснавала павага да людзей вышэйшых службова. На іхныя загады, прапановы і выдумкі ён паддаваўся без адмаўленьня. А цяпер раптам спаткалася Алена, бедная й бязмайная, але што жадае нейкага вобліку абавязнасьці людзей перад людзьмі, змусіла перамяніцца яго. Яна ня годзіцца з пануючым, ня годзіцца зь ім, палкоўнікам, — чагосьці заўсёды хоча. Яна робіць нейкія запаветы сабе, прыціскае яго ўсялякай несумленнасьцяй, і здабытак ад усяго гэтага — лісіца з адсечаным хвастом.

Дамогшыся звароту двара, Барыс пачаў думаць пра Алену і па начох. Яна нават сьнілася яму ў тых вобразах, якіх ён дабіваўся і прагнуў ад яе. Некаторыя дні ён губляў спадзяваньні пра ейны адварот да папярэдніх «запаветаў». Але летуценьні хутка прыводзілі да мілага ад жанчыны, і ён адразу пачынаў жыць імі: цярпеў і чакаў. Дапамагалі й выручалі запомненыя незнарокам некалькі словаў з францускай кніжкі: «Жаночая лытка прымусіла шмат лідэраў рэвалюцыі забыцца пра народ». Хто яны, правадыры, якая рэвалюцыя адбылася тады, ён чамусьці ня памятаў, ды пра гэта ня надта клапаціўся ведаць — адно хацеў і ў сваёй дваровай рэспубліцы свайго зьдзяйсьненьня.

Праз вакно голыя галіны таполяў, асьвечаныя сонцам заходу, лажыліся чорнымі й крывымі сьценямі на падлогу, на бліскучую, з кафлі, кухонную плітку. Алена шорхала хатнімі пантофлямі па падлозе — яна налівала страву і падносіла на стол. Усьцісьненай цішыні ядальні Барыс прыслухоўваўся да гэтага шарахненьня, лавіў позіркам Аленін стан, абцягнены зеленаватай сукенкай. І сярод сьценяў ад таполяў сукенка і шорах абутку прыносілі яму асаблівую ўразу, калі мужчына толькі ў здоле думаць, але не карыстаць і адчуваць дабраславенства жарсьці.

Ганя першая села за стол. Насупленая, не пазіраючы на Барыса і Алену, пачала есьці. Яна выглядала, бы дзіцяня іхнае. На дварэ скрыпеў асьвер і пакрыквалі на жывёлу парабкі. Шмат зь іх былі ранейшыя працаўнікі савецкага саўгасу, што знаходзіўся ў гэтым двары перад вайной. Алена голасна заўважыла:

— Нешта ўжо другі дзень палкоўнік без свайго мундуру.

Барыс тупым позіркам азірнуў яе і, крыху памаўчаўшы, адказаў:

— Трэба яго каму-небудзь аддаць.

— Ужо даўно трэба. Аддай хлапцу, што ўцёк з палону і застаўся працаваць у нас.

— Якому хлапцу? Што за палон?.. З палону?

— Быў у палоне — і ўцёк з палону. А ісьці да сваіх мясьцін дзесьці за Гомелем баіцца.

— Ах, Божа мой! Алена, Алена!

— Я цемлю, палкоўнік, куды вы вернеце. Але не забывайся: уладарка двору — я!

Наколькі Барыс быў узбудрожаны самачыннасьцяй браць людзей на працу, настолькі хутка пад узьдзеяй двойчай падуладнасьці й залежнасьці ад Алены быў кінены ў беспраціў ёй.

— Добра, можаш аддаць. Учора сабака нейкага старога аболтуса падзёр яго.

— Што вы кажаце? — па-сапраўднаму насьцярожылася Алена. — Чаму не сказалі ўчора?.. Але ж як яно магло здарыцца?

— Ехаў верхам на белым, на павароце дарогі на нівы зьлез, а сабака цап мяне — і падзёр мундур…

— Тады той сабака шалёны! Не дай Бог! Вы ж ашалець можаце! Я зараз пабягу і скажу работніку, няхай асядлае вашага белага і зараз жа, зараз жа да таго селяніна едзьце: даведайце ся, ці ашалеў сабака… Хутчэй! Пад'ясьцё потым, — усхвалявана распараджалася Алена.

Барыс кінуў есьці. Ягоныя вочы, шырокія ад палахлівасьці, сустрэліся зь зіхрыстым позіркам Гані, якая таксама кінула есьцій чакала, калі ён згодзіцца. Ганін позірк уцьвяліў Барыса— цяжкі, працяжны ўздых і выдых пацьвердзілі сілу ўзьдзеяньня адной і абрыдлівасьць, няведама чаму, да другой.

— Я сам, Алюся, — не бяжы да работніка.

Барыс шпарка праехаў сяло і толькі на канцы яго адумаўся: куды ён едзе? Ён ня ведае, дзе жыве той селянін. Паспрабаваў спытацца ў сяльчанаў скрайняй хаты, але там нікога не было дома. Завярнуўся назад да маёнтку, бо наўважаў памалу праехаць блізка каля кожнай сялібы і прывабіць увагу сабак, каб такім чынам пазнаць аднаго зь іх, а тады і ягонага гаспадара. Не ўдалося. Паехаў за ўзьлесак — адтуль чуўся сьпеў пеўня. За прамежкам бору ад сяла, на паляне зь нівамі, спакмеціў адзінотную хату. Сонца заходу ляжала скраем на верхалінах бору, ад ягоных даўгіх сьценяў несла вогкасьцяй. Барыс падагнаў каня. Цярэм якраз складаў у вярсту дровы. Мурза загаўкаў, кінуўся злосна на спатканьне Барысу. Цярэм зноў убачыў свайго крыўдцу, паклікаў Мурзу, прывязаў яго да будкі. Чакаў, што скажа палкоўнік. Падышоў бліжэй да калодкі з удзёўбнутай носам сякерай. Ён хваляваўся — яму меркавалася штосьці зноў непрыемнае ад палкоўніка. Першым не прывітаўся, як тады, пры спатканьні за маёнткам. Чуўся прыплыў крыві да скроняў і стук сэрца. Палкоўнік таксама не прывітаўся. У процілегласьць Цярэмаваму настрою быў малым, прапоратым мяшком.

— Незнарокам знайшоў, — сказаў насуплена палкоўнік і спытаўся: — Твой сабака ашалеў ці не?

Цярэм абцёр пот з лобу. Часіна, якая разьдзяляла іх моўкнасьцяй, скончылася. Ён зразумеў несправядлівасьць сваёй барздлівасьці. Але калі б палкоўнік сказаў што-небудзь супраць і крыўднае, ён без папярэджаньня сякерай расшчаміў бы яму чэрап. Зь Цярэмавай душы адляцела прокмець, у якой было ўсё роўна, абы толькі ўпершыню ў жыцьці, ды яшчэ на схіле год, задаволіцца помстай за крыўду.

— Чаму вы пытаеце? Што, вам не падабаецца мой сабака?

— Дык жа ён укусіў мяне. Ён, мабыць, шалёны?.. Падумайце: я мушу памерці ад нікчэмнага сабакі.

— Мой Мурза не шалёны. А як ашалее, дык я й бяз вас ведаю, што рабіць зь ім, — усё-ткі злосна адказаў Цярэм. Сабака, пачуўшы ад Цярэма сваё імя, зноў загаўкаў, ірвануўся на ланцугу да палкоўніка. Палкоўнік забег за плечы Цярэма.

— Не палохайцеся… ня ўкусіць — ён прывязаны.

— Дык жа шалёны — праўда? — дамагаўся свайго палкоўнік.

— Не!.. Чалавеча, едзьце з Богам, адкуль прыехалі… Вы пра гэта і хацелі спытацца?

Цярэм зноў адчуў нераўнавагу свайго супакою. «Гідотнік, за плечы нават браўся».

— Ну, дык дзякую, кажу вам. Я таксама думаю, ён не шалёны, праўда?

На гэты раз Цярэм не адказаў — пачаў складаць паскіпаныя дровы да вярсты. Ён кідаў іх рашуча і хватка, зь сілай… Палкоўнік сеў на каня. Ад'ехаўшы пад уторнае гаўканьне Мурзы некалькі дзясяткаў мэтраў ад Цярэмавай сялібы, зьвярнуўся да яго зводдаль:

— Кожны дзень прыходзь да мяне з паведамленьнем, ці ашалеў сабака, чуеце?

— Чую, чую.

Цярэм ятра ўсьміхнуўся сам сабе. «Шыш табе ў горла!» Апошняе палена ён кінуў абы-як, рукой аб руку абцёр іржавую мязгу кары, накіраваўся да лугу, скуль нацянькі мусіў вяртацца дадому Міхась. Сонца зайшло. Падымаўся туман і пачынаў зырчэй блішчэць месяц. Цярэм перахрысьціўся: з сухога бугра ўзьлеску каля лугу ён убачыў Міхася. Уся тая гардлівасьць, злосьць да палкоўніка, калі ўбачыў постаць свайго гадунца, перамянілася ў ім літасьцяй і адказам спагады да палкоўніка вых клопатаў.

— Чалавек! Чалавек — гэта чыстадумнасьць, — задаволена прагаманіў Цярэм.

Міхась шмат што перадумаў, ідучы зь Менску да Цярэмавай хаты. Ён ішоў туды, дзе яго чакаюць, накормяць і абагрэюць, дзе, пасьля здаровага сну, назаўтра, устане разам зь Цярэмам і пачне памагаць яму ў працы: дапаўняць ягоны скарб у гаспадарцы. Гэта — наканаваньне, пад якім нават лёгка змагацца з нахлыняй неспадзеўнага ў жыцьці. Яно — шчасьце! Але навошта шчасьце ў горычы дзён?

Ад журбы, што зьявілася да Міхася пры спатканьні з сталіцай, зрабіліся ягоныя думкі пераборнымі, мэханічнымі й безвыходнымі. Ён пабыў сярод разбурэньняў, бадай у залі суда, дзе засталася памятка вялікай расправы людзтва зь людзтвам, дзе трацьвее велікомасьць, што называюць сьвятлом цывілізацыі — вялікай справай вызваленьня… Міхасёвы думкі часта адступалі ў расказы з успамінаў яму знаёмых людзей. Яму помніўся расказ старога беларуса, няволенага пры цары ў Сібіры. Міхась яскрава ўвабражаў з тых успамінаў набажэнствы ў турме… Прыходзіў сьвятар у смурод падвалу. Праходзіў паўзь нявольнікаў да амвою. Ад яго веяла сьвежатой надвор'я і волі. Зьняволеныя глядзелі на яго больш, чымсьці на сьвятыя абразы. Ім не хацелася адчуць, што вось зараз скончыцца каля іх прысутнасьць вольнага, бясшкоднага чалавека. Шмат хто нават уяўлялі, як ён ходзіць на свабодзе з укрыжаваным Хрыстом на грудзях. Яго акаймляе прастор з высокім небам і сонцам — не падвал; яму дастаткова там месца, а ім тут…

— Амін! — кажа сьвятар.

— Амін! —цьвердзяць зьняволеныя.

Каля амвою рэдзенька чадзіць шызень дыму з кадзіла. Вадрыць стуль сухая яловая смала. Кайданы ў сьвятле ад некалькіх сьвечак бліскочуць тлуставатай срабрынёй ручая пад месяцам уночы; і з укленчаньнем «амін» яны ўторваюць па ўсім падзямельлі неразрыўнае дзінь-дзінь-дзінь-Амін!..

Але як ні было смутна ў Міхасёвым настроі, ён зусім не сьвятазорна знаходзіў асуджэньне ўсім здарам ягоных год. Аднолькі яму самому было задавольна, што шукае ў безвыходнасьці колькі стагод нялюдзкасьці, нейкую справеднасьць абавязку, усё-ткі да выйсьця з гэтай нялюдзкасьці.

— А як з пашпартам — атрымаў?

— Не. Блукаў па Менску — азіраў.

— О, там ёсьць што паглядзець! Зруйнавалі, паганцы!.. Апашпарт — нічога, атрымаеш другім разам… Ты нават сумны — што здарылася?.. А дзічыну аддаў убогім?

— Аддаў усю сьляпой. У яе хворая маці, памірае ад сухотаў.

— Яна грае каля ўваходу да царквы? Я ведаю яе. Бедная дзяўчына… Я часта гутару зь ёй… Ды вось забыўся сказаць пра адрас пашпартнага стала…

— Не турбуйцеся — знойдзем калі-небудзь.

Цярэм запаліў на прыпечку капцілку-лямпку, памыў рукі й пачаў наліваць у міску вячэру.

— Сяньня зноў быў у старасты воласьці — заносіў грошы за падатак і купіў новую беларускую газэту, «Менскай» называецца, пасьля вячэры пачытаем.

— О, гэта цікава — лепш цяпер!

Цярэм падаў газэту. Міхась, як дзіцяня, бухнуўся ў крэсла, разгарнуў шырокія балонкі газэты. Пакуль прачытаць які-небудзь артыкул, перачытаў назву кожнага загалоўка. На апошняй балонцы ён заўважыў змушлівае цікавасьцяй паведамлень не: «Шукаем колькі асобаў-лекараў». Прачытаўшы, Міхась задавольна хлопнуў па калене:

— Заўтра, мой дарагі, іду прапанаваць сябе на пасаду лекара. Нейкая Беларуская Самапомач шукае лекараў. Я думаю, што гэта не да немцаў.

— Гэта арганізацыя ў доме насупраць царквы, дзе ты быў сяньня.

— Неспадзяванка — трэба памагаць…

— А потым што? Дапамога рэч добрая, яна змалку мусіць быць у характары чалавека. Але ж помач нічога не дае, Міхась. Можа здарыцца так, што ня будзе ад каго чакаць гэтае багаслаўленай памогі. Няшчасьце ад веку было й будзе…

— Няшчасьце на сьвеце толькі таму, што чалавек ня ведае, колькі будзе жыць на зямлі. Калі б чалавек ведаў свой адмераны час жыцьця, дык, напэўна, ён здолеў бы зрабіць і адысьці ад яго ня гэтак, як было раней і цяперака ёсьць, а па-іншаму, па-іншаму…

— Па-іншаму й ня выйдзе! Сучаснаму чалавеку, здаецца, вы, лекары, сказалі, што век кожнага… ну, прыкладам 75 год, ад жа няхай і парупіцца жыць добра!.. Я думаю, Міхасю, што ты сказаў, не апраўдвае сутань жыцьця. Ты крыху ад неспадзеўна вычытанага ў газэце, ад убачанага ў Менску кажаш гэтак. На мой старэчы крэмень: ці не імпэрыі ўсялякія з усялякімі падманкамі прыводзяць людзей у загоны гарэйшыя, чым для зьвяроў… Але жыцьцё — гэта чалавек!

— Мой дарагі, ня зьмешвайце ў адно і думкі, і пачуцьці пра жыцьцё…

— І гэта не пры чым, бо яно зусім на іншай пасьцелі сьпіць. Для чалавека няма розьніцы перажыць дзень і ноч!

— Я, можа, памыляюся. Мне здавалася, што я адгадваў наперад твой гутар.

— Не, Міхась! Я жадаю сказаць аб тым, што немец хоча жыць па-свойму, а я наадварот…

— Я разумею, куды ты цягнеш! Ды вось захопы, як змагацца зь імі? Наш народ падбіты змаганьнямі…

— Сядай за стол, каб ня стыла ежа — ясі. Ня будзем спрачацца пра недасягнутае паміж людзьмі… На сьвеце ёсьць адно магчымае — незалежнасьць кожнага народу. А калі захопы будуць, захопы ў імя нейкае ідэі, тады мусяць усе народы сьвету даць таму захопніку добрага тумака і не зьнішчаць саплявых, хіжацкіх праведнікаў тых ідэяў, а пакінуць іх пераможанымі, падбітымі ў сваёй мярлозе безь нічога. Няхай жывуць і сыцяцца сваёй мэтай, бо ж усё роўна праз колькі год яны самі зьдзівяцца собскаму ёлапству. Але нацыі дайце свабоду!

— Добрая абумоўленасьць, але бяз гузікаў — штаны зваляцца, — сказаў, пасьміхваючыся, Міхась. — Францыя калісьці, іншыя цяпер незалежныя, душылі й душаць сваіх людзей у Барталямэеўскіх ночах…

— Няўжо, па-твойму, чакаць, пакуль які-небудзь валадар над табой, як тая маці пасьля хлапака свайму дзіцяці, патурбуецца лагодай і кволай: «Мой бедненькі зайчык, дай буську дам!» — і скажа: «Надакучыла табе твая несвабода!»

