«Эміграцыя — гэта таксама школа сьмеласьці». Вялікая размова з Максімам Жбанковым

У вялікай размове са Свабодай Жбанкоў расказвае пра мастацтва, жыцьцё і амбітныя пляны на будучыню.

— Мы зьехалі ўвосень 2021 году, таму што пачалі затрымліваць маіх калегаў. Я зразумеў, па-першае, што снарады кладуцца ўсё бліжэй, і, па-другое, я не магу забясьпечыць бясьпеку сваёй творчай камандзе — мы ў той час якраз пачыналі «ШокінгКульт» рабіць. Карацей, вырашылі не чакаць, пакуль цябе асабіста прыціснуць. Было разуменьне небясьпекі, было разуменьне блякаваньня крэатыўных магчымасьцяў.

— Вільня — такі сталы сантымэнт. З 2008 году мы пэрыядычна наведвалі Вільню, калі працавалі ў ЭГУ. Да таго ж гэта зразумелы, камфортны, цёплы, вінтажны горад, мне ў ім утульна. Я не адчуваю Вільню замежжам. А займаюся тым самым, што і заўжды — я ўжо прынамсі 20 гадоў займаюся культурніцкай аналітыкай, прыдумляю канцэпты, асэнсоўваю бягучыя трэнды ў сучаснай беларускай культуры.

Іншая справа, што колькасьць плюсоў скарацілася, і я перайшоў у іншы фармат. Цяпер збольшага гэта праектная дзейнасьць, не доўгатэрміновыя дамовы, а такая акордная праца, як і «Сто год беларускага кіно».

— Гэта пачыналася як выклік, чэлендж. Мой калега і партнэр Арцём Лобач кажа: «А давай зробім сэрыял пра беларускае кіно». Я кажу: «Зрабіць магчыма, а хто будзе яго глядзець, каму гэта цікава?» — «Не, давай пакажам новай генэрацыі, як гэта было». (РС: праект ладзіўся ў межах праграмы #ArtPowerBelarus Беларускай Рады культуры і Дацкага інстытуту культуры пры фінансавай падтрымцы Эўразьвязу.)

Я два месяцы хадзіў у роспачы: як уціснуць сто гадоў кіно у дзесяць 15-хвілінных адрэзкаў? Гэта была рызыка. Я думаў, пакутаваў. А потым у мяне склаўся пазл. Я зразумеў, што гэта гісторыя пра самавызначэньне нацыі, пра тое, як праз экраннае мастацтва нацыя пераходзіла да разуменьня сваёй сутнасьці, сваёй пэрспэктывы, будучыні і мінулага. Хай недасканала, хай часам нягегла, часам даволі каньюнктурна-павярхоўна, хай фатальна, але гэта быў у любым выпадку культурніцкі рух.

Мы не хацелі рабіць ідэальную гісторыю высокага мастацтва. Нам былі цікавыя памылкі, адхіленьні, прапагандысцкія ляпы — усё характэрнае для беларускага кіно. І вось гэты жывы рух культурніцкага крэатыву — самае цікавае, гэта быў наш сюжэт, і нам падалося найбольш цікавым расказаць пра гэта ў фармаце авантурнага сэрыялу.

Гэта поп-культурны лікбез. Не прафэсійна звужаная, засушаная акадэмічная мова, а яркая, жывая дынамічная гаворка, як можна было расказаць пра першую кружэлку «Rolling Stones» ці пра апошнюю стужку Фасбіндэра.

Мне падаецца, што кожны з нашых выпускаў — гэта накшталт рок-н-рольнай 45-кі, калі маеш маленькую плытку і тры акорды, якія гучаць 2 хвіліны 33 сэкунды, і гэтага хапае. Гэта спрынт, рух на кароткую дыстанцыю і запрашэньне падоўжыць знаёмства. Ёсьць спасылкі, і можна паглядзець фільм, паспрачацца. Гэта яшчэ і выхаваньне неабыякавасьці да сваёй культуры.

— Прыкметы жыцьця ў беларускім кінэматографе заўсёды захоўваліся. Іншая справа — якое поле для ўвасабленьня і рэалізацыі яны мелі. У савецкі час, ва ўмовах дзяржаўнай манаполіі на кінавытворчасьць гэта перадусім ідэалёгія, палітычная цэнзура, дзяржзамова, жорсткі ідэйна-эстэтычны кантроль. І творцы заўсёды выкарыстоўвалі «партызанскія стратэгіі», калі можна было рабіць нібыта ляяльнае кіно, але ўкладаць у яго пэўныя стылістычыя пошукі, акцэнты сэнсу, патаемныя і відавочныя.

