Беларускія эміграцыйныя калекцыі

Рэклямна-інфармацыйныя й рэпрэзэнтацыйныя матэрыялы

Беларуская эміграцыя на Захадзе ў зьвязку з рознымі мерапрыемствамі, якія яна ладзіла, стварала вялікую колькасьць разнастайных рэклямна-інфармацыйных і рэпрэзэнтацыйных матэрыялаў. Галоўнай іх мэтай было паведаміць сваім і чужынцам пра пэўныя падзеі або пра беларусаў і Беларусь наогул. Гэткія матэрыялы мелі найперш утылітарны характар. Іх рэдка адмыслова захоўвалі, спэцыяльна амаль не калекцыянавалі, хіба што ў БІНіМе разам з усімі беларускімі друкамі. У выніку і ў БІНіМе, і ў Скарынаўцы, і ў архіўных беларускіх зборах у розных заходніх інстытуцыях гэткія матэрыялы зьберагліся як бы між іншага, расьцярушаныя сярод іншых дакумэнтаў, лістоў, паштовак.

Тут мы паспрабуем зрабіць першую спробу сыстэматызацыі сабраных у розных зборах, і найперш у БІНіМе, рэклямна-інфармацыйных і рэпрэзэнтацыйных матэрыялаў. Пры гэтым трэба ўлічваць, што згаданыя матэрыялы захаваліся даволі нераўнамерна, і на сёньня можна акрэсьліць толькі некаторыя агульныя рысы такой магчымай калекцыі.

Нагоды для зьяўленьня рэклямна-інфармацыйных і рэпрэзэнтацыйных матэрыялаў былі самыя розныя. Найчасьцей і найболей яны былі зьвязаныя з традыцыйнымі беларускімі сьвятамі: Днём Незалежнасьці, угодкамі Слуцкага Паўстаньня, Калядамі/Новым годам. У асяродках прыхільнікаў БЦР традыцыйна сьвяткавалі і ўгодкі Другога Ўсебеларускага кангрэсу. Час ад часу зьяўляліся іншыя падставы для сьвяткаваньняў і зьвязаных зь імі друкаў, прыкладам, угодкі беларускага друку, гадавіны пэўных дзеячаў. Акрамя сьвяткаваньняў беларусы ў розных краінах ладзілі звычайныя танцавальныя вечары, балі, з пачастункам, лятарэяй. Зьяўляліся інфармацыйныя матэрыялы й з нагоды паўстаньня той ці іншай беларускай арганізацыі, спэцыяльнай акцыі ці проста агульнага сходу беларусаў.

У вялікім комплексе рэклямна-інфармацыйных і рэпрэзэнтацыйных матэрыялаў мы вылучым некалькі асноўных відаў. Найперш гэта абвесткі, пад якімі мы будзем мець на ўвазе кароткія паведамленьні пра тыя ці іншыя падзеі, звычайна на адной ці дзьвюх старонках аркуша паперы. Ад іх мы будзем адрозьніваць улёткі — інфармацыйныя матэрыялы пра падзеі ці арганізацыі, якія адрозьніваюцца ад абвестак большай зьмястоўнасьцю, наяўнасьцю больш шырокай інфармацыі, чым уласна паведамленьне пра падзею.

Асобным відам вылучым праграмы беларускіх мерапрыемстваў. Яны ўтрымліваюць зьвесткі пра сам прабег і зьмест падзеі. Найбольш інфармацыйна каштоўнымі будуць буклеты — друкаваныя інфармацыйна-рэклямныя матэрыялы, зробленыя ў выглядзе адмыслова складзеных ці скрэпленых аркушаў паперы. Значна больш утылітарнымі выглядаюць запрашэньні — спэцыяльныя, часта адрасаваныя канкрэтнай асобе, паведамленьні пра мерапрыемствы з рэкамэндацыяй/просьбай іх наведаць. І ў асобную невялікую групу мы вылучылі квіткі для наведваньня беларускіх мерапрыемстваў — невялікія карткі з назвай і часам падзеі.