— Праўда, родны! Бяз дробязяў няма сутнасьці — здаецца, злавіў мяне ў пастку.

Арэмчык разбудзіўся. Зь лядайскай прыемнасьцяй пацягнуўся ў ложку, шчасьліва й бесклапотна пазяхнуў, стрымоўваючы як надаўжэй шырока рот. Паглядзеў на заслонь туману ў вокнах— незапацелыя шыбы каламутна малачыліся ад знадворку.

Арэмчык быў старым у свае сорак пяць, сярэдняга росту з шатэністымі, на бок зачасанымі валасамі, з тварам, створаным з мужчынскага й жаночага, але найбольш у ім выгадвала жаночае аблічча. Ён шмат што пабачыў у жыцьці, шмат зь яго клапаціўся памятаць, шмат што патурбаваўся выкінуць у няпамятнасьць.

Арэмчык нарадзіўся дзесьці ў паўднёва-заходніх мясьцінах Беларусі, а як падрос, апынуўся ў Маскве на вучобе — там крыху вучыўся ўсяму. Падчас вучобы ні з кім не сябраваў, бо зь яго сьмяяліся расейскія студэнты за благую вымову расейскай мовый называлі бульбянікам, таму ён ухіляўся іх.

У вельмі частых лістох да багатай бабулькі й бацькі маліў забраць яго дадому, але тыя нічога не адказвалі яму на просьбы і адно на Каляды пасылалі вітаньні «С Рождзеніям Гозпада Спасітеля» і на Вялікдзень — «С Возкросеньніям Газподнім».

Арэмчык з натуры — умеркаваны, замыкаўся пасьля слуханьня лекцыяў у чыстай кватэры і зубрыў «да крыві» вымову расейскіх словаў. Аднаго часу ён ажно не звальнявеціў ад гэтага, і толькі тады бацька пераслаў яму грошы й злосна прапанаваў ехаць служыць на Каўказ у полк яму знаёмага камандзіра. Арэмчык застаўся ўдзячным бацьку, хоць сэрцам да яго не застаўся прытульным.

Па дарозе на Каўказ з бацькавым лістом да таго камандзіра тайком ён усё-ткі завітаў да бацькоўскай сялібы й неспакметна для ўсіх палюбаваўся радзінным гняздом, пасумаваў за ростань зь ім, уночы падпаліў сялібу з канца, дзе стаялі стагі саломы.

Праз парог помсты Арэмчык уступаў у будучыню свайго жыцьця. Ён без аднае кропелькі журбы і асуджэньня асабістага ўчынку да бацькі пайшоў назад да чыгуначнае станцыі, каб працягваць сваё збочанае падарожжа на Каўказ. Ён адзінна азірнуўся на ўпэўненую полымень, якая нават досыць сьветла асьветлівала ў цемнаце ягоны прасьцінак да чыгункі. Радасный задавольны, купіў білет і паехаў па бацькоўскім накіраваньні і рэкамэндацыях.

На Каўказе ён пераканаўся, што яго жыцьцё надалей ня можа цягнуцца ў напатканым становішчы. Нэрваваўся. Прыпамятоў ваў сабе аб сумленнасьці да бацькі. Нават хацеў напісаць да яго ліст і прызнацца ў сваім злачынстве, але адвага прападала ў адным надта казытлівым пытаньні: «А хто ж тады прышле мне грошы?»

Зь цягам часу Арэмчык забыўся аб усім і паспрабаваў выявіць асабістую волю быць незалежным і выкрутлівым у жыцьці.

Самастойны паход у жыцьцё таксама ня вырваўся з загароджы ягоных мрой, а прыйшоў да яго із здарэньнем аднаго нечароўнага выпадку.

Аднойчы ў нядзельны дзень ён, прыбраны ў гарнітур вайсковага пісьмаведа, накіраваўся пахадзіць за наўгароднімі паселішчамі Тыфлісу. Першыя гадзіны вандраваньня па гарыстых сьцежках і каля прыляпіўшыхся да адхону гор сакляў мінулі ў харастве цікавасьці й настрою. Нагледзеўся на гандляроў рознымі бусамі, матэрыямі, мінеральнай вадой. Кожны зь іх прапаноўваў свой тавар, запрашаў толькі б паглядзець на яго, але Арэмчык незадавольна моршчыўся й ішоў далей.

За цэлы год жыцьця ў тых мясьцінах ён ніколі не выпраўляўся гэтак далёка на азіраньне. Сам горад Тыфліс ён ня ведаў дакладна, за выключэньнем вуліцы ад казармы да канцылярыі коннага палка.

Чым далей Арэмчык адыходзіў ад гораду, тым цікавейшыя і прыгажэйшыя спатыкаліся мясьціны, гурмы горцаў і караваны аслоў і мулаў, раздутыя накладзенымі цяжарамі. У той дзень адбываўся кірмаш. Гандляроў можна было сустрэць усюды. Уся дарога, якая праходзіла па адхоне невысокай гары, красілася ўсялячынай дзеля гандлю рэчамі. Сонца, сухое й палістае, здаецца, было падчэплена ў прамежку дзьвюх адлеглых гор. Гам і скрыкі ўсюдзіліся ў навакольлі. У далаве гор з выступам на ёй роўнядзі расьсьцілаўся луг. У адным, то ў другім месцы на ім выторкваліся застыглыя лбы гранітных глыбаў і пасьвілася статка. Паміж жывёлы бегалі гульлівыя дзеці: квялілі аслоў і казлоў.

Нарэшце Арэмчык завітаў да саклі з пабеленымі сьценамі. Над уваходам туды пад грузінскім тэкстам і малюнкам куска мяса было напісана па-расейску: шашлык, віно, вада. Арэмчык заказаў нарзан. Гаспадар ломанай расейскай мовай абвясьціў кошт нарзану, але Арэмчык, у дастатку наслухаўшыся расказаў пра гандаль Каўказу, адмовіўся заплаціць. Ні аднаго кроку на выхад з харчэўні не зрабіў Арэмчык. Гаспадар спрытна схапіў яго за горла й ледзь не прыдушанага насьмерць скінуў у глыбокую яму паміж сакляй і гарой. Ускрыкі Арэмчыка аб дапамозе ніхто не пачуў.

Назаўтра Арэмчыка знайшлі недалёка ад казармы з завязаным ротам. Грузіны не паленаваліся прывязаць яго галавой каля хваста худога, каростлівага каня і прывялі яго ў блізіню да расейскага фарпосту. Каб конь не адыходзіў, яму паставілі аўсу і спуталі заднія ногі. Арэмчык ня мог перанесьці гэтага асьмеху. Пасьля пасьпешлівае ачысткі й прыбраньня сябе ўцёк таго дня з Каўказу, нават не паказаўшы свайму начальству той праклённай саклі.

Жыцьцё дасьледавала Арэмчыка. Паўжаночае аблічча Арэмчыка, падоўжанае рэдкім выбегам чарнаватых валасоў на барадзе, зьбянтэжанае і закопчанае дарожным пылам ды стомай, апынулася празь некалькі дзён і ночаў за варотамі Прагі. Грошы, сабраныя шчодрасьцяй і скупатой на працягу службы на Каўказе, дазвалялі знайсьці любыя мясьціны.

Арэмчык доўга блукаў па цесных вуліцах Прагі. Днём хвалькі журбы і ліха супакойвала цікавасьць азіраньня горада. Затое ўначы пад невялікімі купкамі сьвятла вулічных ліхтароў высокія муры з рознымі вылепінамі ўзвышаліся над ім у наводлесьці гор, а вуліцы выглядам горных праходаў. Ён уцякаў ад начной чароўнасьці старога места. Але на чацьвёртую ноч начлегу ў чыгуначнай гасьцініцы да яго на карыдоры, калі нёс медзяную конаўку з кавай, зьвярнулася жанчына, крыху старэйшая гадамій выглядам.

— Я чула, вы з Масквы.

Арэмчык ад неспадзеву пачуць знаёмую мову адказаў не адразу. Жанчына падышла яшчэ бліжэй і супакойным, нязводным позіркам, як блізарукая, глядзела ў ягоныя вочы. Арэмчык усьміхнуўся. Жанчына спакмеціла бянтэжнасьць. Загаманіла зноў.

— Ад знаёмай чэшкі з буфету даведалася, што тут начуе рускі, што ня ўмее гутарыць па-чэску, і па-нямецку таксама ня вельмі… Можа, патрабуеце дапамогу?

Арэмчык зноў усьміхнуўся, няспрытна азірнуўся наўсьцяж бруднага калідору гасьцініцы, падумаў: «Хай бы лепш бульбянікам назвала». А тады падзякаваў за шчырасьць жанчыне, згадзіўся выкарыстаць ейную памогу.

Незнаёмая была першая жанчына, што зьявілася сама да яго: пазнаёмілася і пасуліла помач. Але Арэмчык палохаўся надта расчыняцца ротам перад ёй — яго і там палохала вымова расейскіх словаў. Клапаціўся толькі слухаць. Жанчына гутарыла шмат і шмат абяцала. А як інакш захоўвацца да чалавека, які гэтак мала гутарыць? Яна адчувала сябе шчасьлівай і вясёлай. Яна памятала размову з буфетчыцай гасьцініцы: «Паспрабуй пакапацца і на яго шуметніку, а можа? Ён нядрэнна апрануты, па-панску выгінаецца… А як толькі скнара — паспрабуй палагодзіць пяткі праз чаравікі».

— Я — немка, — выпіўшы гарэлкі ў ночным рэстаране, прызналася яна Арэмчыку. — Жыла зь дзедам у вас.

— Дзе — у вас?

— Ну там, у Маскве.

— О, цяпер я ведаю! — радасна і гэтаксама шчасьліва ўспыхнуў Арэмчыкаў голас сярод п'янага шуму ў рэстаране. — Я не з Масквы — я вучыўся там…

— Вельмі добра!.. Вельмі міла пачуць пра гэта…

Жанчына неспадзеўна расхахаталася. Ейны твар ад сьмеху рухаўся вахрыстымі складкамі; з паўпрыплюснутых павекаў, з доўгімі рэдкімі вейкамі, паблісквалі вочы. Яна была п'яная. Арэмчык глядзеў на яе з хараством, што падыходзіць да мужчыны, калі ён дастаткова вып'е гарэлкі. Ад выгляду, калі жанчына ў сьмеху адкідвалася назад на сярэдзіну крэсла, выстаўляючы перад ягоным жарсьлівым зіркам поўныя ўздрыгі грудзі, яму жадалася падтрымоўваць ейныя адхілы, рухацца згодна зь імі і цалаваць яе. Ён ніколі і не цалаваў жанчын. Сярод накуранага папяроснага і кіслага цыгарнага дыму яна зіхцела Арэмчыкавай уяве часткай ягонага ўласнага цела…

Жанчына заціхла, але рэха сьмеху гучэла ў вушох Арэмчыка— сэрца поўнілася цеплынёй спатканьня з жанчынай. Ён закахаўся ёй… Прынесьлі ангельскі біфштэкс і пільзанскага піва— ярчыста жоўтае ад сьвятла лямпаў.

— Я бліжэй да вас… Забудзьцеся пра сваё! Увесь сьвет адчувайце за сабой! Гуляйце! — вычытала лозунгі жанчына і бліжэй падсунула крэсла да Арэмчыка.

— Давай і гэта зьямо — я галаднаваты… Я ашчадзіў грошы калісьці, але цяпер: не! Напішу бацьку — прышле… я ўцёк сюды…

— Буфетчыца — добрая жанчына, маладая яшчэ, не туляйся за ёй — можа прылашчыцца.

Яна адпіла палову піва з шклянкі, пачала есьці.

— Добрае піва — піце, бо вычахне.

Пасьля некалькіх кусьняў біфштэксу Арэмчык адчуў рэзкую й пекатлівую боль у дзясьне. Неспакметна памацаў пальцам у роце. У дзясну ўрэзалася нешта мэталічнае. Салёная вільгаць крыві адчувалася на кончыку языка.

— Ежце! Піце!.. Зараз пойдзем — я пакажу вам кватэру за нішто. Там жыву я. Згодны?

На твары незнаёмай падчас гэтае гутаркі адсутнічала папярэдняя весялосьць, зьявілася негамонкая шапатлівасьць, прытрыманая дыханьнем.

— Добра… добра, — адказаў Арэмчык і, давераны знаёмству, не хаваючыся, пасунуў зноў палец у свой рот.

— Што, жылкі? Яны часта бываюць тут… Заўтра пакажу іншы рэстаран: танны і камфортны… Круціфікус на іх!

— Нешта гострае залезла — кроў, бачыш?

Арэмчык паказаў ёй канец пальца, зафарбаваны крывёй.

— Кроў? Хадзем да фае — пагляджу, — затурбавана прапанавала яна… Яна выцягнула зь ягонай дзясны невялікі, гостры кавалак косткі. А тады, пасьля гэтага, міла-падступна прыціснулася да Арэмчыка. Ён няскратна здрыгануўся. Усё, з чаго ён складаўся, аддалося звабе жанчыны. Шчасьце расло само! Пра яго ня думаеш тады, а слухаеш, быццам вечную сьпеўнасьць.

— Як клічуць цябе?

— Люцікам называюць.

— А мяне — Агнэса. Там, у Маскве, гэтак ахрысьціў мяне дзед.

— Чаго тут расшпіліліся? — увайшоўшы да фае, прыбіраль шчык пажартаваў зь іх, паставіў у кутку венік і вядро для шумецьця, выйшаў.

— Люцік, я закахалася. Адгадай, у каго?

— Ня ведаю.

— У цябе, мой неспадзеўны, у цябе. Здаецца, там у вас кажуць «у цябе, мой цар», а тут хай будзе: у цябе, мой кароль дабраслаўны. Цяперака адгадаеш?

— Ну — ты! — з усёй той задухай шчасьця адказаў Арэмчык.

— Ты лепш скажы — Агнэса!

— Ну — Агнэса…

— А як жа ты, Люцік, даведаўся, што я — Агнэса?

— Сама сказала: Агнэсай называюць…

— Скажы, Люцік, ты кахаеш Агнэсу?

— Ня ведаю, — пахітрыў Арэмчык.

Яна перастала распытвацца, гульліва стрыгаць словамі, якімі апускала глыбей карэньні ахотлівасьці ў юнацкае цела Арэмчыка. Яна пачала больш зразумелым і даўмелым дасягам дзеля сябе.

— Вось толькі адмоўся кахаць мяне, — і Агнэса сваячна пагладзіла Арэмчыкаву руку, — я зраблю табе — о, ты ня цяміш, што я здолею зрабіць табе! У турму загнаць магу…

— Мяне? За што?

— Скажу, абрабаваць хацеў.

— Цябе?

Арэмчык ня быў у здолі гутарыць, ён толькі мог уторваць выхапы парожніх словаў з Агнэсінай размовы.

— Я так пакахала цябе!.. Хадзем адгэтуль… Хочаш быць маім?

Яна зноў прыціснулася да Арэмчыка. А яму? Яму па-ранейшаму асалодна ды шчасьліва. Жанчына першай закахалася ў яго. Як гэта зусім звычайна і даступна. Ён ганарыўся мужчынскай адвагай маладосьці.

З асьветленай ліхтарамі вуліцы, без агрэхвіны паміж іхнымі постацямі — стулены, яны завярнулі на цёмны завулак. Быў чутны няспынны гутар Агнэсы й водар падгнілай агародніны з падвалаў гандлярскіх дамоў. Потым невялікі прасьцяг яны прайшлі па ўзьбярэжжы Вэлтавы. Рэдка і слабым подзьмухам павейваў рачны лятняк, ствалы дрэваў на ўзьбярэжжы губляліся ў нязгаслым шасьценьні лісьцяў.

— Я жыву тут.

Агнэса адчыніла дзьверы ўсярэдзіну невялікага двухпавяр ховага дому. З вакон надверхніх паверхаў зырчэла сьвятло. Увайшлі.

— Дай пацалую цябе… Ах, які ты цудоўны! — прашаптала захопна яна ў цёмным калідоры, зачыніўшы ціхенька дзьверы.

Сьвятло ў Агнэсіных пакоях гарэла нядоўга. Яны абое не хацелі яго… На цэлы месяц Арэмчык заснуў у неспадзеўным шчасьці: «Я кахаю… і я таксама!» — перакідваў ён у думках два чутлівыя сказы.

Аднойчы раніцай, бы з прадчуваньнем чагосьці благога ад Арэмчыка, быццам у трывозе небясьпекі ад сваёй маруднасьці перад тым благім, Агнэса паклапацілася вырваць ягонае шчасьце з сваіх грудзей. Яна прагнала яго на вуліцу, зусім супакойна прамовіўшы:

— Вось і ўсё! Грошай ні ў цябе, ні ў мяне… Можаш зматваць ад мяне — не трымаю, а то паклічу паліцыю.

