Сяргей Дубавец занураецца ў літоўскую паэзію праз беларускія пераклады — падкаст

Выпуск можна слухаць на soundcloud.com, а таксама на Spotify, Apple Podacst, Podcast Index і іншых пляцоўках.

Час бяжыць наперад і вось зьяўляецца анталёгія літоўскай паэзіі, у якой амаль няма маіх раўналеткаў, а ўсё болей раўналеткі маіх дзяцей. Гэта значыць, што творы зусім сучасныя і з папярэдняй двухтомнай анталёгіі «Літоўскай савецкай паэзіі» (1977) я не знайду тут нікога. І рэч ня ў слове «савецкі», бо гэта ў дадзеным выпадку толькі храналёгія, а ў тым, як зьмянілася паэзія, а яшчэ ў тым, што выданьне гэтага саліднага тому сёньня немагчымае ў Менску. То бок сёньняшняе пакаленьне беларусаў у Беларусі ня будзе мець шанцаў праз высокі жанр літаратуры пазнаць сваіх літоўскіх суседзяў. Пры тым, што ад Менску да Вільні менш за 200 кілямэтраў, бліжэй, чым да найбліжэйшага беларускага абласнога цэнтру. А таму літоўцы аддаляюцца для беларусаў у Беларусі кудысьці бясконца далёка, у няісны космас, што, безумоўна, супярэчыць як традыцыі 500-гадовага сужыцьця ў агульнай дзяржаве, так і здароваму сэнсу. Пры тым гэта такое самае аддаленьне беларусаў у Беларусі ад саміх сябе, што ёсьць жорсткім працягам сталінскай палітыкі дэнацыяналізацыі і ператварэньня іх у «тоже русскіх», якім да Літвы няма ніякае справы і ніякае патрэбы паразуменьня, бо Літва для рэжыму ў Беларусі цяпер краіна варожая, як і свая ўласная гісторыя, у якой Беларусь і была асноваю Вялікай Літвы.

Пры ўсёй гэтай тупіковасьці трэба мець на ўвазе настрой, зь якім укладальнік новай анталёгіі Ціхан Чарнякевіч прадстаўляе зьмест кнігі, кажучы, што тут сабраныя творы ХХІ стагодзьдзя, але што гэтая мэта далёка ня вычарпаная, бо «ахапіць усё добрае ў літоўскай паэзіі ХХІ стагодзьдзя — мэта занадта прэтэнцыёзная, каб быць дасягнутай у адной кнізе. Зразумела, што ўкладальнікі і перакладчыкі чакаюць працягу, а ён можа — і павінен — быць».

Усьцешна чытаць такія словы, калі ў Беларусі на Сьвяце беларускага пісьменства беларускія вершы ўсё больш падмяняюцца расейскімі, усьцешна бачыць, як беларусы за мяжой вяртаюць працэсу натуральны рух — у кірунку разьвіцьця і ўзбагачэньня самой беларускай культуры, без падменаў, падманаў і фальшу. На жаль, сёньня трапіць у сусьветны літаратурны працэс можна толькі выйшаўшы за межы Беларусі, якая сілавым прымусам ператвораная ў культурную правінцыю і не сягае ўзрозню прапагандысцкай раёнкі.

Зусім неабходны, як набор базавых ведаў, агляд літоўскай паэзіі ад самых яе пачаткаў да нашых дзён, які ў прадмове прадстаўляе ўкладальнік. Гэта як вывучаць суседні лес. Дзіўна ўсё жыцьцё жыць побач і ня ведаць тамтэйшых дзівосных краявідаў, найлепшых сьцяжын для шпацыраў, чыстых крыніц, грыбных мясьцінаў... Ціхан Чарнякевіч называе гэта «інфэрнальным тралейбусам зь некалькімі дзясяткамі фантастычна цікавых пэрсанажаў... які, на жаль, дзеля складанасьці мовы, скрайне рэдка спыняецца і адчыняе дзьверы беларускаму чытачу». Але складанасьць мовы, дадам ад сябе, мабыць, ня першая і не найважнейшая прычына тых рэдкіх прыпынкаў. Найперш натуральнаму жыцьцю замінае аўтарытарная палітыка менскіх самапрызначэнцаў, іхны ізаляцыянізм. Клясычны правапіс, якім выдадзеная анталёгія, — як шлях вызваленьня і недатычнасьці да постсавецкага канцлягеру.