Згаданыя віды рэклямна-інфармацыйных і рэпрэзэнтацыйных матэрыялаў захаваліся неаднолькава. Найбольшую наяўную сёньня групу складаюць абвесткі — больш за паўсотні пазыцыяў. Геаграфічна яны ахопліваюць амаль усе краіны беларускай прысутнасьці на Захадзе, у тым ліку й такія, як Аўстралія, Аргентына, Бэльгія, Вялікабрытанія, ЗША, Канада, Нямеччына, Францыя, Швэцыя. Храналягічна — ад 1940-х да 1990-х. Захаваліся асобныя даволі рэпрэзэнтацыйныя калекцыі аўстралійскіх ды канадыйскіх абвестак. Найбольш рэдкія й каштоўныя абвесткі датычаць пачатку дзейнасьці Беларускай тэатральнай студыі ў Міхельсдорфе (1946), лекцыі Міколы Абрамчыка ў Лювэне (1948), стварэньня Аб’яднаньня беларускіх работнікаў у Францыі або Грамады беларусаў у Скандынавіі. Унікальная таксама абвестка Згуртаваньня беларусаў у Аргентыне пра радыёперадачы, прысьвечаныя беларусам, што гучалі ў Буэнас-Айрэсе ў 1954 г. Цікавыя мерапрыемствы й абвесткі пра іх рабілі беларусы ў Вялікабрытаніі: выстава беларускай спадчыны, выступ беларускага студэнцкага хору, а таксама ў Канадзе: канфэрэнцыя прадстаўнікоў беларускага грамадзтва (1991), конкурс беларусаведы (1988), пікнік на фарме “Пагоня” (1950-я гг.). З амэрыканскіх абвестак можна вылучыць нетрывіяльнае па нагодзе паведамленьне пра баль да 431-х угодкаў выданьня Ф. Скарынам першай беларускай кнігі (Рычманд, 1956), а таксама некалькі вельмі прыгожых і розных абвестак пра выставу, прысьвечаную 450-годзьдзю беларускага кнігадрукавання, ладжаную ў Нью-ёрскай публічнай бібліятэцы (1967).

Наяўныя ўлёткі (колькасьцю каля двух дзясяткаў) храналягічна таксама ахопліваюць пэрыяд ад 1940-х да 1990-х, а геаграфічна найбольш прадстаўленыя брытанскімі й канадыйскімі, зь невялікай колькасьцю амэрыканскіх ды невялікім швэдзкім прэсавым камунікатам Беларускай грамады ў Скандынавіі. Сярод улётак зьвяртаюць на сябе ўвагу інфармацыйныя друкі пра беларускія адпачынкавыя цэнтры: “Белэйр-Менск” у ЗША й “Слуцак” у Канадзе, шэраг інфармацыйных лістоў з нагоды тых ці іншых угодкаў Абвяшчэньня незалежнасьці БНР, інструкцыйныя матэрыялы для беларусаў у справе перапісу насельніцтва Канады 1971 г., матэрыялы, што распаўсюджваліся на выставе Экспа’67, і інш. Улёткі часта ўтрымліваюць унікальную інфармацыю пра падзеі й арганізацыі, аздабляюцца фотаздымкамі й малюнкамі.

Асобную групу складаюць праграмы беларускіх мерапрыемстваў. Зь некалькіх дзясяткаў захаваных асобнікаў значную частку складаюць апісаньні беларускіх канцэртаў з часоў лягераў DP у паваеннай Нямеччыне. Тут выступы Беларускага тэатру эстрады, Беларускага канцэртнага ансамблю, удзел беларусаў у шматнацыянальных мерапрыемствах. З пазьнейшых варта адзначыць праграмы канцэртаў хору “Каліна” Ксавэрыя Барысаўца (1968), Беларускага студэнцкага хору (1953) або манрэальскага хору “Жалейка” (1956), а таксама вядомай беларускай выканаўцы Эльзы Зубковіч (1965). З неканцэртных праграмаў можна згадаць інфармацыю пра зьмест Агульнага беларускага студэнцкага зьезду ў Марбургу ў 1947 г. або Другой сустрэчы беларусаў Паўночнай Амэрыкі ў Таронта ў 1956 г. Варта адзначыць, што часам праграмы мерапрыемстваў выступалі часткаю абвестак або, радзей, запрашэньняў.