Арэмчык плакаў, поўзаў каля Агнэсіных ног, але яна была неўпрашальная. Калі падпаўзаў на каленях да яе, адступала набок і сьмяялася, захліпным сьмехам сьмяялася.

— Зьлітуйся, Агнэса! — прасіў ён. — Я кахаю цябе! Знайдзі працу, і я буду працаваць, як вол… Зьлітуйся!

Арэмчык кахаў Агнэсу. Але яна, старая ружа ў ягоным садзе, не хацела расьцьвітаць. Арэмчыкавых грошай ня стала на другі месяц сумеснага жыцьця.

— Што рабіць?

Зусім недадумны, чаго хацела Агнэса, але надта перакананы, што, мабыць, перастала кахаць яго, Арэмчык пайшоў ад яе. На шырокім пляцы з вадалівам, з дамамі ў пярэнчынах навакол ён прысеў у сьцені каштану. Стайкі галубоў, вуркочачы, хадзілі па ўсім пляцы. Там ён па-сапраўднаму падумаў пра жыцьцё, што гэтак прадчасна пачало сьцігаваць яго. Ён мо' й не пайшоў бы адразу ад Агнэсы, але палохаўся паліцыі. Прагоняць на радзіму, а там будуць тыцкаць пальцамі, насьміхацца за здаронае на Каўказе.

Зазванілі званы. У трыкутніку каля сьцяжы вуліцы да пляцу высоўвалася званіца сьвятыні. З-пад ейнага ўзгону шэсьць коней, накрытых запонамі, з падгнутымі шыямі, выцягнулі чорны катафалк. Яны адвозілі кагосьці да месца, дзе ён ня будзе болей пакутаваць і трымцець рознымі звабамі жыцьця. Арэмчык устаў і зьняў шапку. Катафалк і чорна-бела апранутая гурма людзей абмінулі яго. Пра сьмерць Арэмчык ня думаў. Ён разумеў яе ў юнацкім уяўленьні як адну з праяваў няшчасьця чалавеку, падобную да ягонага няшчасьця жывога. Але яно, безвымоўнае, падшапнула яму набожнае паслухмянства. Бывае ў жыцьці, калі ня трэба словы, дастаткова толькі аднаго шораху паўзка, і ты ўжо знаходзіш мо' і не справядлівы, але шлях да чагосьці выгаднага і пажаданага. І той думцы Арэмчык не зьбіраўся супраціўляцца… Пад палудзень сонца стала прыпякаць. Галубы на пляцы з апушчанымі крыламі ледзь краталіся. Шмат зь іх ад малой рухлівасьці там выцягвалі каляровую лапку і крыло, ляжалі на зямлі. Арэмчык хацеў есьці, але пра ежу ня вельмі думаў, ён думаў аглядзець сьвятыню і знайсьці памяшканьне сьвятара, каб зьвярнуцца да яго з просьбай помачы. Арэмчык наважыў пайсьці ў манастыр і быць мніхам. На ягонае шчасьце, там знаходзіўся манастыр, і не жаночы, а як і трэба — мужчынскі.

— Ад чысьціні сэрца скажы, чаму ты хочаш быць манахам?— дапытваўся ў Арэмчыка стары абрызлы мніх — абат манастыра.

— Я з Расеі. Я прыехаў сюды, каб знайсьці месца быць паслушнікам Госпада, сьвятых усіх… Яшчэ там, на айчыне, я чуў пра славу вашага Богу даставернага манастыра…

Арэмчык не дакончыў сваю сьвятую хлусьню. За словам «даставернага» ён ледзь ня вымавіў імя Агнэсы. Ён паваліўся да ног абата, пацалаваў іх і расплакаўся, як пакрыўджанае не за віну дзіця.

— Калі раб Боскі ў чыстай веры да нас, хай Госпад славіць цябе славай Ягонай! — нарэшце сказаў абат і папярэдзіў: — Зараз накормяць цябе, дадуць месца адпачыць, а заўтра буду зноў гутарыць з вамі.

Абат нахіліўся і прыклаў далонь на Арэмчыкаву дрыготную ад плачу галаву. Ён гутарыў зь ім стараславянскай мовай, якой Арэмчык навучыўся, будучы ў супакоі пешчаў суровай бабулькі.

Назаўтра той самы стары абрызлы абат манастыра абвясьціў сваю добрую згоду: Арэмчык мог увайсьці ў ціхамір манастырскіх укорнікаў… Кожная сьцяна манастырская прыпамята вала Арэмчыку не забыцца пра Агнэсу. У ранішняй ці вячорнай мальбе ён маліўся да сьцяны, а не да падвешаных абразоў на ёй. Яму здавалася, што сьцяна не глуміцца зь ягонай прыгожай мроі — каханьня. Ні адной супакойнай думкі не знаходзілася ў Арэмчыкавай галаве, штосьці ўсё прыгадвалася легендай, напалову пацьверджанай панурай сапраўднасьцяй. Ён, пакутны, засынаў і прачынаўся з гэтым самым штодня. Спамінаў Агнэсу і заставаўся ёй вельмі ўдзячны, што яна гутарыла калісьці зь ім зусім пра іншае і шмат пра што больш цікавейшае ды мілае. Ён нарэшце пачынаў разважаць пра сутнасьць свайго жыцьця і пра сілу зла на зямлі. Сьвет, па-ягоным меркаваньні, быў сустаняй ліха, а ліха заўсёды без дабра! «А раз ліха, рабі ліха!» — аднойчы шпурнуў ён гэтыя словы і з задавальненьнем, з узносьлівай ласкай учарэпіўся ў іх развагай.

Кончыўся першы год Арэмчыкавага жыцьця ў манастыры. Цэлы год у змроку муроў, як запаленая сьвечка, ён намагаўся асьвяціць цемнату свайго наканаваньня. Перад ім памалу адчынялася дамавіна таго, аж заманастырскага сьвету. «Там!» — ускрыкнуў ён, бадай у тое прадраньне, калі год даўчасу ступіў на абтаптаныя манастырскія пліткі. Зь нязьвіхным намерам пасьля ранішняга набажэнства Арэмчык зь сьлязьмі і сьвятой шчырасьцяй зноў падступіўся да абата:

— Сяньня ўночы мне прысьніўся сон. Я бачыў званіцу нашага сьвятога прыстанішча, а на ёй надпіс: «Ідзі! Ерасулім!». Багаслаўце мяне, дастойнік наш, у вандроўку… Я босым пайду да Ерасуліма.

Абату спадабалася Арэмчыкава шчырасьць і дадумнасьць ісьці босым да сьвятых мясьцін Палестыны. Ён пабагаславіў яго Богам і выдаў ахвяраваньні дарожныя з манастырскай скарбніцы…

Празь некалькі тыдняў Арэмчык, пераапрануты й вясёлы, з просьбай прабачэньня за блуканьні за мяжой стаяў перад бацькам. Бяззубая бабулька памерла ўжо, а асунены старасьцяй бацька яшчэ мог радавацца звароту сына дадому.

— Слава Богу! Слава Богу! — шапнуў дрыготнымі, сплюшчанымі вуснамі дзядуля-бацька і перахрысьціў Арэмчыка. — Як добра: свой насьледнік вярнуўся дадому.

Арэмчык заставаўся сядзець каля стала — пакалупваў зубый пазіраў з паверху абсталяванай кватэры на руіны сталіцы. Служанка, бадай нічкам, падыходзіла да стала, прыбірала судзьдзе і, турбуючыся, каб яно не бразгала, стаўляла ў кутку каля кухоннае пліткі — зьбіралася мыць. Каб ня грукнуць уваходнымі дзьвярыма, ціхотна прынесла два вядры вады са студні.

Арэмчык працягваў успамінаць. Жыцьцё, разьдзеленае паміж гадоў, тым раньнем зноў сабралася на адзін прысяд да яго. Яно вярталася да яго ўрыўкамі мінулых прыгод і парываньняў і, ня надта зразумелае, разьмяжоўвалася ў бязморнасьці будучыні.

У тую раніцу, перад тым як сысьці ў свой службовы габінэт Самапомачы, пачаўшы яшчэ ў пасьцелі, ён успамінаў бацьку, зь якім пражыў сумесна пасьля звароту з Прагі ўсяго каля дзесяці дзён. Бацька памёр.

— А я зірк — і празь нядзелю па паховінах усё адбудаванае па пажары і пакінутае па запавеце мне сьвіснула й накрылася грашовымі паперачкамі… Жыві, Прага, Будапэшт, Агнэса!.. Шкада, што помнік не паставіў бацьку, — думаў Арэмчык, быццам крануты мінулым і сумленьнем.

— Эй, хатняя кансыквэнцыя, пакліч дачку! — раптоўна пакінуўшы ўспаміны, зьвярнуўся Арэмчык да служанкі. Ён прывёз яе з сабой з Прагі, бо яна для яго па сьмерці жонкі была служанкай і нават бы другой сужэнкай.

— Вы заўсёды перашкаджаеце мне, — пакінуўшы ігру на раялі, абурана закрычэла дачка.

— Ты сьціхні, прарэх незашыты! Не тваім хлебам жыву!.. Наелася сабе, дыбіна стрыгнатая, закруціла калена на калена і на тым «не перашкаджай». А я перашкоджу табе — зьбіраюся сямнаццаць год да гэтага, але, мабыць, некалі адпушчуся, дык так, каб ідучы замуж, аглядалася і затульвала сваю духаўку!

— Што вы хочаце?

— А што казалася ўчора? Ня памятаеш? Бачыш, у чым апрануты я, ці не?

— У кашулю і штаны…

— Ты адважваесься насьміхацца зь мяне. Зачыні разіню, а то заляплю даланінай! Дзе кашуля вышываная?

Арэмчык адвярнуўся ад дачкі, нібы забыўшыся на гутарку зь ёй, працягваў гучную размову самотна:

— Скажуць: прыйшоў, як камісар. Адна бяда выйшла — прыйшла іншая з тым самым аршынам, з тым самым бязьменам!.. А гэты смаргун Зорыч кожны дзень у вышыванцы беларускай ходзіць… Гых ты, лебяда падмерзлая! Не замарозілі тыя, дык можна цяперака! — і, не пазіраючы на дачку, спытаўся: — Чаго стаіш і слухаеш?

Але яе не было каля яго, яна, навучаная гэткімі сцэнамі й захаваньнямі бацькі, ня слухала доўга яго, а, даведаўшыся, што ён патрабуе, парупілася прынесьці вышываную кашулю.

— Дадумалася? — супакойна спытаўся Арэмчык. — Дай пацалую цябе… Ты мусіш мае думкі й навагі схопліваць бяз словаў. Прызвычайся, дачка!

— Добра. Наступны раз буду ведаць.

— Ты заўсёды абяцаеш: наступны, наступны, але пакуль не наступіш на блошыну, дык і ня трэсьне яна… Бацьку шануй — вайна цяперака!

— А навошта вышытую кашулю апранаеш — маму ўспомніў?

— Пры чым тут мама — на сьвітанку нябожчыцу спамінаць?.. Сяньня прыём буду рабіць, дык мушу нацыянальную вопратку мець, праўда ці не?.. Ах, яшчэ пытаюся ў смаргатай!

— Але ж кашуля з румынскімі ўзорамі. Мама як памятку з Румыніі прывезла.

— А што, ня ўсёдна: беларуская ці румынская?

— Ніколі. Няўжо ў Празе, бываючы ў беларусаў, не заўважыў іхныя нацыянальныя кашулі?

— Але ж гэтая, румынская, пашытая, як кашуля — ці андаракам?

Арэмчык цьвяліўся. У асаблівасьцях нацыянальнай вопраткі нічога ня ведаў ён. Але ведаў адно, што той, хто апранае вышытае, ёсьць у нейкай меры зьвязаны з сваім народам.

— Каб цябе разанка, дачухна, узяла! Праклён вам! Праклён!.. А ты, запрэлая, чаго там ляпаеш судзьдзем: мо' цябе не датычыцца гэтае? — закрычэў Арэмчык на служанку. З скрыўленым тварам падбег і прыгнуўся прад ёй, быццам у чаканьні адказу. — Сьмяесься? Вон заўтра пойдзеш!..

— Унізе чуваць — не крычэце, — лагодна папярэдзіла служанка.

— Ты чуеш яе: «не крычэце»? Хто пра вышыванкі мусіць турбавацца: я ці ты?

— І насапраўды: не крычэце — угаманецеся… Давай памяркуем, як выйсьці з усяго.

— Што меркаваць? Каб яно ў жорнах скруцілася! Глядзеў, як варона, і даглядзеўся! Ты ўяві сабе, — звычайна пачаў ён, — я з маёрам Лібіцам Менск азіралі, дык нейкі нечалавечы вобраз падпоўз да нас і давай крычэць: «Заб'ю фашыста!.. Заб'ю, як мыш! Чаго прыйшоў сюды?.. Я прысуд напісаў табе і сам яго выканаю!..» Ажно сьмех бярэ: бязногі, адсечаны, як гарбуз ад каліўя, а яшчэ пагражае… Вось тут і жыві. Яны ўсе — нацыяналістыя і нікога ня любяць чужога… Вось дык сьвет! Вось дык імпэты!

Падчас гутаркі Арэмчык заклаў назад рукі й прымасьціўся выгадней каля цёплае пліткі.

— Вы ж на працу не забудзьцеся.

— О, праўда! Каб ты спрахла! Дзе той цыбук? Зноў уцякла да піяніна. Прынясі кашулю пад гальштук — абыдуся й без вышыванкі…

— А ты не турбуйся гэтым.

— Дай пацалую цябе. Даўно з табою быў, — папярэджваю чы іншым, прыгаманіў Арэмчык служанцы. Яна ў згоднай зразумеласьці прыплюснула левае вока, крывячы й падцягваючы ў гэтай міміцы левы скраек роту…

*

— Ці ня ён? — няголасна сказала машыністка, што сядзела недалёка ад дзьвярэй. Яна ды другі ўрадовец, ведаючы, пра што папярэдзілі, заняліся шчыра перабіраць розныя паперыцы і абмежнікі. Водгуль марудных крокаў з кватэры Арэмчыкавай прыбліжалася. Урадоўцы, ухмылістыя паміжсобку, уветліва азірнулі маладога мужчыну за асобым столікам, мабыць, іхнага кіраўніка.

— Дабрыдзень, спадары!.. Ах, і спадарыня, даруйце, ня ўбачыў вас!

— Дабрыдзень! Калі ласка! — ветліва адклікнулася машыністка.

— Ну як ідзе? Шмат паахвяравалі і абяцаюць для нас?.. Хто гэтым апякуецца?

Машыністка паказала на Зорыча.

— А-а, спадар Зорыч займаецца гэтым… Мы ж ужо знаёмыя, спадару Зорычу, — вітальна Арэмчык падаў яму руку і падумаў: «Картаязыка — Хрыстосам робіцца, а нядаўна мо' кукарэкаў: усё для партыі!». Адвярнуўся і блізу з прамовай зьвярнуўся да ўсіх:

— Спадары, я таксама свой чалавек — беларус так называны, жыў на эміграцыі, у Празе, дабіўся ад немцаў накіраваньня сюды, ажно ў Менск. Можа, вы і безь мяне абышліся б тут, але вы ў такім нацыянальным парываньні, што можаце лёгка забыцца аб усім важнейшым у барацьбе за новую Эўропу… Дык вось будзем працаваць, памагаць вашым пакутным людзём.

Захліпна, бы ад сьліны, перарваў прамаўленьне.

— Спадару Зорычу, прашу да мяне ў габінэт… Спор Божа ў працы! — кончыў Арэмчык.

— Дзякуем! — адказалі машыністка і другі ўрадовец.

Нізкае сонца з ружовымі праменьнямі шпарка ляцела ў тумане. Туман узьняўся ад зямлі, і толькі ў паднябёсах пыліўся, зьбіваўся ў клубы, адлятаў дзесьці за разваліны сталіцы. У некаторых частках высі азярысты прастор неба вырываўся з туману, і тады ў вырве ярчыста ўзблісквала і змрачылася сонца. Арэмчык глядзеў праз вакно свайго габінэту на ўсё гэта, абы сабрацца з думкамі. Зорыч сеў і чакаў, пакуль ягоны кіраўнік адвернецца ад вакна. Не сьцярпеў:

— Хоць і рэдка, але ў нас таксама ёсьць туманы, як у Лёндане.