***

Звычайна такія кнігі перакладных анталёгіяў чытаеш, вольна ці міжвольна шукаючы сугучнасьці свайму беларускаму разуменьню розных праяваў жыцьця. Эўгеніюс Алішанка, які нарадзіўся ў высылцы ў Барнауле, назваў свой верш «Чырвоная кніга»:

я езьдзіў з гораду ў горад

пытаючы

дзе жывуць самыя прыгожыя жанчыны

марты марыі дульсынэі

жаданыя і самотныя

на сёмым небе і на сёмым месяцы

мужчыны ня вельмі на гэтым зналіся

а я не даваў веры макіяжам мадэльных агенцтваў

зьбіраў чуткі плёткі скаргі

не абмінаў ні бардэляў ні касьцёлаў

не саромеўся і сам агледзець

мне былі патрэбныя дакладныя зьвесткі

пра папуляцыю што зьнікае ў эўропе

і толькі крыху захавалася ў яе ўсходніх

парослых лесам рэгіёнах

Я міжволі згадаў сацыялягічнае дасьледаваньне філёляга Валерыя Чэкмана. У 1990-я гады ён распавядаў мне, што апытваў жыхароў Беларусі і Літвы пра іх гатовасьць да тых грандыёзных пераменаў, што адбываліся пасьля распаду СССР. Беларусы дружна давалі сваёй нацыі станоўчую стэрэатыпную ацэнку: працавітыя, сьціплыя, гасьцінныя... Літоўцы ў большасьці казалі пра сваю нацыю крытычна ці нават адмоўна.

Яшчэ ад канца 1970-х гадоў, праходзячы ў Літве вайсковую службу, я меў магчымасьць разважаць пра тое, што літоўкі не такія прыгожыя, як беларускі, нават менш прыгожыя ці зусім непрыгожыя. Пра тое ж, вядома ж, разважаў ці ня кожны маладзён у савецкім войску. Але з гадамі мае высновы мяняліся. Паступова я зразумеў, што ў нас розны погляд на жаночую прыгажосьць. Беларускі падыход канцэнтруецца вакол пэўнага адназначнага тыпажу, а літоўскі больш разнастайны і сама прыгажосьць літовак больш разнастайная, нюансаваная, яна як бы не з аднаго віду дрэваў, а з многіх: хвоя, таполя, рабіна...

Яшчэ адна істотная тэма для параўнаньня — патрыятызм. Верш таго самага аўтара, Эўгеніюса Алішанкі, называецца «Пра жанры літоўскай паэзіі»:

варта было б згадаць і патрыятычныя вершы

якіх сёньня ніхто ня піша

і гэта можа самая сур’ёзная адзнака

крызысу літоўскай паэзіі

Выказваньне, відавочна, усім зразумелае, як і сама зьява. Але што гэта, як не колішняе азначэньне — патрыятычная паэзія — якое сёньня цалкам зьмяніла сэнс, дзе не засталося нічога пазытыўнага, станоўчага, а пагатоў — жаданага. І тут думаецца не пра крызыс літоўскай паэзіі, а, можа быць, пра адставаньне беларускай, якая ўсё яшчэ там, дзе патрыятызм застаецца жаданым, ня гледзячы на сваю цалкам пустую прапагандысцкую сутнасьць.

Вось як раскрывае гэтую тэму Аўшра Казілюнайце. Тут патрыятызм зусім не ідэалягічны, ён быццам убачаны збоку:

яны працягваюць змагацца за нашу свабоду

нават мёртвыя

змагаюцца больш зацята чым мы самі

ставячы ім помнікі

мы насамрэч ставім іх самім сабе

пакуль мёртвыя змагаюцца за нашу свабоду

мы дэзэртуем

у нешчасьлівыя шлюбы

у вучобу ня мары

у нялюбую працу-катаргу

у ісьцінныя каштоўнасьці

у зручную як фатэль узаемную злобу

мы дэзэртуем

забыўшыся, што за свабоду трэба змагацца

з самімі сабою.