Мы маем гісторыі патаемнага беларускага авангарду, андэграўнду. Пра гэта мала хто ведае. Некаторыя стужкі зьяўляліся ня дзякуючы дзяржаўнай замове, а насуперак ёй. То бок у гісторыі кіно ёсьць свае патаемныя скарбы. І менавіта іх мы спрабавалі ў сваім сэрыяле хоць часткова паказаць. Таму — не, ня толькі партызаны. Але і пра партызанаў, як паказвае Андрэй Кудзіненка ў стужцы «Акупацыя. Містэрыі», можна было расказаць так, што глядзіцца яна як вэстэрн у добрым сэнсе гэтага слова.

Таму беларускае кіно да пачатку нулявых — гэта як «Танцы з ваўкамі» Кевіна Костнэра. Гэта быў вельмі дзіўны танец з уладай, дзе кожны імкнуўся дасягнуць сваёй мэты. А з 2000-х пачынаецца ўжо зусім іншая гісторыя, калі паўстае незалежнае беларускае кіно. І аўтарскія кансьпіратыўна-партызанска-андэграўндныя пошукі ператвараюцца ў вельмі моцную плынь. І цяпер гэта адзінае жывое, што ёсьць у беларускім кіно. Не дзяржаўная прадукцыя, а менавіта экранная альтэрнатыва.

— Я буду гаварыць не пра бясспрэчнае, а пра значнае. Перш за ўсё гэта «Акупацыя. Містэрыі» Андрэя Кудзіненкі. (РС: у Беларусі ў 2004 годзе фільм быў забаронены да пракату Міністэрствам культуры. Кудзіненка «па-партызанску» вынес адзьняты матэрыял зь «Беларусьфільму». Толькі ў 2010-м фільму было выдадзена пракатнае пасьведчаньне.)

Калі гаварыць пра найноўшае, то гэта «Спатканьне ў Менску» Мікіты Лаўрэцкага. Цікавы прыклад катастрафічна-траўматычнага асэнсаваньня 2020 году, пазбаўлены такога відавочна-плякатнага палітычнага акцэнту, але вельмі дакладны і трапны з пункту погляду грамадзкай псыхалёгіі. Гэта фактычна псыхатрылер, які хаваецца за шыльдай недарэчнага лірычнага спатканьня. На мой погляд, Мікіта Лаўрэцкі — гэта адначасова і пасьлямоўе, і прадмова для новага беларускага стылю.

«Працэсы» Андрэя Кашперскага — даволі спрэчны матэрыял, да якога я стаўлюся вельмі крытычна. Але гэта таксама паказальная рэч, у пэўным сэнсе яна робіцца як калекцыя стэрэатыпаў таталітарнага грамадзтва, а з другога боку, яна сваім існаваньнем фактычна разбурае інэрцыю нашага ўспрыманьня ўсіх гэтых абставінаў. То бок з «Працэсамі» хочацца спрачацца, хочацца жыць і працаваць пасьля працэсаў. Дый самае цікавае, што адбываецца ў беларускім кіно, — гэта спробы новай стылістыкі.

— Я ўвогуле не разумею, што такое «не для беларусаў». Беларускае кіно — гэта тое, што робіцца беларусамі паўсюль, дзе заўгодна. Можа, у гэтым і шчасьце, і няшчасьце, што зараз гэта магчыма па-за межамі традыцыйнай беларускай лякацыі. То бок беларуская культура зараз існуе, жыве і крэатывіць у значнай ступені па-за межамі краіны. Гэта праўда. Але трэба разумець, што ня ўсё тое, што адбываецца ў краіне, можа быць паказана ўнутры.

— Мне падаецца, што тыя, хто выехаў, часам не зусім адэкватна ацэньваюць атмасфэру, градус крэатыўнага, творчага, жыцьцёвага існаваньня, якое дагэтуль захоўваецца ў краіне. Бо нікуды не падзеліся рызыкоўныя крэатыўныя творчыя людзі, якія працягваюць працаваць. Я дакладна ведаю, што робіцца кіно і ў Беларусі. Жыве партызанскі тэатар. Існуе вельмі моцная плынь альтэрнатыўнай музыкі. Пішуцца тэксты. Там працягваецца жывое жыцьцё.

У творцаў у Беларусі захоўваецца здольнасьць «бегчы паміж кроплямі дажджу». Існаваць у сытуацыі стабільнай небясьпекі, рызыкі і ўсё адно рабіць сваё. І, мне падаецца, зарана хаваць тых, хто застаўся ў краіне. Я думаю, што калі вецер пераменіцца, мы атрымаем неверагодна цікавую гісторыю нетрадыцыйнай беларускай культуры менавіта часоў пасьля 2020-га, часоў палітычных рэпрэсій, культурніцкай цэнзуры, забароны на прафэсію і гэтак далей. Тая культурніцкая «партызанка», пра якую мы ўжо казалі, нікуды не падзелася.