— О, я! Спадару Зорычу, я надумаўся даручыць вам іншую працу. Ад заўтра пачынайце арганізоўваць аддзел Самапомачыў Менску і аставайцеся працаваць там… Пасьля абеду я прыму ад вас справы і маёмасьць. А я на вашых падмурках буду ўзначальваць кіраўніцтва над усімі аддзеламі Самапомачы ў Беларусі. У вас, спадару Зорычу, адно прызначэньне, а ў мяне другое… Адмовак я не цярплю. Мушу сказаць адразу: да працы, да працы!.. А цяпер паінфармуйце мяне пра зробленае вамі й намеры на будучае.

Зорыч не зьбіраўся адмаўляцца ад даручанай працы — яна тая самая. Ён малады, энэргічны чалавек.

— На якіх сто асобаў, напалову зь бядой, удалося збудаваць дом для сірот і згубленых дзяцей. Шукалі і шукаем лекараў. Патрэбна адчыніць лекарскі габінэт для насельніцтва Менску і аптэку…

— О, гэта вельмі добра! Справай аптэкі я займуся сам, нават у першую радоўку, пра гэта больш не клапаціцеся.

— Калі ласка!.. Вы можаце пагутарыць з фармацэўтам, якога я не пагадзіў яшчэ на ўмовы працы…

— Ніякіх умоў — працаваць мусіць, вось умовы.

— Але, я запрасіў да сіроцкага дома лекара — ён таксама ў пачакальні, пагутарыце зь ім, бо ж, думаю, апека сіротамі таксама пакінецца для вас…

— Ага! Дык тады адразу — не марнаваць часу!.. Вам, спадару Зорычу, шчырае дзякуй! Будзьце ласкавыя сказаць таму лекару завітаць да мяне… Яшчэ раз дзякую вам! Заўтра, я думаю, спаткаемся зноў, найлепш раніцай, — і на разьвітаньне працягнуў руку. Зорыч вельмі бянтэжыўся ад спатканьня й гутаркі з новым начальнікам, але як быццам нічога не было, быццам упершыню сам спатыкаецца з гэтай ім пачатай працай, зьвярнуў увагу Арэмчыка: — А што, сяньня пасяджэньня не адбудзецца?

— Гух! Вот жа ба! Шархануў учора, як гарох па патэльні… А як жа! Па чацьвертай гадзіне, здаецца, так?

Зорыч кіўнуў галавой — пацьвердзіў.

— Але нічога — зараз зь лекарам пагутару.

Міхася запрасілі да Арэмчыка. Гэта той, што ўчора хадзіў зь немцам, — знаёма мільганула ў Міхася пры завітаньні ў Арэмчыкаў габінэт. Спыніўся недалёка ўваходу.

— Сядайце… Як вашае прозьвішча?

— Адамчык.

— Вы, значыць, лекар. А дыплём можаце паказаць?

— Але. З прыемнасьцяй.

Арэмчык хутка азірнуў бруднаваты, звалокнены на складках дыплём.

— Значыць, кончылі? Нават з добрымі посьпехамі?.. Я хачу ўзяць вас да дзецкага дому. Там, ох, я забыўся, здаецца, будзе каля сарака-пяцідзесяці сірот і згубленых дзяцей, сто не патрэбна, зашмат будзе… Пра аплату потым пагукаем, бо ня ведаю, колькі мы назьбіралі грошай… Гуд?

— Хай будзе — гуд. Пра аплату я ня вельмі цікаўлюся.

Арэмчык насьцярожыўся.

— Я, прызнацца, не паважаю нацыянальную ахвярнасьць. Я паважаю: рабі, як кажуць! Таму я, перад тым як перанімеце свае абавязкі, скажу вам: цяпер вайна, ня вельмі прымайце ўсё да сэрца… Вылечвайце дробязі нядугаў у дзяцей як фэльчар, а калі будзе немагчыма прагнаць благое, нездаровае, значыць — памёр, значыць — туды яму дарога! Для новай Эўропы патрэбны моцныя, здаровыя людзі. Чаму кажу гэтак? Бо ня маем шмат мэдыцынскіх сродкаў, і наагул я ня ведаю, ці маем іх… А можа, спадару Адамчыку, возьмецеся адшукваць мэдыкамэнты з былых аптэкаў?

— Не-е. Ня здольны да гэтага.

— Ну дык стане з вас. Пра аптэкі я пагутару з спэцыялістамі аптэчнымі, маем і такіх зубчакоў… Але папярэджваю вас: мэдыкамэнты ашчадзьце, як хлеб.

— Нічога не скажу, пакуль ня ўбачу дом для сірот, габінэт да працы і тыя мэдыкамэнты, — адказаў Адамчык зь невядомасьцяй: ці ён верыў у словы Арэмчыкавы, ці ён зьдзіўляўся зь іх— яны ўсё-ткі шархавата ўпіліся ў ягонае чутлівае сэрца.

— Зараз я пазнаёмлю вас з другім спадаром. Ён рабіў усё, пра што мы гутарылі… Ага, ледзь не забыўся: патурбуйцеся сяньня пасьля азіраньня месца працы на нашае пасяджэньне ў чацьвертай, а мо' пятай гадзіне… Прашу за мной!

Адамчыка зноў пазнаёмілі з Зорычам. Яшчэ пры першым спатканьні зь ім, раніцай, Адамчык прынік да яго пашанай: штосьці наводле было ў іх характарах.

— Яшчэ раз, як у песьні пяецца…

— Ня шкодзіць, — сьціснуўшы руку Адамчыка, прызнаўся з хаваным сарказмам Зорыч і сказаў Адамчыку пра іншага чалавека. — З вашае вёскі якраз. Спадар палкоўнік Сконтаўт, я даведаўся, вы незнаёмыя яшчэ.

— На жаль, не, — адказаў палкоўнік і агледзеў Адамчыка.

— Я чуў пра вас ад майго дзеда…

— Вельмі ўдзячны, што вам давялося слухаць пра мяне, — з апрацаванай ласкай падзякаваў палкоўнік Адамчыку. — Нават неспадзеўна: гэта вы там, на ўскрайку вёскі, сярод поля жывяце сабе з старым?

— Але.

Пазнаёміўся з палкоўнікам і Арэмчык, але ён зараз жа пайшоў да свайго габінэту… Адамчык заўважыў раптоўную перамену на палкоўнікавым абліччы.

— Надта ўдачліва — я даверуся на вас, як на лекара: у мяне непрыемнасьць з вашым дзедам: ваш сабака ўкусіў мяне й падраў мундур… Скажэце, сабака не ашалеў яшчэ?

— Не.

— Прабачце, спадару Зорычу! Дробку словаў да доктара… Прысядзем, калі ласка! Я папрашу вас паглядзець за сваім сабакам: як толькі ашалее, паведаміце мне… бо ж, думаю, сабака здаровы ніколі ня кінецца на чалавека, а толькі шалёны…

— Напэўна, спадару Сконтаўце, як-небудзь палагодзімся й патурбуемся.

Сконтаўт паўшэптам зьвярнуўся да Адамчыка:

— Вы клічце мяне палкоўнікам, ведаеце, я ўжо прызвычае ны да пашаны — стары жаўнер я… — і галасьней: — Вы, доктар, будзеце на пасяджэньні? Я таксама запрошаны.

— Мабыць. Але паглядзім, як тут што.

Палкоўнік пасьпешліва злавіў Адамчыка за плячо.

— Я на падводзе — адвязу да хаты, самы раз для вас… Два мяшкі капусты прывёз для Самапомачы. Я то не паважаю валаводзіцца з гэтым, але часам прыходзіцца, — і палкоўнік пагардна захіхікаў рассыпным сьмехам.

Зорыч з Адамчыкам доўга азіралі сіроцкі дом, лекарскі габінэт і на месцы адразу раіліся аб будучым у працы, выпадковым гутарам абхоплівалі палітычны стан на Беларусі. Зорыч паўторнай пытлівасьцяй, павярхоўна адклікаўся на прыезд новага кіраўніка Самапомачы, але Адамчык, нягледзячы на звычай паразмаўляць, нічога азначанага не выказваў з сваіх уражаньняў — ён жадаў увайсьці ў працу дабрадзейства без прадчаснай падозры.

— А паабедаць забыліся. Папраўдзе, спадар Адамчык, я ўжо выцерпеўся ад голаду, дык ня вельмі й думаю пра ежу.

— Мо' тады прысядзем у лекарскім габінэце ды зьямо маю лусту. У дарогу мой дзед не пускае безь яе.

— Шчыра дзякую! Па пасяджэньні завітаю да нашай харчэўні. Хадзем — за гадзіну пачынаецца яно.

А тады зноў спытаўся ў Адамчыка. Гэта было даражэй і мілей яму.

— Ну як, вы згаджаецеся прыняць кіраваньне лекарскім габінэтам і апекай над сіротамі, ці, можа, падумаеце?

— Так, я згаджаюся, гэта маё прызначэньне.

— Вельмі прыемна! Вось вам ключы ад габінэту. Плёну ў працы!.. Ніякіх актаў прыёму ня пішам — у нас усё на шчырасьць душы й сумленьня.

У пачатку чацьвертае гадзіны па поўдні яны вярнуліся да будынку Самапомачы. Зайшлі ў габінэт Арэмчыка, каб паведаміць канчальна аб згодзе Адамчыка і астацца там чакаць пачатку пасяджэньня. Адно толькі пры ўваходзе Арэмчык сустрэў іх пытаньнем:

— Дзе ж вы былі, спадару Зорычу? Што здарылася?

— На шчасьце, нічога кепскага. Паказваў спадару Адамчыку наш сіроцкі дом і лекарскі габінэт…

— Як, нічога? А на пасяджэньне чаму не прыйшлі?

— На чацьвертую гадзіну яно.

— Гэтакіх працаўнікоў трэба цурацца! Здаецца, цяпер я гаспадар тут, а ня вы. Таму я магу адмяніць свае распараджэньні… Мы скончылі пасяджэньне, а вам жадаецца, дык паседжвайце.

Зорыч зірнуў на Адамчыка. У ягоных вялікіх вачох зь неадважнай сіняй каля шэрані зрэнкаў зіхатнула ўраза і лёгкі адзіны плюск павек з густымі вейкамі на іх. Твар уяўна скалынуўся ў собскай спагадзе. У спагадзе таму, што ажыло пад яго рукамі й розумам і што намагалася дыхаць і жыць сваім. А кадзе ён, быццам сажмаканы сумленьнем ад недарэчлівасьці свайго злачынства, мусіць стаяць перад Арэмчыкам і бадай прасіць вярнуць яго на справядлівы шлях жыцьця.

— Прабачце за турбаваньне! — і Зорыч выйшаў з габінэту. Ён вельмі здольна ўхіліўся часіны паказаць Арэмчыку сваю будрожнасьць. Адамчык застаўся.

— Пабачылі ўсё? — спытаўся непахісны ў собскай разьмяркоўнасьці навагаў і працы Арэмчык.

— Але. Нават усё спадабалася.

— Хваліце?

— А што казаць, калі бачыш — добра?

— Заўтра пачынайце працу… Ага! Які забыўлівы я: сяньня ў нас невялікая зачопка — завітайце…

Адамчык не даслухаў запросіны — адмовіўся.

Надвечар неба зноў пачало зацягвацца імклівымі хмарамі. Падзьмухваў вецер. Ён нёс з сабой сьцюжу, бразгаў у абвіслыя кавалкі бляхі на спаленых дамох, груз мяккай грэблівасьцяй у вопратцы прахажанаў. Сонца, жарыстае колерам, час ад часу вырывалася з хмараў на небакраі і зырчэла, як непатухлы вугаль сярод попелу. З Самапомачы Адамчык пайшоў наведаць сьляпую і яе маці. Пакуль ішоў туды, ён думаў пра працу й пра Арэмчыка. Успыхнуў асудлівым сумленьнем за даную згоду працаваць зь ім. Ад гэтае ўзьдзеі ён, бы хлапчук, наском чаравіка зьбіў ізь сьцежкі некалькі адломкаў цаглін. «Мо' пачакаць?» Але ў зразуменьні асягнутага, у адпусьце неспакмечанай стомы ад дня ўспомнілася сьляпая, да якой ішоў цяпер, і чаму зноў не атрымаў пашпарт.

«Было позна, — скажу дзеду. — Заўтра пайду».

Паміж развалін на двары, дзе жылі знаёмыя, Адамчык апамятаўся: ён забыўся, ідучы да іх, завітаць да жаночага манастыра і спаткацца там ізь сьляпой, каб разам ісьці да іхнага прытулку. Пастукаў у дзьверы. Прыслухаўся. Увайсьці не прасілі. Пастукаў уторна, пачакаў — і зноў тое самае. Не сьцярпеў — глянуў праз паўпрычыненыя дзьверы. У мораку падвалу ён убачыў матку сьляпой, якая ляжала на тым самым ложку і ў тым самым вугле — з адкіненай да сьцяны галавой. Цёмныя крывяныя палоскі маляваліся сьцёкам ад роту пад вушы і на шыю. Адамчык піхнуў нарасьцяж дзьверы. Пачаў асочваць пульс. Шыпучае дыханьне з клёкатам у грудзёх, рэдкае і захліпнае, адкліквалася з шырока расчыненага роту. Яна нічога не заўважала й ня чула — гэта была апошняя непрытомнасьць. Але ў апошняй яна прабавала ачуняць, мабыць, дачакаць і ўбачыць дачку, што, магчыма, яшчэ стаяла на вуліцы перад сьвятыняй…

У дзівоснай напрузе ірванулася рука з рукі Адамчыка, і яна не данесла яе да горла, як тую левую, якая ляжала бліжэй каля падбародка, запэцканая крывёй. Ніжняя губа пляцнула, расьцягнула чорна-чырвоную цягучасьць крыві, прыліплую да яе. І тады рукі, што калісьці прыгожыліся здаровасьцяй, поўнасьцяй цягліц, якія шмат працавалі і рабіліся ад працы шархатымі, але калісьці гэтак лагодна адчуваныя ейнымі дзецьмі — абмяглі, асунуліся… Цяпер яны ня будуць накідваць шуплямі торф з вагонаў, падмятаць вялікія залі, сьпяшацца памыцца ў брудзе бялізны, палічыць сабраныя капейкі, каб іх стала на жыцьцё дзецям, з гэтым турботным, але шчасьлівым намаганьнем затуліць твар, па якім сплылі сьлёзы ад гора. І вось кадзе яны спыніліся, ужо даўно зрабіліся тонкія, абцягнутыя блякла-пасінелай скурай. Яны, бывала, падтрыманыя мрояй, праглі ашчапіць, узяцца за рукі дарослых сыноў і іх дзяцей — і прайсьціся ў цудзе старых гадоў шчасьлівай, сапраўдна шчасьлівай і радаснай. Іне дачакаліся. Яны, бадай, выкінулі яе з жыцьця, нават з жыцьця спадзяваньнямі. Яны ў любові да жыцьця задушылі яе! Гэта яны цягнуліся да працы, каб стаміць, кончыць і ўкласьці яе ў падмурак чалавечай спрадвечнасьці, і так, каб яно, людзтва, мальгва забылася пра яе! Яно ж само і задыхваецца ў пылістасьці трупаў з тых, якія ня ведалі ў жыцьці ні радасьці, ні кароткае часіны шчасьця ці спакою!

Аблічча памерлай пачало сьвятлець — сама сьмерць зьнікала ў бялявасьці цела. Вочы, ледзь прыплюсьненыя, зацягнуліся шкляной каламутай… Шорахі ветру даносіліся знадворку. Кус неба ад водбліску вячорнага сонца бражавеў у прамежку расчыненых дзьвярэй падвала і ўрачыста асьвечваў аплыўшую на цэмэнтную падлогу вільгаць. На сярэдзіне падвалу кроплі віселі і на столі, цьмяністым скропваньнем цмокаліся аб грунь адолу…

Назаўтра Адамчык зноў завітаў у падвал. Выкапаў на двары яму і памог сьляпой перанесьці туды астанкі ейнай мацеры.

Палкоўнік Сконтаўт, як толькі даведаўся ад Арэмчыка пра баль, што мусіў адбыцца ў залі былой публічнай бібліятэкі, адразу, пачуўшы запросіны, парупіўся ехаць дадому. І пасяджэнь ня, зьбіранага Арэмчыкам, не чакаў. «Бо запрасілі мяне, куды ня трэба. Усё праз гэтую дурасьлівую Алену… памагай, наведвай. А сама каб жа паглядзела: я замацаваўся, як патрэбна і падходна чалавеку, ці мо' не?» — думаў ён і панукваў на старога Ахрэма:

— Паганяй! Паганяй! Не шкадуй — ня здохнуць. Стаяць кожны дзень!.. А прыедзеш, зараз жа перапражы коні, падмаж восі і айда назад, у Менск, каб не спазьніцца — сяньня вечарам баль… Ах, Ахрэм, стары ўжо ты — ня цеміш жарсьці маладога!