Яшчэ больш інфармацыйныя, хоць і значна менш колькасныя — буклеты. Выяўленыя намі пераважна датуюцца 1970—2000 гг. і паходзяць зь Вялікабрытаніі, ЗША й Канады. Некалькі зь іх прысьвечаныя таксама ўгодкам беларускай незалежнасьці, аднак адрозьніваюцца больш якасным друкам, чым раней згаданыя ўлёткі. Цікавыя буклеты прысьвечаныя выставам: прыкладам, выставе Івонкі Сурвілы ў Таронта ў 1972 г. або выставе Беларускай спадчыны ў Лёндане тады ж. Адзначаныя якаснымі друкамі таксама зьяўленьне Беларускага крыжа ў Сьвятыні пакутнікаў у Мідлэндзе (1988), унікальная акцыя па аздараўленьні беларускіх дзяцей “Апэрацыя Беларусь” (1990-я), дзейнасьць Канадыйскага фонду дапамогі ахвярам Чарнобылю ў Беларусі (1990-я). Асобнае месца займае прынагодны буклет да 25-х угодкаў сьвятарства а. Уладзімера Тарасевіча (1974).

Вялікую цікавасьць выклікаюць запрашэньні на беларускія мерапрыемствы. Колькасна гэта другая пасьля абвестак група матэрыялаў. Найбольш раньняе тут датычыць яшчэ часоў Другой сусьветнай вайны — запрашэньне ад імя Беларускага культурнага згуртаваньня, адрасаванае Лявону Савёнку, з просьбай прыйсьці на нараду па стварэньні беларускай опэры “Тарас на Парнасе”, якая мела адбыцца ў Менску 27 сакавіка 1944 г. Што праўда, гэткае менавіта беларускае ваенных часоў запрашэньне захавалася толькі адно. Іншыя вядомыя нам датычаць другой паловы 1940-х — 2000-х гг., і геаграфія іх амаль што адпаведная геаграфіі абвестак. Захаваліся цікавыя запрашэньні: ад імя Галоўнай кватэры Згуртаваньня крывіцкіх скаўтаў на чужыне на Агульны зьезд старэйшых скаўтаў і скаўцкіх кіраўнікоў 8—10 жніўня 1947 г. у Остэргофэне; ад Згуртаваньня беларусаў у Аргентыне на Вялікі традыцыйны Калядны вечар у Буэнас-Айрэсе 9 студзеня 1954 г.; ад імя Беларускага футбольнага клюбу БВФ “Зубр” на Юбілейны баль з нагоды ўгодкаў Абвяшчэньня незалежнасьці Беларусі ў Мэльбурне 7 сакавіка 1958 г.; ад імя Камітэту беларускіх арганізацыяў у Францыі на сьвяткаваньне 50-й гадавіны Абвяшчэньня незалежнасьці Беларусі ў Парыжы 31 сакавіка 1968 г. і г.д. Некаторыя запрашэньні адрасаваныя канкрэтнай асобе, імя якой было адмыслова ўпісанае. Аднак захаваліся й незапоўненыя блянкі запрашальнікаў. Паводле формы гэтыя друкі адны з самых разнастайных. Тут можна спаткаць і звычайны аддрукаваны на друкарцы тэкст, і аздобленыя адмысловым друкам карткі, як запрашэньні ад імя лорда Эграмона й Згуртаваньня беларусаў у Вялікабрытаніі на прыняцьцё ў Палаце лордаў Брытанскага парлямэнту з нагоды 60-й гадавіны Абвяшчэньня незалежнасьці Беларусі, якое мела адбыцца 5 красавіка 1978 г. Часам у якасьці блянкаў для запрашэньняў выкарыстоўваліся паштоўкі з традыцыйнымі выявамі бел-чырвона-белага сьцягу й Пагоні.