Не магу ўявіць сабе такі верш у беларускай паэзіі. І разумею, якая прорва ўтварылася паміж беларускімі і літоўскімі ўяўленьнямі. Перадаць гэта можна простымі словамі: літоўцы прыйшлі да саміх сябе, а мы, беларусы, не. То набліжаемся, то аддаляемся. І тая прорва працягвае расьці.

Усяго ў анталёгіі прадстаўленыя 29 паэтаў, большасьць якіх маюць узрост 50-40-30 гадоў зь невялікім дадаткам 70-60-гадовых. І перакладчыкі сваім узроставым складам адпавядаюць ім: Андрэй Адамовіч, Уладзімер Арлоў, Уладзіслаў Гарбацкі, Уладзімер Лянкевіч, Марыя Мартысевіч, Сюзанна Паўкштэла, Ванда Марцінш душ Рэйш, Віталь Рыжкоў, Сяргей Шупа, большасьць працы выканалі Андрэй Хадановіч і Ціхан Чарнякевіч.

Важна разумець, што літоўцы даўно ўжо існуюць у кантэксьце сусьветнай літаратуры, пераважна эўрапейскай і амэрыканскай. Іх друкуюць у перакладах на дзясяткі моваў, яны бяруць удзел у міжнародных фэстывалях, атрымліваюць за мяжой літаратурныя прэміі... Беларусы тым часам тусуюцца хіба што ў Расеі і толькі апошнім часам пачалі прарывацца ў шырокі сьвет.

Верш Давіле Багдонайце ў перакладзе Ціхана Чарнякевіча называецца «Грахоўная ўява»:

паховіны выклікаюць у мяне эратычнае перажываньне

моцны й спакусьлівы водар кветак, які нават

вечна спакойнага нябожчыка, здаецца, змушае прынюхвацца

гіпнатычная, крыху прыцішаная музыка

мноства жанчын і мужчын, якія сядзяць побач, у чорным

загадкавым адзеньні, хто ў касьцюме, хто ў вуалі

на вачах, шаўковыя панчохі, лякаваныя пантофлі

ціхі прыглушаны шэпт, а пра што ж яшчэ можна шаптацца

ў такі момант, як не пра новую для нябожчыка позу —

нехта чапляецца нагой за нагу, хто ўстае,

пяшчотна прыціскаецца да таго, хто сядзіць

скрыжаваньні тэрыторый узбуджаных целаў

перарастаюць у оргію, пад шатамі сьмерці мужчынскія

целы нібы крывёю ўсейваюцца плямамі ад памады, але

гэта ўжо нікому ня важна, толькі адно

самотнае цела тут застаецца халодным, забытым.

А вось, як з тым патрыятызмам, яшчэ адзін верш, які беларусамі можа ўспрымацца як балючая шпілька, хоць адрасаваны ён, вядома ж, найперш самім літоўцам і імі ўспрымаецца як трапнае асэнсаваньне. Верш называецца «Шчыра». Напісаў яго Гінтарас Граяўскас, пра алегарычную прозу якога я распавядаў у «Літаратурных зацемках» раней. Ізноў зьяўляецца прыкрае адчуваньне, што мы, беларусы, не дасьпелі да таго, каб пачаць такое разумець.

калі б мы былі сапраўды шчырыя,

мы б не казалі столькі пра шчырасьць

увогуле казалі б меней

або зусім маўчалі б

калі б мы былі сапраўды шчырыя,

казалі б «няшчыра спачуваю»

або «прыміце мае няшчырыя спачуваньні»,

«няшчыра Ваш —

Граяўскас»

увогуле казалі б нашмат меней

ляканічна

не пыталі б: як пажываеш, як маесься

пыталі б наўпрост: як табе паміраецца?

і шчыра б адказвалі: дзякуй, добра.