— Што вы кажаце, спадар?

— Ахрэм, запамятай: ня кліч мяне спадаром нейкім, а заўсёды кажы: пан палкоўнік… Тут людзі іншыя.

— Не забудуся, калі не забыўся дагэтуль… Але пан палкоўнік кажа: маладосьць не разумею — дык ці ж ты малады? Твая нябожчыца маці казала: «Барысочку дзесьці пад пяцьдзясят будзе…» Вось жа была памешчыца, а ня вы, кадзешныя!.. Потым вы кажаце: тут людзі іншыя. Дзе таму ліху паверыць і гукаць гэтак — усе яны, як мы: грэшныя, няшчасныя; вайна на ўсіх адной бядой цісьне. Мне толькі не падабаецца ў іх: занадта шмат любяць размаўляць і спрачацца. Адзін парабак учора, з пазволу табе паведаміць, нават агрызнуўся на мяне: «Мы вам у 1920 годзе кабыльны хвост паказалі. Паляк, дык і едзь назад! Няма чаго прыкідвацца беларусам!»

— Няўжо яны думаюць: мы — палякі?.. Ведаеш, Ахрэм, ты не даводзь, што мы беларусы, лепш цаляй хітрэй: замоўкні, бальшавік, мы немцы ёсьць! Ты разумееш мяне?

— Хітрасьць — мудрэй за мудрасьць, пане палкоўніку, але ці мне, старому чалавеку, зь імем наскім заступляваць сябе немцам, як вы зрабілі?

— Дурны ты, Ахрэм!.. Падганяй!

Ахрэм не супярэчыў палкоўніку. Сьцебануў коней і засьпяваў нейкую маркотную песьню з словамі яму аднаму чутнымі— ён перабіраў іх памяцяй.

На двор яны таксама ўехалі шпарка. Палкоўнік саскочыў яшчэ перад спынам цялегі і бадай пабег у памяшканьне. Алена ўбачыла яго, выйшла на ганак.

— Прынялі? Спадабалася ім?

— Ды ім спадабаецца і сам чорт — толькі валі з-за пляча, за дзякуй!

— Стане й табе!.. Палкоўнік Барыс, я не салдат, гавары са мной парадачна…

— Я прызвычаены да гэтага.

— Ужо час адцурацца твайго прызвычаю.

— Добра, Алюся. Чаго ты раптам у сварку із мной?

— Плоціцца, палкоўнік, як зарабляецца.

— Алюся, нешта скажу добрае. Сяньняшнім вечарам будзь із мной як жонка, няхай пазайздросьцяць мне… Сяньня на баль паедзем!

Алена зраўнаважылася: яна чакала канца размовы й жадала, паслухаўшы палкоўніка, накінуцца на яго з лаянкай, але якраз канчатак гутаркі абвясьціўся іншы. Тады яна, каб усё-ткі ня здацца, сказала:

— Вы, палкоўнічак, найперш спытайцеся, ці паеду я.

— Алюся, я ж прывёз запросіны. Уяві: запросіны ахвярадаўцу Самапомачы ў Менску… А потым, мы ж паедзем, а ня пойдзем.

— Хай па-твойму будзе. Але скажы Гані таксама зьбірацца.

— О, так, Алюся, як жа безь яе!

Алена вельмі паважала наведваць усялякія сходзіны, зачопы і баляваньні. Нягледзячы на яе характар насупленасьці, яна была цягатлівая, каб паказацца сваёй беззаганнай прыгажось цяй сярод абсудлівых і гаманкіх жанчын. Аднойчы Ахрэм, пакрыўджаны на яе, сказаў палкоўніку: «Штосьці яна ў цябе, бы зарослае возера: ні касіць, ні рыбу лавіць!»

Алена для ўсіх у двары заставалася камянём — і перашкодным, і патрэбным.

— Ты ж, Алюся, патурбуйся хутчэй убрацца.

— Я зараз — падганяй Ганю.

— А што ж мне апрануць? Без мундура паехаць вельмі ніякавата.

— Калі не пазнаюць цябе, што ты палкоўнікам быў, дык тады я патурбуюся сказаць усім: пан Сконтаўт з былым рангам вайсковым: палкоўнічак.

— Усё кпіны ды кпіны, Алюся! А можа, ты засьцягнеш як-небудзь тыя дзюрачкі на мундуры? І трэба было ж напаткаць тога ваўкалаку! Зробіш, Алюся?

— Папрасі Ганю.

— Які я бедны!.. Я зраблю сам… А можа, аддала яго парабку?

— Не яшчэ, але зьбіралася.

— Алюся, паабяцай хадзіць на балі са мной пад руку.

— Абяцаю! Абяцаю!

— Дзякую, Алюся! Мой паветраны пацалунак табе — бачыш? Паеду без мундура.

— Вельмі добра, ён жа польскі!

Алена, супакойная і не кранутая ягонай любасьцяй, пайшла да свайго пакою.

— Эй, Ахрэм, не расхаджвайся па двары, а падрыхтуй усё па-людзку!

— Добра, пане палкоўніку! Вы толькі не адчыняйце вокны перад зімой: рамы скасеюць тады.

— Не твая справа — гаспадар знайшоўся!

— Цяпер не мая, а як сапсуецца — паглядзі, Ахрэм.

Ахрэм, не жанаты, пад шэсьцьдзесят пяць год, яшчэ здаровы і пры сваім чалавек, быў увесь час на службе пры матцы палкоўніка ажно да ейнай сьмерці, а па сьмерці астаўся пры сыне-палкоўніку, які даручыў яму даглядаць за парадкам і быць пры патрэбе возьнікам. Але найлепш Ахрэм паважаў памерлую, а пра сына паміж працаўнікамі маёнтку без маруды, на другі дзень прыезду туды адклікнуўся зусім ня ветліва, распаўсюдзіў: «Ах, братцы, нейкі ахлысьцень ды ўсё!..»

Пасьля перакіды словамі праз вакно з палкоўнікам ён накіраваўся пад павець. Намазаў дзёгцем восі старой брычкі з палапленай над ёй будкай, перамяніў збрую на конях, выцер мурагом на іх пот, даў ім аўсу.

— Справяцца — ежце, — загугнявіў Ахрэм. Апошнімі гадамі ён любіў пагутарыць з сабой або з коньмі. — Бачыш яго— нешта хлыснулі там сярод развалінаў, і ўжо едзе… Ежце, бо на мяне забыліся — не паклікалі есьці. Праклёну няма на іх! Тая цытра, хто яе ведае, ці была калі паняй, сама ўсё скобліць, варыць, дзе ж даступіцца да яе. Увалісься ня ў час на кухню — о, не, Ахрэм, паклічу, пацярпі! І кліча! А як, браткі, жылося пры нябожчыцы — цароў зь ёй хаваць у адной капліцы — от дзе была жанчына! Даўней, калі памёр яе мужык на нейкіх курортах, — пакліча мяне ў каморачку, у тую, што ад лесу і ад вока людзкога, і скажа: «На, выпі, Ахрэме, — можа, укісла?» — пытаецца сабе, а я не па боскаму чмыхну перад ёй у нос: «Але, ваша зіхацельства, прыкісла і дзярэцца ў горле, як кляновы сядзёр». Ах, браткі, жыў! Жыў па-свойску — не крыўджуся. Яна, мабыць, была закаханая ў мяне. Яй Богу, не памыляюся — кахала! Сама не старая была, і я сам не стары яшчэ, цепрасьць чулі ў целе. Ды я ўсё-ткі чакаў, калі скажа мне: «Ахрэм, давай ажэнімся…» А яна, відаць, неадважнай нарадзілася — не сказала мне; састарэлася і памерла, а я, ліха на яе косьці, безь ніводнае прысваткі астаўся нежанатым. Бо ж навошта жаніцца на беднай, хоць бы і прыгожай, як вось цяперака ахлысьцень-пал коўнік. Ня той час!.. Называюць мяне возьнікам, даглядчыкам двору, а шапку спэцыяльную ня купяць, каб бачылі: хто я і як зь ім гутарыць… Пакутныя — мы! Ежце, бо ж зноў паганю вас наўзавады, ня буду запрагаць другіх, бо няма як — яны ж з працы якраз.

Ахрэм хацеў пацалаваць белага каня, але Алена паклікала яго есьці.

— Апамяталася — баіцца, каб не зваліўся з праклёнага кукіша, што брычкай называе. На цыганскую будку пасьмешнік кажа: «Брычку падмаж!» Ежце, няшчасныя, дарога зноў!

У змроку першых часінаў ночы палкоўнікава залепленая лапінкамі брычка паказалася на вуліцы Менску. Адзіным жывым чалавекам, які яшчэ ішоў па вуліцы ў прасьцінку за горад і спаткаўся зь імі, быў Адамчык. Ён барзьлівымі крокамі сігаў па прасьцягу вуліцы да сваёй вёскі. Замарудзіўшы пры наведваньні сьляпой музыканткі, цяперака сьпяшаўся прадчасна пакінуць Менск, пакуль наступіць забаронены час хадзьбы ў горадзе. Палкоўнік здалёку пазнаў яго і, каб зноў ня бачыцца, адвярнуўся да Алены.

— Доктар пайшоў, — загаманіў ён да яе, калі Адамчык абмінаў іх. — Жыве на ўзьлесках з тым старым дурнем, што сабаку трымае, які ўкусіў мяне… Абяцаў яму ў Самапомачы да дому падвезьці, але я паехаў без адкладу, каб сказаць табе пра баль.

— Няўжо ён доктар? Ён жа як лесасек апрануты, — за ўвесь час язды да Менску загаманіла Ганя. Алена з прыглушаным захопам сьмеху і зьдзіўленьня глянула на сястру.

Брычка з грукатам імкнулася ў бясшумнасьці парожніх вуліцаў і развалін. Першыя рэдкія сьняжынкі, быццам палахлівыя, пачыналі прыліпаць да Ахрэмавага твару. Надыходзіла зіма.

— Пане палкоўніку, на санях прыйдзецца дадому варочацца.

— Ахрэм, падганяй, не разважай — яшчэ добры ўшчалопак ехаць.

— А мне пропуск не ўзялі — арыштуюць.

— Я атрымаю — не клапаціся.

— Вы ж атрымалі — а мне?

— Для цябе таксама… Пацісквай, Ахрэм, пацісквай. Да Самапомачы прастай.

— А дзе ж коні паставім?

— Ахрэм, падганяй, кажу. Там ёсьць брама і знадворак каля кладоўняў.

— Украдуць яшчэ. На мяса ўкрадуць.

— Ты ж будзеш у будцы спаць — ня ўкрадуць.

— О, дык песьні! Яны на вындрыгалы, у цёплым сабе… а я ледзяней.

— Падганяй, Ахрэм!

— Палкоўнічак, адчапецеся ад яго!

Арэмчык яшчэ быў дома, калі да яго пастукаўся палкоўнік разам з жанкамі. Той усё спрачаўся з дачкой: у што ляпей апрануцца, і злаваўся, што не прыпамятаў сакратарцы дзе-небудзь купіць або пазычыць вышываную беларускую кашулю. І вельмі зьдзівіўся з панібрацтва палкоўніка, зь якім адно толькі раніцай пазнаёміўся. Але, паважаючы ягоную мінулую вайсковую рангу й разьлік карыснасьці на будучае — нямецкага паходжань ня сям'я, прыняў гасьцей ветліва. Палкоўнік апраўдваў сваё завітаньне няведамкай, дзе знаходзіцца памяшканьне для балю.

— Па мяне ад Лібіца мусяць прыехаць… ня ведаю, як з вамі тады?

— Лібіц па прозьвішчы немец, а мы немцы таксама.

— Прабачце, гэр палкоўнік, фраў унд тохтар, я не пазнаёміў ся з вамі — у гэтым вінен гэр палкоўнік… Можа, да гарбаткі падкія? Дык прашу. Без гарбаткі тут не абыдзесься — заморуць, але ўжо позна. Людцы, майн гэран, у Менску, як павучкі з павуціньнямі… Будзьце ласкавыя да столу.

— Не прасеце й не частуйце, гэр Арэмчык, — адказала за ўсіх Алена. Яна ўжо справілася ўвайсьці ў кірунак Арэмчыкавых вятроў. Мабыць, не дарма ў яе вачах сінь неба! А мо' толькі ёй самой меркавалася, што яна ў здолі перамагаць адлегласьць да далёкай душы чалавека; маўляў, захапілася сьлепавата й ня хоча разьвітвацца з гэтай самаасабістай пераконай азначваць людзей, хоць ёй усяго дваццаць тры гады.

— І я, гэр Арэмчык, дзякую вам ад усяго сэрца… У мяне, гаспадара, ёсьць іншыя клопаты: як уехаць майму возьніку Ахрэму на занадворак Самапомачы? Там ён будзе чакаць нас.

— О, вы нават на файтоне?

— Але… — і палкоўнік падкусіў вусну над верхняй шарэнгай зубоў, падціснуў падбародач да горла.

— Чакайце, я зараз надзену кашулю… Ключы ад брамы ў мяне. Сяньня пасьля пасяджэньня забраў іх у гэтага Зорыча. Каб на яго рэдзька — такі несымпатычны ахлапень зь ямкамі на барадзе й на шчоках… нацыянальна-ідэйным называе сябе. Проста дакука, а не ідэя! Хутчэй куль саломы з гнілой страхі, чымсьці ідэалягіст!.. Ах, майн гэран, ня шмат часу маем, а трэба было б пагутарыць з вамі — кепскія ўражаньні ў мяне ад менскіх пішчалікаў… А вось мае жанкі недзе запаўзьлі ў спальню й не вылазяць стуль. Прабачце, гэран!

— А як, пане Арэмчыку, з ключамі? — парупіўся палкоўнік напамінам.

— Я зараз — брама не за гарамі…

Неўзабаве з наступнага пакою пачулася Арэмчыкава лаянка.

— Спадзейся на вас, шэдых! Чаго прыціхлі, чумлівыя цыпачкі? Чаго? Заўтра адну й другую на вуліцу, дый хадзеце там!

— Чуеш, палкоўнічак? Ты ж вайсковы чалавек, — падышла бліжэй і шапнула яму Алена.

— А мне здаецца, ты шкадуеш мяне, калі дапікаеш.

— Ганя, калі чула гэтакае слова, наш палкоўнічак — стратэг.

— Адчапіся, сястра!..

Ганя не даказала надуманага. Яна была гатовая таксама сварыцца з Аленай. З пакою вяртаўся Арэмчык.

— Ведаеце, гэран, часам ваюю з дачкой і служанкай… Яшчэ не распакавалі дарожных клумкаў… Але будзе добра й гэтая кашуля,— улагодзіўся Арэмчык і спыніўся перад люстэркам.— Каб на іх пранцы напалі — іржавае люстэрка паставілі й думаюць — добра зрабілі!.. Паганцы тут, а ня людзі.

За хвілінаў пятнаццаць перад пачаткам баляваньня па Арэмчыка прыслалі легкавую машыну, забралі яго і, па ягонай просьбе, «сям'ю» палкоўніка Сконтаўта.

— А мае дык адмовіліся ехаць… Не апошні баль гуляем! Ключ ад брамы пакінуў дачцэ — адвязе вашага возьніка.

Пры ўваходзе ў публічную бібліятэку ў гасьцей забіралі запрашальныя карткі, надрукаваныя машынапісяй на гільзавай паперы, і давалі нумарок пакою і стала. На стале для кожнага госьця стаяла прырыхтаваная закуска зь дзьвюх скібак хлеба з прамежкам люмбэрскага сыру, сярэдняе вялікасьці бульбіна і памазаная слуцкім журавінным мармэлядам раскроеная булачка. Стоцьма паміж двух нумароў-месцаў высілася «сотачка» гарэлкі з савецкай маркай, захопленая ў менскіх кладоўнях.

У дзьвярох кожнага пакоя стаяла дзяўчына, забірала нумаркій паказвала прызначанае месца. Усё было падрыхтавана ў нямецкі «рыхтык». У некаторых пакоях было гаворліва, але крыху ў куток, дзе знаходзіўся велікаваты пакой, было шумліва. Там жмудзіны, латышы й немцы, бадай усе маладыя і здаровыя, у нямецкай уніформе, выпівалі сваю долю; закусваў ня кожны, выходзілі й гурміліся на калідоры — чакалі сыгналу да танцаў.