У значна меншай колькасьці захаваліся ўласна квіткі на беларускія мерапрыемствы. Паходзяць яны пераважна з ЗША, Канады й Аўстраліі. Сярод іх ёсьць самы стары і ўнікальны экспанат ва ўсёй разгляданай калекцыі — квіток на Вялікі канцэрт і баль, ладжаны Беларуска-амэрыканскай нацыянальнай асацыяцыяй у Чыкага 16 лютага 1930 г. Іншыя адзінкі найбольш датычаць 1950-х—1970-х гг. Сярод іх: квіток на канцэрт Беларускага мужчынскага хору “Жалейка” з Манрэалю, які адбываўся ў Саўт-Рыверы (Нью-Джэрзі) у 1956 г., што сьведчыць пра наяўную цесную ўзаемасувязь беларускіх асяродкаў у розных краінах; квіток-запрашальнік на Беларускі баль-маскарад, ладжаны Спартовым клюбам БВФ “Зубр” у Мэльбурне ў 1958 г.; квіток на танцавальную вечарыну, ладжаную аддзелам БАЗА у Дэтройце ў 1966 г.; квіток-запрашальнік на банкет у гонар 90-годзьдзя Натальлі Арсеньневай (Нью-Ёрк, 1993) і інш. Асобна варта адзначыць квіток лятарэі, ладжанай Беларускім клюбам “Пагоня” ў Таронта ў 1970 г.

Усе разгледжаныя рэклямна-інфармацыйныя й рэпрэзэнтацыйныя матэрыялы сур’ёзна адрозьніваюцца паводле формаў, якасьці, тэхнічнага выкананьня. Ёсьць сярод іх звычайныя самаробкі, прадукаваныя на друкарцы, а ёсьць якасныя паліграфічныя прадукты, кшталту буклетаў “Апэрацыя Беларусь” (1990-х) або БНР (2008). Пры гэтым цалкам зразумела, што з часам, ад 1940-х да 1990-х гг., якасьць друкаў паступова павышалася.

Паколькі значная частка матэрыялаў адрасавалася ня толькі беларусам, але й прадстаўнікам іншых нацыяў, мова друкаў вельмі часта ня толькі беларуская, але й ангельская. Пры чым з набліжэньнем да сучаснасьці колькасьць англамоўных абвестак, улётак і г.д. павялічваецца.

Безумоўна, наяўныя ў калекцыі рэклямна-інфармацыйныя матэрыялы ўяўляюць сабою толькі невялікую частку таго, што выраблялася беларускай паваеннай эміграцыяй. І зьбіраньне сапраўды рэпрэзэнтацыйнай калекцыі — надзвычай складаны працэс. Разам з тым, можна адзначыць, што згаданыя абвесткі, улёткі, запрашэньні й інш. уяўляюць сабою ня толькі прыклады разнастайных формаў сьведчаньняў беларусаў пра сябе ў заходнім сьвеце, але й зьяўляюцца каштоўнымі крыніцамі інфармацыі. Яны захоўваюць зьвесткі пра тыя ці іншыя падзеі ці ініцыятывы, пра якія няма дадзеных у іншых крыніцах. Тут можна згадаць і той канцэрт і баль у Чыкага ў 1930 г., або беларускае сьвяткаваньне ў Парыжы, дзе пры канцы 1960-х гг. беларускае жыцьцё ўжо не адзначалася вялікай актыўнасьцю, або абвестку пра радыёперадачы пра Беларусь у Буэнас-Айрэсе. А якія разнастайныя, як выявілася, былі беларускія мерапрыемствы ў аўстралійскім Мэльбурне ў 1950-х гг. Па згаданых праграмках можна вывучаць і рэпэртуар беларускіх канцэртаў, прыярытэты выканаўцаў і слухачоў.

І буклеты, і ўлёткі, і абвесткі, і праграмы, і запрашальнікі, і квіткі — усе гэтыя друкі зьяўляюцца каштоўнымі носьбітамі інфармацыі, што фіксуюць тыя ці іншыя падзеі ці зьявы эміграцыйнага жыцьця й дапамагаюць унесьці іх у агульную хроніку. Аналіз ня толькі зьместу, але й формы згаданых матэрыялаў дазволіць яшчэ больш глыбока зразумець тыя працэсы, што адбываліся ў беларускіх асяродках на Захадзе ў розныя часы.