Літовец шмат заняты самім сабою і шмат задаецца пытаньнямі — пра сябе. Шмат больш, чым беларус і шмат бліжэй да самога сябе з усімі сваімі асаблівасьцямі. Як правіла, гэтыя развагі так і не знаходзяць адказу. Але занятак паўтараецца зь іншай нагоды ізноў. У беларусаў інтымнае мусіць ставаць агульным, не чапляючыся за нейкую зусім прыватную адметнасьць.

Дайва Чапаўскайце ў сваім вершы пра «Найлепшага» вяртае нас да тэмы літоўскае самаацэнкі, пра якую я казаў, згадваючы дасьледаваньне Валерыя Чэкмана і па-свойму тлумачыць такое бачаньне літоўцамі саміх сябе:

Ён — адзін з найлепшых літоўскіх паэтаў,

бо так думае яшчэ адзін

з найлепшых літоўскіх паэтаў,

а ён ня можа памыляцца, бо ён —

адзін з найлепшых літоўскіх паэтаў

і цікавіцца толькі найлепшымі,

а не называе найлепшымі тых

якімі цікавіцца.

ён найлепшы, бо мае ролік з самім

сабой, які дні і ночы глядзіць

яго сын, замкнуўшыся ў суседнім пакоі,

ён найлепшы, бо ўзнагароджаны

і прызнаны найлепшым, хай сабе

й не ацэнены, не заўважаны, як належыць,

але ўсе ведаюць, гэта несправядліва,

а ён найлепшы, таму што ўжо хутка

ён скажа нам тое, пра што ніхто не казаў,

і так, як ніхто не казаў,

ён найлепшы, бо ён патрэбны гэтай краіне,

як доктар, пажарнік або паліцэйскі,

хто б іншы так добра выразіў нам

усю нашую марнасьць, убоства ды іншыя

гнюснасьці, усе нашы найлепшыя хібы,

так, ён найлепшы, а калі нехта гэтага не разумее,

што ж, ня ўсім дадзена, нават калі

ён — толькі бурбалка пад

носам у Бога, ведайце,

ён — найлепшая бурбалка.

«Ці ты маеш насоўку?» — пыталася маці

ў Грэты Мюлер

задоўга да Нобэля.

Госпадзе, ці Ты маеш насоўку?

Агулам кажучы, сучасная літоўская паэзія працятая... Не назаву гэта пэсымізмам, бо пэсымізм — гэта ацэнка збоку. Можа быць, гэта адсутнасьць радасьці, але радасьць вырастае знутры, а тут вырастае штосьці іншае — магчыма, нязбытнасьць шчасьця, якая ў прыродзе жыцьця, калі на яго паглядзець з уласнага досьведу. Гэта менавіта бязрадасная паэзія, асабліва калі параўнаць яе з нашай. А калі параўнаць жыцьцё? У літоўцаў яно нагадвае завершаны этап. Заўтра будзе нешта іншае і паэзія будзе іншай.

Ні кроў, ні грошы, ні ўлада

Не хвалююць, калі такая цемра — узіраесься, абы

Ня схібіць міма свайго двара, — піша Данатас Пятрошус. І ў іншым месцы дадае:

Доўгае і шчасьлівае жыцьцё ўсё радзей мае апраўданьне.

Гэта моцна нагадвае старасьць. У літоўскіх паэтаў бязрадасны настрой узьнікае не ад досьведу трагічных падзеяў ці той несправядлівасьці, што чыніцца на бацькаўшчыне, ён узьнікае ад досьведу самога жыцьця. Нездарма Гінтарас Граяўскас пускае рэфрэнам у вершы радок «Таму, што жыцьцё панылае».

Адрознасьць стварае незвычайныя працягі. Формула паэтычнага мысьленьня ў літоўцаў усё ж не такая, як у беларусаў. І наадварот. І там, дзе адзін завяршыў, другі ясна бачыць працяг і іншае дасканалае завяршэньне. Прыкладаў, вядома ж, не прыводжу, каб ня ўмешвацца ў творчы працэс. Аднак, увесь час, чытаючы анталёгію, мне думалася пра гэткія ўзаемадачыненьні паэзіі з паэзіяй і пра тое, што гэты важкі том «Горад на гары» стане добрым натхняльнікам для беларускіх паэтаў.