Палкоўнік із сваёй «сям'ёй» таксама заняў месца, і калі прапанавалі наліць чаркі й выпіць за здароўе Гітлера й за будучую апеку нямецкага народу над эўрапейскімі народамі, Алена дазволіла яму зрабіць падрыхтоўчае — наліць у чаркі й абмачыць вусны, але выпіць не дазволіла.

— Паспрабуй выпіць — і я дадому ня еду з табой, чуеш?

— Добра, Алюся… Толькі сама не забывайся на абяцанае.

— Я не забылася… А дзе ж твой гэр Арэмчык? Уцёк?.. Ах ты, мой палкоўнічак.

Госьці несуладліва, перамешліва адклікнуліся на здароўе. Алена ў той час нахілілася да палкоўніка, пацалавала яго ў шчаку. Палкоўнік даторкнуўся вуснамі скрайка чаркі — ня выпіў. Аленіна пяшчотнасьць, падараваная яму на вачах незнаёмых людзей, шарахнулася праніклівай чуткасьцяй, ён зіхатнуў валогім позіркам на супроцьных за сталом гасьцей, паставіў чарку, далікатна крутануўшы яе пальцамі. Палкоўнік ня выдаў сябе— выцягнуў з кішэні хусьцінку — адмачыў вусны.

— Нешта, як з выцеклага вока, пацякло зь цябе?

— Алюся, не рабі зь мяне стрэльні — людзі тут… пашкадуй, — ледзь чутна адказаў ён.

— Нічога, палкоўнічак, можа, і я навучуся кахаць вас…

— Чаму вас?.. Але цішэй, Алюся, — ня будзем пра гэта.

— Яны ўсе заклапочаныя сваім — не пачуюць… А ты цяпер выпі. Давай разам, за нас, згодзен?.. А можа, за Арэмчыка,— крыкнем?

«Не рабі дурня зь мяне, — падумаў палкоўнік. — Абаб'есься… выцерплю дрызготку». І ў голас: — Чаго замоўкла, Ганя? Вып'ем, дружа.

— Безь мяне? Я ж першай прапанавала, а раптам вы да Гані… Давайце дзінькнем! Куды мне бяз вас? Прыярым дзяньніцу ў будынку.

— І насапраўды: куды безь цябе, — падтрымаў шчыра палкоўнік.

— Палкоўнічак, навошта скрыгацець, як камяні на млыне, іх можна падмачыць крыху — хай ціха будзе? Вып'ем за нас.

І яны трое выпілі.

Алена сваволіла.

— Нешта Ганюся надзьмулася на нас, ня гутарыць, закахалася, напэўна, — абсушваючы вусны хусьцінкай, прагаманіла Алена. Але Ганя надалей маўчала й назірала за гасьцямі.

Пасьля чаркі гарэлкі паміж некаторымі завязалася гутарка, знаёмства, паміж знаёмымі раней пачуліся тосты пажаданьняў. Панавала настройная шчырасьць. Сям'я Сконтаўта не барзьдзіла знаёміцца з суседзямі па стале.

— Я вып'ю яшчэ, дазволь, Алюся. Ужо даўно, даўно было сьвята з гарэлкай.

— Я, палкоўнічак, жартавала. Сябрыня мой, нагбом, па самым дне келіх лізьні!

— Алюся, ты гаворыш, як той Арэмчык на сваіх. Не давай волю языку.

— Нічога, палкоўнічак, шчэ сяньня я пабаю табе, паслухаеш яшчэ!

«А можа, я і падобны на асьмешніка?» — падумалася зноў палкоўніку.

Ганя ў надару Алене сядзела маўклівая і прыслухоўвалася да ейнай гутарлівасьці. З сардэчнай журбой назірала за гасьцямі. Яна шукала сярод невядомых людзей прытульны ўшчалопак сваім мроям — закаханасьць у палкоўніка.

Неўзабаве ад некаторых гасьцей пачуліся гастраватыя й зусім дурнаватыя словы жартаў, што будрожылі сьмехам суседзяў і суседак. І аціхлі.

— Ахтунг! — аддалася голасная каманда, і шумлівых жмудзінаў, латышоў і дзясятак немцаў, што належалі да вайсковых адзінак СД, афіцэры ўшарагавалі ўсьцяж даўгога калідору. Зь верхняга паверху ў суправодзе ад'ютанта й Арэмчыка зыходзіў Лібіц. Лібіц памалу саступаў з кожнай усходкі. Госьці зь невялікіх пакояў з асьцярогай да шуму павыходзілі на калідор.

— Вось бы даверылі мне скамандаваць, ты б, Алюся, паглядзела, — шаптаў палкоўнік Алене й пазіраў на пашанотных гасьцей на ўсходках.

— Хайль Гітлер! — павіншаваўся Лібіц з салдатамі.

— Хайль! — адказалі яны аднолькавым вырывам скрыку.

Гэты ўскрык блізу ўсіх, хто прысутнічаў там, сплёў у агульную захопленасьць настрою. У кожнага і ў кожнай адгукнулася рэха мінулага юнацтва — прылучвалася меркаваньне зьдзяйсьненьня асабістай навагі ў будучыні. У той момант ня трэба было хадзіць заходамі сьцежак і цянькоў — думкі прыводзілі да аднаго: або зь імі, або супраць іх, немцаў. А той, хто ведаў і паабяцаў свайму наканаваньню апынуцца супраць іх, адчуваўся мізэрным і ўсхваляваным, але захопным. Гэтакі найбольш назіраў за тымі, хто знаходзіўся побач яго, а не на ваякаў. Гэтакі вывучаў позіркі й захаваньні гурмы, прыгатаванай на ўсё ў розныя часіны штодзённага жыцьця. Гэтакія чуліся непакорна справядлівымі, няўхільнымі, як надыход дня пасьля начы.

Спатканьне Лібіца з салдатамі цягнулася не сьцягавата. Тады, калі ён і ягоны ад'ютант параўняліся з апошнім у шарэнзе, дзьверы вялікай залі бібліятэкі расчыніліся. Дзьве дзяўчыны, убраныя ў беларускую вопратку, шырока адвялі палоўкі дзьвярэй да сьцяны. У пралёце залі стаялі музыкі, і ўваход туды Лібіца яны сустрэлі фашысцкім гімнам. Ён і ад'ютант спыніліся перад музыкамі, як перад сьвятымі абразамі ў сьвятыні, суладна працягнулі ў пашане ўверх рукі.

— Я ня шмат часу тут, але вашых гасьцей таксама прывітаю, — сказаў Лібіц Арэмчыку.

— Усім будзе прыемна, гэр Лібіц, — пахвальна адказаў Арэмчык.

На калідоры зноў зашумела ад гутарак і сьмеху легіянэраў. Жанкі зноў барзьдзілі да залі. Адны былі апранутыя сьціпла, а некаторыя нават адпаведна на прырачоную ўрачыстасьць. Яны знаходзіліся ў прыкладзе асабістае волі, якая залежала ад іх прыгажосьці й спрыту, а не ад улады складак каштоўнай сукенкі, курты ці спадніцы. Адны згурміліся сюды на паказ і для заспакою цела, другія зь сьвядомасьцяй уласнае дасяжнасьці іхных мужоў. Гэтакім не было патрэбна пераконваць кагосьці прыгаством, яны лёгка пазнавалі вартасьць суседкі.

Алена, хоць і паабяцала палкоўніку хадзіць зь ім пад ручку, адмовілася ў апошнюю часіну. Пасьля пачастунку паміж імі адбылася заўсёдная, нягледзячы на абставіны й наветы, спрэчка.

— Ты ж, палкоўнічак, у галёшах — як ісьці з табой? Сорамна.

— Алюся, зіма маразамі пачалася, а ня летам… Ды яшчэ: падмётка адстае, ледзь ня хлюпае. Я не шавец — не падаб'ю…

— Ты ж нават не паглянцаваў іх.

— Я казаў Ахрэму, а ён не зрабіў…

— Ахрэм маладзец — свабадалюбец… Палкоўнічак, ідзі адзадзя мяне, але не за мной — чуеш?

— Ня трэба, Барыс… хадзем — я з табой! — наравіста прапанавала Ганя. Зьбялелая, з дрыготнымі вуснамі, уветлая й шчырая, як дачка бацьку, узяла палкоўніка за руку. — Хадзем, я не саромлюся!

А тады, калі ўсе сабраліся ў залі, Лібіц прамовіў:

— Прывітаньне беларусам!.. Я паважаю сказаць да тых, якія любяць мяне або ня робяць зло для нашае арміі… Мы — немцы, прыйшлі да вас, каб далучыць вашу Айчыну да будоўлі новай Эўропы пад кіраўніцтвам Адольфа Гітлера…

Плёскаты перарвалі прамову. Яны ж хутка і сьціхлі.

— Той, хто думае змагацца супраць нас, — сьмерць яму! Той, хто думае перашкаджаць нам, — таксама сьмерць!.. Вайна хутка скончыцца нашай перамогай і наш вялікі райх падумае над вашай будучыняй… Беларусы, падумайце пра новую Эўропу пад нашай апекай… Хайль Гітлер!

Кароткія, а зь некаторых далоняў, асабліва паміж легіянэраў, даўгія плёскаты хлысталі ў прастор залі згоду Лібіцу. Зорыч і Арэмчык адразу па прамове падышлі да яго й запрапана валі ўдзячнасьць. Лібіц усьміхнуўся, махнуў вясёла галавой і азірнуў усяго Зорыча, ён пазіраў за ім і тады, калі той адыходзіў.

Сьвятло ў залі згасла, і на зьмену з-пад сьцяны на стаяках засьвяціліся лямпкі з жоўта-чырвоным сьвятлом. З гушчыні гасьцей дзынкнулі цымбалы, і ад боку, дзе сядзелі музыканты жандармскага аркестру ў Менску, адклікнулася піяніна. На прастор залі выбегла, бадай вырвалася з рук гасьцей, артыстка балету. Яна закруцілася ў клясычным вальсе. Ейная чароўна-мас тацкая мітухня была размашыстая, пражорыстая і акрэсьлена -абавязковая для захапленьняў і пахвалаў. Муза руху магла знайсьці хараство і сярод галечы, і сярод разбураў і пагараў! Мужчыны выцягвалі шыі, жанкі насупліваліся, калі артыстка блізка круцілася каля іх. Вельмі ўторна вусны вузкага роту артысткі ружавеліся вясёласьцяй усьмеху. Прыгожае аблічча мільгацела, прападала ў агульным рытме постаці. І кончылася. Пад віхравей плёскатаў яна зноў зьнікла сярод гурмы гасьцей. Усе праводзілі, шукалі яе позіркам.

Шапатлівая шумятня, танец артысткі, музыка захоплівалі гасьцей усім зямным. Яно самым сычным спосабам набракала адчуваньнем існаваньня, і не находзілася ў ім нічога нікчэмнага.

Лібіц падзякаваў Арэмчыку і пакінуў гасьцей.

— Шмат музычнасьці й вясёласьці ў артысткі, але розуму, мабыць, з грош калёны… Цалёўка, выбітая з дашчанага замёту— яна! — выказала Алена свае меркаваньні палкоўніку. Ён стаяў за яе плячыма, трыманы за руку Ганяй. Музыкі зайгралі вальс.

— Ня ведаю, Алюся, — па-мойму, ты больш чымсьці на грош, хуліганіш…

— Барыс, жанкі запрашаюць танцаваць, — зьвярнулася Ганя.

— Сястра дарагая, скажы яму, няхай галёшы сьцягне — людзей не сьмяшыць!

— Плюесься, Алюся, на ўсіх — крыху ахамяніся! — папрасіў палкоўнік.

— Не крапай, палкоўнічак! Па-твойму, калі пчаліна носіць мёд, дык на яе й пляваць ня трэба? Гэта адно, палкоўнічак, а крыху пазьней я раскажу табе штокольвечы добрае. Будзеш слухаць?.. Ну ідзі танцуй, палюбуюся табой…

— Куды мне, Алюся, — азвычаіўся каля цябе… Ганя, пашукай другога, — зноў папрасіў палкоўнік.

Ганя пакінула іх. Яна жадала танцаваць, і хутка яе выцягнуты стан з пругім усхопам грудзей, з распушчанымі валасамі пад чорнай жычкай банту апынуўся ў крузе танцу.

— Алюся, — пачаў палкоўнік, — давай падыдзем да артысткій скажам: вашай талярэнцыі пашана ад сям'і памешчыка Сконтаўта! Няхай ведае. Мо' калі да нас запросім, бо ж хутка ўладзімся на новым месцы…

— Ах, талярэнцыя ты, палкоўнічак! У Ібсана ёсьць сказ: «Ні гаротнасьці, ні спачуваньня, ні ўспамінаў не пакінуў ён». Ідзі, я пастаю тут, пагляджу збоку на маіх сяброў сям'і — усё да толку сяньняшнім вечарам, не мадзеюць… Ідзі!

— Алюся, я зьбіраюся клікаць цябе Арлеанскай дзеўкай — добра?

— А я жадаю быць Менскай! У нас Магілёвы да Менску збудаваліся… Ці жадаеш пачуць, палкоўнічак, хто ты й некаторыя тут, а-а?

— Кажы, будзе весялей стаяць з табой… Алюся, кахаю цябе, таму зношу твой зьдзек, прабачваю адразу.

— Палкоўнічак, ты ня ў тым ніту закрыпаўся!.. Лыжка вырэзваецца для стравы, а страва якая і колькі яе ў тэй лыжцы?

Алена ўзяла палкоўніка пад руку:

— Хадзем прыхілімся каля дзьвярэй, там ня гэтак цесна… А страва? Страва, палкоўнічак! Гістэрычкай хочацца быць і крычэць, і баіць! Ты бачыш, колькі сабралася нас і іх? Некаторыя пад'елі дома пад самы падбародач, некаторыя ледзь зацерушылі кішкі пацярухай — Лібіцавай спажывай. У гэтых парожнія страўнікі напэўна адгукваюцца рэхай танцу… І ў кожнага свая спрага ёсьць. Адны прыйшлі за здабыткам: будзем жыць, другія ад крыўдаў, але ў крыўдзе іхнай не было й няма цяперака свайго. Яны і астануцца крэтынамі, загнаныя ў клетку, або падлізакамі чужых пятак. Падлізакі таксама засумавалі па загонах-клетках, але загані ў сваю — навошта свабода?.. Латышом і жмудам — ня ведаю, што трэба. Малыя фігі заўсёды тыцкаюць каму-небудзь пад нос. А Арэмчык — галагуцкі пеўнік, люстэрка пераможцаў — яму патрэбна хітрыць, вадзіць крапівой сваім каля голай сядалаўкі: гэтакая доля ягоная, каб упасьціся бяды на сваю галаву.

— Алюся, а ты хто?

— Я? Іх шмат!.. Мо' некалісьці й ты будзеш — людзі ў шчэлінках… вудкары!

— Паражнеча — ты!.. Хочаш быць Арлеанскай дзеўкай. Ты незнарок сказала: гістэрыка, гістэрычкай — талярэнтна не крыўдуй за гэта, бо ж крыўдзіш мяне без прабачэньня… Ах, Алюся, — найлепш ня будзем кратаць, што не пад нашу сілу й розум. Калі толькі дакучала гамазьня свая, паслухай маю. Яраскажу мой успамін з вайсковага жыцьця. Паходзім па калідоры— паслухай. Ня будзем пра палітыку — пакінь не жаночае!

— Вельмі цікавы дадатак! Але да выпадку — хадзем, паслухаю… Вальней, палкоўнічак, без падручак…

Палкоўнік ніколі ня мог адгадаць сваю Алюсю. Яму ляпей думалася, што яна паступова згаджаецца зь ім. Накіраваліся да змрочнага калідору.