Немагчыма забараніць чалавеку рабіць кіно, пісаць вершы, пісаць музыку і сьпяваць, калі ён хоча, калі ня можа не пісаць ці не здымаць. Таму культура існуе па-за межамі забаронаў, дазволаў, яна не патрабуе ніякіх дырэктываў. Калі ў Беларусі захоўваецца (а я перакананы, што захоўваецца) пэўны крэатыўны чалавечы капітал, ён заўсёды знойдзе магчымасьць выказацца.

— «Лістапад» мне абсалютна нецікавы, бо гэта муляж, імітацыя, абсалютна штучная зьява, пасьля таго як была ліквідаваная папярэдняя дырэкцыя на чале з Анжалікай Крашэўскай. Гэта нецікава, бо там дакладна няма жыцьця.

Што тычыцца «Паўночнага зьзяньня», я ня надта абазнаны ў дэталях праграмы, але ведаю, што там ёсьць адмысловая беларуская лінейка. Думаю, што дзякуючы прафэсіяналізму крэатыўнай каманды там будзе што паглядзець.

То бок незалежна ад абставінаў (а можа і дзякуючы ім) беларускае незалежнае кіно шукае свае шляхі і знаходзіць іх. Хай сабе і ў фармаце сеткавай трансьляцыі, як гэта робіць «Паўночнае зьзяньне». Я думаю, што гэта правільная ініцыятыва, моцны крок, і гэта паказвае, што культура можа існаваць незалежна ад дзяржавы і па-за межамі яе візіі, яе бачаньня. Па вялікім рахунку, каб здымаць кіно, дзяржава не патрэбная. І Мінкульт таксама не патрэбны. І нават Акадэмія мастацтваў таксама не патрэбная. Галоўнае, у чым ёсьць патрэба, — гэта вастрыня погляду, творчая энэргетыка, кураж, як казаў Аляксей Палуян. І вострая нязгода з наяўным. Гэта галоўныя рысы, усё астатняе падцягнецца.

Дый фэсты не ствараюць кіно. Яны альбо спрыяюць яго прасоўваньню і будуюць пэўныя аўтарскія рэпутацыі, альбо існуюць як штучная імітацыя жыцьця, як той жа «Лістапад».

— У мяне няма пэрсанальных прыхільнасьцяў. Я гляджу на найноўшае беларускае кіно як на працэс, як на рух пошуку новых фарматаў. Для мяне цікавыя ня столькі асобы, колькі пошукі інтанацыі, спосабы аднавіць слоўнік, нейкія небанальныя захады з закосамі не пад Галівуд ці пад эўрапейскае незалежнае кіно, а пад сваё бачаньне сытуацыі.

А будучыня беларускага кіно ня ў тым, каб усе творцы станавіліся высокаінтэлектуальнымі і здымалі выключна Васіля Быкава. Мне падаецца, адзіны правільны шлях — гэта стварэньне шырокай палітры жанраў і стыляў. Нам патрэбны свой беларускі кантэнт для Netflix, свае сэрыялы, як гэта робяць палякі ці літоўцы, нам патрэбна экспэрымэнтальна-інтэлектуальнае кіно. Жывы экранны працэс — гэта якраз узаемадзеяньне ўсіх гэтых узроўняў — ад самага народнага да высокаінтэлектуальнага.

Пасьля 2020 году мы пэўны час былі ў палоне адчуваньня катастрафічнасьці свайго новага жыцьця. Цяпер у мяне такое адчуваньне, што сытуацыя мяняецца, мы пераходзім у фармат больш крэатыўнага, прагматычнага пошуку. Траўматычны лямант адыходзіць на карысьць тэхнічнай працы. Гэта заўважна і ў тэлевізійных прадуктах, гэта бачна і ў дакумэнтальным кіно, і ў мастацкім. Таксама ёсьць цікавая анімацыя. Гэта ўсё — жывыя рэчы.

Іншая справа, што яны маглі існаваць у крыху іншым фармаце, але маем, што маем. Галоўнае, што ёсьць рух, неверагодна прыўкрасная пэрспэктыва невідавочнага хэпі-энду.