— Аднойчы ў Варшаве, — пачаў даверліва палкоўнік, — да нас у полк прыехаў маршал Пілсудзкі. Я тады ня быў яшчэ палкоўнік. Прыезду ягонаму не спадзяваўся я, і маё начальства таксама. Але нічога, не бянтэжуся. Загадваю шэрангаваць салдат. Прыводзяць іх, дзе стаяў я і Пілсудзкі. Гутару, хвалююся. Ды раптам мне падшыбла ахвота скамандаваць самому, бо ж вельмі хлёстка выглядалі салдаты. Прашу прабачэньня ў маршала і ў яго ад'ютантаў… Я калісьці, павер, Алюся, мог камандаваць ня гэтак, як ты бачыла тут. Куды лепш, непараўнальна лепш! Калі цокну каманду, дык ажно дамы зыдрыгаюцца!.. «Направа вруць!» — скамандаваў я, адышоўшы на колькі крокаў ад маршала. Усе раз — і зрабілі. Але адзін недарэка, з тваіх шаноўных крэсаў, узяў ды кругом цок, і стрэльбу нават як да наступу цокнуў…

— Чакай, палкоўнічак, дазволь мне дакончыць. Я па-свойму скручу сьвісьцёлачку. І пачну таксама, як ты, з слова «аднойчы»,— прапанавала Алена, як быццам ад яе патрабавалася рызыка для чагосьці велікома-добрага. Палкоўнік цягануў шыю ўверх, потым пакратаў ёй на бакі — ён такім шляхам паважаў папраўляць каўнер кашулі, каб не парушаць манэру захаваньня: ніколі ў грамадзе не бярыся за каўнер кашулі.

— Аднойчы ў Луках жыла бабулька… Не! Ня гэтак. Бабулька-палячка, адзінокая й бедная. Я ведала яе… Вось аднае раніцы на маё пытаньне да яе: «Як вам, пані, удаецца пры вялікай радоўцы атрымаць паёк першай?..» — яна павучыла мяне: «Пані, калі бачыш шмат людзей у чародцы, дык пасмуродзь ім адзін дзень, на другі таксама, а на трэці скажуць: прапусьцеце гэтую сьмярдзюку без радоўкі, няхай не смуродзіць тут!..» Людзі вельмі хутка спраўляюцца не любіць цябе аднаго, а ня тых, хто ненавідзіць усіх…

— Алюся, якая ты цынічная! Да чаго ты вернеш? Ты не была гэткая. Што з табой?.. А-а, спадару Зорычу, мая пашана, будзьце знаёмыя з маёй паловай.

Зорыч, выйшаўшы з залы танцаў, накіроўваўся да дзьвярэй, на выхад.

— З шчырасьцяй, пане палкоўніку!

Пазнаёміліся. Зорыч загутарыў да Алены:

— Сяньня ў Самапомачы пан палкоўнік гаварыў пра вас… Я вельмі ўдзячны спадарыні, што вы парупіліся дапамагчы нам. І ў будучым будзьце добрымі не забывацца пра нас…

— Даруйце мне! — уветліва папрасіла Ганя. Яна падышла і зьвярнулася да палкоўніка: — Я зноў за табой — танцаваць хачу. Калі ласка, не адмаўляй цяпер… Той салдацік, зь якім танцавала, вельмі блажэнькі… Калі ласка, Барыс!

— Хадзем, Ганя, — цяперака не адмаўляю… Спадару Зорычу, пагутарыце з маёй каханай!..

— Дзякую, зь вялікай ахвотай!

Алена ўсьмешліва паглядзела ўсьлед палкоўніку.

— Барыс, сьцягні галёшы, — прапанавала Ганя, — і пастаў іх за дзьвярыма…

— О, праўда, Ганюся! Вось бы няхай і твая сястра сказала гэтак, дык не… — і палкоўнік патурбаваўся схаваць ад Гані ўсхваляванае аблічча.

Алена засталася з Зорычам на калідоры. Яна, як жанчына выходлівая й вельмі грамадзкая, пачала гутарку першай. Яе прыгаство, прызвычай такту з упершыню спатканым чалавекам заўжды выклікалі адчуваньне захопленасьці: глядзець, слухаць і паважаць яе. Бадай у кожным ейным руху і позірку спакмечвалася штосьці вяліка-прысутнае і скончанае ў знаходжаньні абавязковасьці да чагосьці добрага і справядлівага, але чарнабожна заўважалася кожная неасьцярога ўгнявіць яе. Ейны від смутнасьці, напэўна, прыносіўся наявай разьліку кагосьці пашкадаваць ці паспадзевіць, бо ёй заўсёды думалася, што сьвет увесь апанаваны журбой, і часіну радасьці можна здабыць толькі празь ненадзвычайную мужайнасьць чалавека. Яна сама стварыла ў сваёй душы празрыстае пачуцьцё любові й спагаднасьці; яна, прыгожая, смутлівая жанчына, жадала прыручыць неасвоеныя тайкі ходаньня за жыцьцё. Але ў сваіх гадох перад жыцьцём яна была дзіцянё, насьледнасьць бацькоў, калісьці змагарных і прагнучых свайго, якія ж і сьціхлі ў безгалоснасьці таго магчымага, але недасягнутага ў іхным жыцьці.

Зорыч, малады, добра складзены станам мужчына, спадабаўся Алене яшчэ тады, калі яна ўпершыню пачула з кульгавай на выданьне газэты ягонае прозьвішча, даведалася пра ягоную працу ў Самапомачы, і кадзе пры спатканьні зь ім ён аб'явіўся ёй большым, чым пісалася ў газэце. Зорыч быў з тых, хто не абцяжваўся мальбой захопнасьці нацыянальным як ідэяй, яно жыло ў ім народжанай існасьцяй ад часу ягонага зьяўленьня на Боскі сьвет. Ён не адчуваўся вучнем, а працяжнікам справы свайго народу. Яно ўсё зь ім з маленства, разам з пачаткам разуменьня: ягоная краіна існавала дзяржавай, гісторыяй, культурай і нацыяй адналіту.

Пяшчотліва гучэла мэлёдыя танга. Шумятліва шасьцелі ступяні гасьцей у танцы і разборліва даляталі на калідор.

— Яшчэ няшмат, як я тут, каля Менску, пасялілася. А пакуль, спадар Зорыч, агледжуся ў сваім двары, буду дапамагаць пакрыху. Але можаце спадзявацца на маю памогу заўсёды. Там тое-сёе расло, пакуль прыехала туды.

— Вельмі ўдзячны вам!.. Але ад сяньняшняга вечара я ня буду кіраўніком Самапомачы, гэтую ачалу на цэлую Беларусь зойме Арэмчык.

— Я знаёмая зь ім… Да вашае даведы, Арэмчык не падабаецца мне.

— Ад заўтрага працую ў Самапомачы для сталіцы. Праца больш удзячная, але, можа, панурая.

— Я і жадаю дапамагаць мянчанам.

— Тады нагодліва асталося шчыра дзякаваць вам! — Зорыч, як саромлівы хлапчук, правёў кончыкамі пальцаў навакол вуха, барытоністы голас зрабіўся больш выразьлівы ў картавасьці літары «р». — Мне ўдалося ўмовіцца з Арэмчыкам: кіраўніцтва дзіцячым домам пакінуць за мной. Люблю дзяцей, бо сам быў сірата. Сабраў іх шмат. Галадуюць маленькія!..

— Была й я бадай гэткай… Я памагу вам. Выхітру перад немцамі — наш Ахрэм прывязе мяса, — паабяцала Алена. — Яверу, вы ў здольнасьці захаваць таёмнасьць: я паахвярую мянчанам на мяса два маладых, сытных кані.

— Ня ведаю, што вам сказаць… аднак прабуйце, мо' немцы не даведаюцца.

— Ніхто ня будзе ведаць, спадар Зорыч. Наш Ахрэм прывязе іх на знадворак Самапомачы мясам — вось як! Коні немаль мае ўласныя. Гэта можна зрабіць нат сяньня… хаця ня будзе на чым дахаты даехаць… А чаму ж вы не танцуеце — прабачце за цікавасьць? — Алена разумела неадпаведнасьць пытаньня, але хацела ведаць больш, хто перад ёй.

— Не люблю танцаваць, а раз не люблю, значыць — ня ўмею… Дадому іду… Я тут ні пры чым, бадай змусілі прыйсьці сюды… — няскратна адказаў Зорыч.

Музыка заціхла. У залі загаманілі, разьнёсься галасісты сьмех.

— Вось і мае ідуць! Натанцаваліся?.. Дарагія, на сяньня хопіць для вас, ужо час дадому зьбірацца.

— Гэта самае і я думаў… Замарыла Ганя! — і палкоўнік, спыніўшыся каля Алены й Зорыча, ціскануў і патрос Ганіну руку. Ганя, не смутлівая, а шчасьлівая ды вясёлая, расьсьмяяла ся ў адказ.

— Мне таксама не падабаецца тут, неяк, бы ў стадоле, мекшуцца, хахочуць… паехалі дамоў! Я тым часам з Арэмчыкам разьвітаюся, — прапанаваў палкоўнік.

— Куды табе? Арэмчык, Лібіц і тая артыстка на другі паверх пайшлі… Не круціся… Галёшы не забудзься ўзяць.

— Алюся, ты ўсё прыгледзіш, — паспрабавала Ганя абараняць палкоўніка й дадала: — Галёшы нехта ўкраў.

Выходзячы на знадворак, малады, прыгожы жмудзін у вопратцы нямецкага СД ветліва прытрымаў дзьверы, пайшоў таксама разам зь сям'ёй Сконтаўта й Зорычам. З захаваньнем вонкавай дасяжнасьці, безназоўны, як часьціна якога-небудзь дакладнага інструмэнту, салдацік вельмі часта ўторваў праходкі па калідоры паўзбоч Зорыча й Алены… Ён не абмінаў Сконтавых і Зорыча, памалу адзадзя моцна ступаў на кожную сходку шырокага ганку. Ганя, заўсёды дапытная, азірнулася на яго юнацкае зацёмленае аблічча. Ён умеркавана-напорыстым позіркам паглядзеў на яе. Вогкія, але больш часьцейшыя першуны-сьняжынкі спадалі з павалокі ночы. Зямля, нібы абсыпаная пялёсткамі белых красак, усё яшчэ выстаўляла з-пад іх свае чорныя плямы. Руіны, цямнейшыя за ноч, рабілі прастор цемрадзі цесным.

На вуліцы ад бібліятэкі жмудзін-салдацік зьвярнуўся да Зорыча:

— Зінд зі Зорыч?

— Іх вісан ніхт, — пажартаваў Зорыч.

— Іх вайс шон, — і жмудзін-салдацік, гэты худзенькі, блізу што перацісьнены дзягай, спакваля выцягнуў з кішэні пісталет і тады, калі Зорыч ахамянуўся й хацеў абараняцца, ён стрэліў яму пад грудзі і ў галаву.

Алена не магла зразумець, чаму наводле, як забойства Зорыча, глыбее на сьвеце ў аднолькавай моцы. Чаму людзтва супакойваецца ў гэтай фізычнай і маральнай абмежаванасьці— забойства, бы справядлівы суд аднаго над другім? Нават дэман не забівае, а толькі забаўляецца аскепкамі няўдалых пачуцьцяў у чалавека. Але Аленіна душа, схіленая браць да сябе ўсё ненадзвычайнае аддзельнасьцяй сьвядомасьці, усё-ткі была толькі жаночая лагода супроць чалавечае неразумнасьці й дзікацтва. У сваім яшчэ недаўгім жыцьці Алена справілася адчуць пакутлівую сьмерць бацькі ў засьценках польскае дэфэнзівы і прадчасную сьмерць мацеры, таму цяперака яна знаходзілася ў безабароннасьці перад уражаньнямі гвалту над жыцьцём Зорыча. Прызвычаеная да жалю і шкадаваньня іншых, яна магла толькі параўноўваць нядолю з сваёй асабістай, пакідаючы той нядолі быць незалежнай не ад яе, не ад тых, каго шкадавала. Яе душу гладзіла непрайменнасьць розуму, а сэрца, нібы дадатак да душы, адстуквала сумленнасьць у розуме…

Палкоўнік бачыў хваляваньні Аленіны, але спаткаўшыся пры абедзе, не адважыўся папрасіць у яе дазволу зайсьці да ейнай адпачывальні, каб пагутарыць у беспрысутнасьці Гані. Ён таксама аж да наступнага дню пасьля забойства не выходзіў на прастор сялібы. Увесь догляд за гаспадаркай даручыў Ахрэму, а сам усё часьцей і часьцей хадзіў па калідоры і, не спыняючыся, паўходам, зазіраў праз шчылінку ў дзьвярох да Аленінай адпачывальні. Ад нэрвовасьці суха чмыхаў у нос. Ён бачыў, што Алена ў начной накідцы сядзела ў ложку, акрыўшы ногі коўдрай, набірала коўдру ў жмуткі, а потым, зусім не назіраючы за гэтым, вызваляла іх з комку, або ўчалопліва глядзела праз вакно на знадворак. На знадворку сівер пакручваў негустыя сьняжынкі.

Ганя таксама ня сьцерплівала — выходзіла з свайго пакою, ішла наведаць Алену. На калідоры пры спатканьні з палкоўнікам, як і надашні, ейнае аблічча зноў і зноў загаралася нявыказам неспакою. У той дзень у Гані зьявілася прысутнасьць пачуцьця несьвядомай здольнасьці ахаваць сваю кволу пяшчоты да сястры ды палкоўніка. Яна, мабыць, ад наведанасьці гэтага адчуваньня некалькі разоў не абмінула пацалункам смутнага палкоўніка.

Забойства Зорыча ў Аленінай душы было мальбой-дакарань нем і ўявай: як спаткаюць гэтае здарэньне ўсе тыя, хто яго ведаў? У Гані толькі спагада сястры, якая ад перапалоху адчувае сябе нездаровай.

— Як Алене: ляпей ці горай? — пытаўся палкоўнік у Гані, як толькі яна выходзіла з адпачывальні. — За лекарам, можа, паслаць?.. Ды нарэшце, што кажа яна сама?

— Ах, Барыс, не хвалюйся — усё будзе добра!.. Яна нічога ня кажа і ня просіць. Перапалохалася, дык і захварэла.

— Гы-ы-м!.. А пыталася, чаму не пускае мяне да сябе, ці, можа, загаманіліся, сёстрачкі, — забылася?

— А як жа, Барыс! Але яна ні гуку ў адказ. Ці ж яно сёлета ад Алены?.. Прызнацца табе, ня дай Бог ліха, была б радая, каб яна крыху паляжала… Ах, што табе казаць, Барыс! Мне жадаецца хоць бы аднойчы адчуцца гаспадыняй і рабіць у хаце як уздумаецца… Калі б ты еў сухія скваркі й хрумстаў, я не злавалася б, і ніколі не спрачалася б з табой, і ня гнала б памагаць Ахрэму — няхай бы ён даглядаў за ўсім, а ня ты… Я была б ня гэтакая, як Алена, — выказалася Ганя з спакметным хвалявань нем на вуснах і ў голасе. Ёй здалося, што напаткалася часіна, калі яна мусіла не стрымацца ад шчырасьці да палкоўніка.

— Ты, дзяўчаро, цішэй — сястра пачуе.

— Я жадаю, каб яна пачула — не асьцерагай мяне!

— Ганя, ідзі й прыбяры ў кухні — там шмат судзьдзя нямытага.

— Я? Прыбіраць у кухні?.. О не, мой каханы, я ня мнішка! На гэта ёсьць Ахрэм…

Палкоўнік крутануўся, чмыхнуў у нос, бакавата паглядзеў на дзьверы Аленінага пакою, пайшоў у свой габінэт і там адразу прылёг на скрыпучую канапу. Яму так жадалася наведаць Алену, каб пагутарыць і выказацца ёй у самых найлепшых словах спагадай і спадзяваньнямі здароўя, аднак аніяк не знаходзілася навету. У закаханасьці, а мо' часткова ад прызвычаенасьці, яму было самавіта слухаць кажнадзённыя Аленіны кпіны й насьмешкі, а тым днём ён якраз ня слухаў іх, таму й адчувалася, што чагосьці не дастае ды, бадай, зусім няма.

Надышла ноч, палкоўнік усё ляжаў на канапе. Яму не хацелася спаць. Ён ніколі не пакутаваў бяссоньнем, а цяпер яно натрапілася — сьцігавала яго ўсялякім цяперашнім ды мінулым жыцьцём.

— Як сапсута маё жыцьцё, — думаў ён. — Я адмовіўся ад яго дзеля яе. Яна чаруе мяне ахвотай чакаць і цярпець… А мо' я не кахаю яе? Можа, толькі жаданьне завалодаць ёй зрабіла мяне нядбайным да сябе?.. Ах, Алена! Навошта цікавіць мяне сваімі вычмурамі-залётамі да чагосьці сьветлага ды магчымага? Што прынясе твая ахвярнасьць іншым?.. Алюся, кінь адчувацца вынаходніцай нейкай згоднасьці ў жыцьці, бо ж ці лёгка ў мякіньніку знайсьці ўсходлівае зерне, а калі хочаш гэткае: сыпні мякіну на зямлю, прарастуць — убачыш… Алюся, жыцьцё — кароткае! Прымі яго й любуйся ім! Ды яшчэ падумай пра мяне, пра шчасьце ў гурце сям'і… Як кадзе, я ніколі ня думаў — мабыць, гады пачалі палохаць мяне: не дваццаць ужо, а больш… Але ж ці скажаш ёй аб рэчах, на якія можна абаперціся ў жыцьці— яна ж напэўна агрызьнецца з цынічнай пяшчоткай: а-а, мой палкоўнічак, як ад цябе мерцьвяком тхне, лепш ня бай, замоўкні… Цяжка з табой, Алена! Некалісьці ў набытку навальнасьці ты, мая дачухна, апамятаесься, але будзе некаму прыгожа й шчасьліва, а не табе. Можа здарыцца, дзесьці бяз крыжу будзеш гніць… Ву ты, праклённая! Навучыўся шпурляць словы, як і яна… Чалавек я бывалы, а вылупіўся скіднем!

Устаў з канапы. Але не перастаў думаць пра сваё жыцьцё, што апынулася, бы ў нейкім гнязьдзе, дзе не спадзейся выпадку, дзе, як ні варочай развагамі, нічога не даможасься, нічога не агарнеш нат прокмецяй позірку.

— Ну, прыкладам, учапіцца за гэтую скакуху Ганю. Прынамсі, зрабіў. Дык немагчыма: я запісаў з Аленай шлюб… Ганя пекная дзяўчына, казаць нечага, але ж маладая. Праз год, глядзі, здрадзіць. Задаволіцца, агледзіцца, што ня ўсё са мной канчаецца, і скажа, расстаючыся: бывай, бяз добрага слова. І зноў пакутуй, зноў круціся, як сонца за хмарамі.

Перамешваліся, прыходзілі да палкоўніка ўсялякія думкі. Нават сярод іх упершыню, з агідай успомніў адну варшаўскую вулічніцу, зь якой блізу году жыў як з жонкай, якая прыходзіла да яго на спатканьне ў запляваную харчэўню, садзілася яму на калені й доўга яго цалавала. Штосьці, наводле таго мінулага, ён знаходзіў і ў юнацкай захопленасьці Гані да яго.

— І ты, дзяўчаро, прыгоднае толькі для гэтага. Ты, відаць, не нарадзілася з сэрцам сястры. Але калі разабрацца па-справядліваму: мо', падхапіўшы тваё жаданьне, я здолею вярнуць маё жыцьцё?.. Жыцьцё! Жыцьцё — таксама павучыўся торыць у Аленін сьлед — парожняе слова!

Ад бяссоньня рэзалася ўваччу.

— А можа і прыкінуцца за Ганяй? Алена ведае пра гэта й глядзіць на ўсё навочна дзеля свайго супакою… Вось надуманае прыйшло б заўтра, як я спраўлюся з Аленай? Бо ж куды ні кінься: запісаны зь ёй? А браць развод, дык тады двор не ўтрымаць — можа, аб'явіцца ейная хлусьня фольксдойцтва… Вось жа пакута! А можа, Алена каго-небудзь кахала й кахае? Нештачка ў наўках гэнае лісіцы затаёна, нешта бруніць пад яе скабкамі!.. Ах, Алена, якая ты наўда жыцьця!

Апошняе надуманае палкоўнікам пагаджалася зь ягонай развагай і не пагаджалася. Але ўрыў гэтага падозраньня авалодваў ім.

— Пайду і спытаюся — трэба настойным быць. Чаго валаводзіцца? — шапнуў палкоўнік. Апрануўся, накіраваўся да Аленінай адпачывальні. Пастукаў.

— Хто там?

— Я, Алюся.

— Чакайце, я засьвячу лямпу.

— Не турбуйся — добра і ў пацёмках.

— Я зараз… Пацёмкі ня кожнаму добра.

«Не, яна ня злосная… А мо' дарэмна пачынаць?» — ненаемна да нядаўніх наўмераў памеркавалася палкоўніку.

— Уваходзь.

— Як табе, Алюся?

— Нічога сабе… А чаго ж, паніч, шлэндаецца — спаць пара?— спыталася Алена з такой дарай абыякавасьці, што палкоўнік застыг у нерашучасьці. — Чаго ж маўчыш, палкоўнічак? Разматвай сваё ліха-ніткі… Што ж накарэла на тваёй душы?

— Алюся… я хачу спагадаць табе.

— Мне?.. Няўжо яно так патрэбна?.. Ах, мой палкоўнічак, навошта стамляцца гуканьнем — ідзі сьпі, адпачывай.

— Алюся, пераніцуйся. Чаму не жадаеш зразумець, што я… я…

— Што, палкоўнічак, што зразумець?

— …што я кахаю цябе!

— Дык тады належыцца табе — кахай!

— Калі не каханьне, дык хоць павага…

— …і целам належаць табе?

— Сьмяесься, Алюся?.. Сьмейся! Можа калі, як высахлы грыб, на каго-небудзь наніжасься, тады ўспомніш мяне, але позна будзе, вельмі позна!.. Тваім жаргонам тлумачуся табе…

— Лета прыйдзе — сваё цела кажухом будзе!.. Не вяшчуй, даражоны, майму жыцьцю страхі.

Алена крыху ўзьнялася на пасьцелі й шчыльней ахутала коўдрай ногі. Сплеценыя ў адну касу валасы, што абвісалі на грудзі, яна адным махам адкінула на плечы. Плечы і паўнаватыя грудзі паказаліся з-пад накідкі. Іхная гладзістая, пульхная прыгажосьць выставілася палкоўніку бадай сьвядомым здуменьнем для яго позірку, яму, мужчыну.

— Слухай, палкоўнічак, толькі не палохайся, што скажу табе.

— Я не палохаюся. Я не варона — тая ад сполаху падымецца й паляціць шукаць падлу… Твае словы ўторваю.

— Замудротна й не зусім адпаведна, сябёр: адляціцца й будзе чакаць, пакуль ты адыдзесься стуль… Але вы, палкоўнічак, можа, і не памыліліся: вы на сваім шляху ўгрузьлі, папаліся ў дрыгву…

— І ты думаеш: я захлынуся ў дрыгве?

— Не! Вам пакідаецца адно: пахрабрыцеся вызваліцца ад заляцаньняў да мяне — вось і ўсё. Зь мяне ня выцягнеш таго, што справіўся выцягнуць зь іншых. Скарабаціўся ты каля іх!

— Алюся, гэта і жадала сказаць мне?

— Не, палкоўнічак! Ідзі лепш спаць, а то напэўна паспрачаемся й ня будзе каму заўтра сьняданьня прыгатаваць… Пакінь мяне!

— Мы зашмат дзяцінімся, Алюся.

— Няхай, мой сябёр! Калі-небудзь пагутарым больш, і больш міла, а сяньня ноччу магу сказаць усё, і налета не астанецца чаго пабаіць табе…

— Ты і налета зьбіраесься муціць мяне?

— Не!.. Ідзі спаць. Спадзейся на добрае.

— Не жыцьцё, а пекла — спадзейся!..

— Дабранач, любы! Дабранач!.. Спадзяваньні — ня грэх!

Палкоўнік выйшаў, злосна стукнуўшы дзьвярыма Аленінай адпачывальні.

— Што будзеш рабіць зь некультурнай, чмяклівай жанчынай? З адным і тым гоманам! Ды ці магчыма знаходзіцца побач ейных адвольнасьцяў?.. Ці мо' пакінуць усё, што здарылася, як ёсьць і пачаць тое, што даецца лёгка, і будзе яно не знапраску?— быццам упершыню думаў пра гэта палкоўнік. Ён, будучы калісьці чалавекам з адказнасьцяй у паважнасьці вайсковай справы, мусіць рабіцца цяпер бы нейкім падмайстрам у сялянскай жанчыны. Не! Ні за што — ужо шмат адступаў! Няхай чаруе сваімі дзівоснымі складкамі цела, але не мяне, а некага больш сшурпацелага ад бываласьці сярод гэткіх прыгожых! Палкоўнік не зьбіраецца быць пярэслам у сялянкі — апрыкла нарэшце!

Як сорамна, што прызнаўся ёй у каханьні!.. Але ж, папраўдзе, яна й давяла мяне да гэтага, хоць і трымаў на ўвеце іншае— цягнуўся да звычайнага, ды не туды папаўся. Сеў на чалесьнік— не варуся, не пякуся, — напэўна сказала б яна. Не! Няхай кончыцца тое, што нельга працягнуць ад пачатку аж да канца… Яўсё-такі мужчына яшчэ залётны, бо ж чаго льне да мяне Ганя?.. О, пане палкоўніку! Якія нікчэмныя думкі ўсяліліся табе ад гэтае халопкі: чалесьнік, каслаўка, чапец, чаровец льняны— тор іх і чыншу ад дзяржавы не палохайся! Любі ейныя словы.

Лямпа, напоўненая шкіпідарам заместа газы, якой нельга было купіць, закапціла шкло й пачала смуродзіць нагарам. Палкоўнік паморшчыў нос, адчыніў вакно. Прыходзіцца самому выконваць такія абавязкі. А калісьці адзін гук: эй, Антэк!.. Ітабе зроблена ўсё.

Ад гэтага ўспаміну ён ажыў. Зь вялікай сьвядомасьцяй уцехі ўспомніў уяўна некалішнія часіны бесклапотнай будзённасьці. У той ашчадзе ўспамінаў можна было пажыць, наслухацца. Яны не поўнілі ягоную душу натхласьцяй, а толькі шкадаваліся ім, бо гэта апынулася каля яго не прычынай наканаваньня, а самай звычайнай мернасьцяй жыцьця й імкненьня. Яму ў жыцьці апрача мундзіра, хоць бы лесьніка, нічога ня трэба! Яму неабходна зямля, дзе ён здолеў бы кінуць свае сямёны на выраст, і яшчэ: не меркаваць аб нейкіх прымусах звароту да кагосьці за чымсьці патрэбным для існаваньня. Разабраўшыся, палкоўнік ня быў цацкай з шнуркамі-цягункамі. Ён жыў чалавекам з усім даверам асаблівасьцяў жыцьця. Як у іншых людзей з рознымі парываньнямі й мэтамі, у яго маглі быць собскія спосабы перакананьня.

Палкоўнік абапёрся на падаконьнік. У расчыненае вакно ўлятала парожняя сьцюдзёная струмень холаду. Ён не заўважаў гэта — успамінаў аджылыя дні. Вось здараецца нешта нарсьцівае, і ты мусіш укорвацца яму, бо ведаеш: жадаю жыць! А жыцьцё— пустыр пустыром, нават чабор не расьце там!.. Ізноў да прыгожага: прыгожае ўзрошчваюць і на пустырох-пяс кох… Цяжкая праца адольвае што-небудзь благое добрым. І ня гэта зьбіраўся абмеркаваць палкоўнік. Сярод неразборлівых раздвоеньняў ад цяпершчыны сярод абы-як запамятаных нейчых сьлёзаў, сярод чародкаў напатканых добрасумленнасьцяў ад Алены ён, як сьвятар падчас маленьня, трымаўся аднаго звычаю набажэнства. Але той мо' адпраўляе набожную ўрачыстасьць без пачуцьця прыемнасьці — наймаверна зацікаўлены вонкавасьцяй прыкладу для агульнага радзеньня, затое палкоўнік тым мінулым хваляваўся і аддаваўся ўсёй чысьцінёй сэрца й розуму. Яму было дастаткова той пярэспы сярод прычасьцяў Аленінага цьвяленьня і ніякаватасьцяў. Але ж яно, здаецца, раздвоістае ў справядлівасьці, прынукала палкоўніка падумаць канчаткова пра зусім іншае. Замест уяўленьня, як ён праходжваўся па вуліцы Маршалкоўскай (і па яго пэўнасьці ўсё мусіла быць гэтак), што невядомыя людзі, праходзячы паўз, надта зайздросьцілі яму, і што калі разрахаваць добра, дык шмат хто з жыхароў забруджаных завулкаў Варшавы, напэўна, спрабавалі адгадаць: зь якой нагоды новы аўтамабіль з чалавекам высокага ачалу праскакаў па каўлыгах, бадай, кожнага крывога завулку. Павіхнулася стань разьвіхваньня значэньня слова «маё». Як слова і як рамяство да цемляньня ўласнасьці. Бо ж яно зьявілася на зямлі адразу з нараджэньнем жыцьця; яно зьявілася ў цёмнай норцы нямотнай мурашкі й пачулася ў рыканьні зьвера і піску зьвераняці; яно вымавілася ў грудзёх Адама і Эвы і чуецца ўсюды пры ўсялякіх здарэньнях. Бог сказаў «маё», і Люцыпар у супраціве агрызаецца яму: «о, не — і не тваё!..» Сіла, якая вырасла і здабылася праз «маё», шмат раней, чымсьці «чыё»,— прынесла сусьвету няшчасьце й прыгнёт, хіжацтва й захоп. Аднак «маё» прынесла некаторую разьмяркоўнасьць розуму. «Маё» зрабіла дзяржавы й нацыі, іх гісторыю. «Маё»— улада панаваньня тых, хто верыў у тое, чаго яны дамагаліся!

Палкоўнік зачыніў вакно.

— І ты здольны мышэй лавіць, а ня справы людзкія — пратраціш! — справіўся пачуць ён з пацёмкаў знадворку. Гэта, хоць ужо позна было, з кімсьці спрачаўся Ахрэм. Ён сярод працаўнікоў двара ад першых дзён прыезду апынуўся сваім чалавекам. Яны апанавалі яго своеасаблівым наскокам пашаны, дастатковай доляй гарэлкі, якую ўкрадкі ад собсьнікаў двара гналі ўначы. Ды аб тым, што рабілася ў гаспадарцы, новыя ўладарцы нічога добра ня ведалі — ім натраплялася верыць Ахрэму. Свайму старому, адданаму і па-свойму натхнёнаму Ахрэму!

Палкоўнік паглядзеў на закапцелае шкло лямпы. Стрымгнуў па ім стрычкай. У гэтакі спосаб ён наўмерваў абабіць зь яго копаць, але шкло не ачысьцілася, а звалілася з кнотніцы й разьбілася. Зь лямпы пацягнулася смуродлівая валакніна дыму.

— Усё лякаецца мяне, — надцяла палкоўніка перакананьне. Пайшоў адчыніць вакно. Прыслухаўся. Ахрэмавага голасу не было чуваць, а то б паклікаў яго на дапамогу. — Нічога — дробязкі…

Нагнуўся пад ложак і выцягнуў стуль скураную вайсковую торбу, зь якой выняў аркушок паперы.

— Надалей я не зьбіраюся быць недаўмекам… Але, пані, пабачым, як адгукнецца маё табе! Пагалякаем на цябе, калі не ў гамонцы, дык у лісьце, прынамсі. Адно, што і засталося мне ў змаганьні з Аленай.

Пагладзіў левую скронь і патыліцу. Прымасьціўся да пісаньня; яшчэ раз паглядзеў на лёткае чарасло копаці зь лямпы.

«Дарагая Алюся!..»

— Не — ня гэтак!

Раздумліва нацягнуў рэдкую чупрыну на лоб. Адарваў палосачку аркуша з тымі недалётнымі словамі. Завастрыў лепш алавік.

«Мой смутак, маё каханьне, Алюся! Ты сьпіш ужо, а я дык не. Ці ж мне да сну пасьля тваёй гутаркі? Хіба ж мне магчыма?..»

— Абавязкова шматкроп'е пастаўлю — няхай казыча яе: а можа, як-небудзь адумаецца, — вырашыў палкоўнік.

«Не даесься гутарыць, дык пішу і думаю: узяла б мяне за руку… і на маіх вусьнінах у той час запалілася б уся соладач радасьці й шчасьця. А ўсё мінулае, што выцярпеў у маім сэрцы з пакутай і ахвярнасьцяй, вярнулася б да нябыту, дзеля будучага… Алюся, я паглядзеў сяньня на твае плечы і падумаў: яны найболей тлумачаць абавязак палагодзіцца нараджаць пакаленьні. А як інакш, Алюся? Разьбярыся: як? Ты жанчына, я — мужчына… Алюся, не далічысься пабожнага — вяшчаю я табе! Але як хочаш сабе. Я цягнуся да цябе за адным: не да «сьвятла» твайго, а за маім собскім, маміным — двор усё-ткі мой, а ня твой!.. Дык вось падумай і адкажы… І яшчэ дапісваю: нітаваць трэснутае я не старанны больш, з надзеяй Барыс».

Перагнуў роўна аркушок. Разуўся, каб не грукацець абуткам па падлозе, — босы, на дыбачках, пайшоў да Аленінай спальні і пад дзьверы прасунуў гэты — для яе — ліст.