— Для мяне заўсёды была цікавая не вузкапрафэсійная самарэалізацыя ў якасьці выкладчыка філязофіі. Я, дарэчы, ня ведаю, што такое прафэсійны філёзаф. Памятаю, некалі зайшлі мы ў Дом літаратара да колішняга кіраўніка Саюзу пісьменьнікаў. Ён працягнуў візытоўку, а там было напісана, умоўна кажучы: «Іван Іваноў, паэт». Я прыбалдзеў, адразу ўзгадалася пра Бродзкага: «А хто вам сказаў, што вы паэт?» — «А хто мне сказаў, што я філёзаф?» Я не хачу быць філёзафам. Мне цікавейшае не філязофія, а мысьлярства.

Мне неверагодна цікавыя Валянцін Акудовіч, Уладзімер Мацкевіч — дай бог яму здароўя і хутчэй свабоды. Мне цікавыя людзі, якія здольныя разгарнуць парадаксальную думку, прывесьці свае аргумэнты і бліскуча вырабіць інтэлектуальны стэндап. Мабыць, дзякуючы Акудовічу і Мацкевічу я пачаў рабіць тое, што раблю. Пачаў прамаўляць у фармаце такога аналітычнага стэндапу. (РС: маецца на ўвазе канал Максіма Жбанкова «ШокінгКульт».)

Размаўляць уголас, парадаксальна, драйвова, энэргічна — так, я сам бы хацеў сябе пачуць. Гэта быў выклік, гэта быў чэлендж, гэта быў майстар-кляс — дзякуючы Акудовічу гэта адбылося.

— У нас ёсьць звышамбітны плян — зрабіць сэрыял пра тры генэрацыі беларускай эміграцыі найноўшай — дзевяностыя, нулявыя і актуальная апошняя хваля. І ня ў выглядзе простай замалёвачкі, як многія цяпер робяць, а разабрацца ў трансфармацыі беларускасьці выязной, што і як адбываецца, якія новыя выклікі паўстаюць. Як мяняўся вобраз беларускага эмігранта і што на яго ўплывала. Вось такая звышмэта. Пакуль на яе фінансаваньня не знайшлі, але не губляем надзеі.

— Яшчэ падчас ковіду я напісаў для «Беларускага журнала» Андрэя Аляксандрава тэкст пра новую сытуацыю і жыцьцё беларусага культурніцкага андэграўнду менавіта часоў Лукашэнкі. Гэта тая самая гісторыя, бо мы існуём у фармаце культурніцкай самаізаляцыі, на правах актыўнай меншасьці, без гарантыі ўцямнай пэрспэктывы існаваньня.

Эміграцыя — гэта таксама школа сьмеласьці, школа дзёрзкага выказваньня, школа нязручнасьці, школа свабоды, і яна мае сваю цану — за ўсё даводзіцца плаціць. У эміграцыі ў Вільні ў мяне няма пачуцьця навізны. Мы і раней жылі абмежаваным колам, жылі сваімі разважаньнямі, будавалі культуру па меры сваіх мрояў, жаданьняў, надзеяў, разуменьняў. Фактычна зьмянілася лякацыя, а сытуацыя культурніцкай меншасьці — яна захавалася. Таму асаблівага шоку няма, настальгіі абсалютна няма.

Ёсьць настальгія па маёй калекцыі музычных кампакт-дыскаў, якую я зьбіраў больш за 20 гадоў. І якую не атрымалася вывезьці. Той краіны, зь якой мы зьяжджалі, ужо няма. Трэба гэта зразумець. Я не бяруся нават уяўляць, што адбываецца ў Беларусі зараз. Але адназначна гэта ня тое месца, дзе я хацеў бы захавацца, прынамсі з тых самых меркаваньняў бясьпекі. У Беларусі засталіся мае сябры, у Беларусі захаваліся, як я разумею, пэўныя рэшткі маёй рэпутацыі, бо была безьліч вучняў, гледачоў, слухачоў, для якіх маё слова было чагосьці вартае. А ўсё астатняе... Пакуль няма куды вяртацца.

Але і адчуваньня татальнай чарнаты няма. Бо для мяне і ў 2020-м было відавочна, што гэта доўгая дыстанцыя, што хуткага шчасьця ня будзе, шмат што давядзецца прайсьці і перажыць. Так яно, у прынцыпе, і адбылося. Калі ня маеш ілюзій, ня маеш ад чаго і пазбаўляцца. Гэта нармальнае, цьвярозае стаўленьне — працаваць, рабіць сваё і кінуць шанаваць свае пакуты. Трэба ісьці далей.

Максім Жбанкоў — беларускі культуроляг, кінакрытык, кандыдат філязофскіх навук.

Скончыў філязофскі факультэт і асьпірантуру БДУ. Выкладаў філязофію ў БДУ, у Беларускім калегіюме. Працаваў у Фондзе Сораса, у «Белорусской деловой газете», быў сябрам журы многіх міжнародных кінафэстываляў.